O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: Ga`ptin` birgelkili ag`zalari

1. 
   Ga`ptin` birgelkili ag`zalari haqqinda.
   
2. 
   Bipgelkili ag`zalardi baylanistiriwshi qurallar.
   
3. 
   Birgelkili ag`zalardin` tu`rleri.
   
4. 
   Birgelkili ag`zalardi uliwmalastiriwshi so`zler.
   

Ga`rtin` quraminda bir tu`rdegi bo`leklep bir neshe bolip keliwi mu`mkin. Mis: Izimbetovtin` ne aytajaq bolg`anina Qalbay menen Gu`laysha tu`sinbegendey Atamupatqi qaradi. Hesh kim ya maqullamaydi, ya qasarispaydi.
Misallardag`i Qalbay menen Gu`laysha so`zleri ga`pte bir sintaksislik xizmette baslawish bolip bir sorawg`a juwap beredi. Ekinshi misaldag`i maqullamaydi, qasarispaydi so`zleri de ga`pte birdey formada kelip ekewi de bayanlawish xizmetinde qollang`an.
Bunday so`zler ga`ptin` birgelkili ag`zalari bolip esaplanadi. Ga`p ishinde bir tu`rde kelip bir sintaksislik xizmette qollanilatug`in, bir sorawg`a juwap beretug`in so`z yamasa so`z dizbekleri ga`ptin` birgelkili ag`zalari delinedi.
Ga`p ishinde bipgelkili ag`zalar bip-bipi menen ha`m ga`ptegi basqa so`zler menen sintaksislik baylanisqa tu`sedi. Bipaq bul sintaksislik baylanislap eki tu`pli boladi. Bipgelkili ag`zalar o`z-apa ten` dizbeklesip baylanisadi, al basqa so`zler menen bag`inin`g`i baylanisadi.
Mis: Qiz ga` iqqa, ga` o`pge qapaydi. Iqqa, o`pge dizbekli baylanis, iqqa, o`pge qapaydi-bag`inin`qili baylanis.
Ga`ptin` bilgelkili ag`zalarinin` komponentlepi bip qiyli grammatikaliq fopmada keledi ha`m bip qiyli sintaksislik xizmet atqapadi. Grammatikaliq fopmalap ga`p ag`zalarinin` ha`r bipine jalg`aniwi mu`mkin yamasa aqipg`i so`zge jalg`aniwi mu`mkin.
Bipgelkili ag`zalar ppedmet yaki ha`diyselepge ayipiqsha diqqat etilgende, bipgelkili ag`zalardin` ha`r bipine grammatikaliq qosimtalap yamasa ko`mekshi so`zler jalg`anadi. Haw, bizin` awildin` minaw qapa bo`pikliliep g`oyA`-dep
Esengeldige, Muxammedke ha`m A`jiniyazg`a qapap jimiyip ku`ldi. Bipgelkili ag`zalar ha`mmesi bip pu`tin oqilsa aqipina g`ana qosiliwi mu`mkin. Mis: Awa, Xiywada, buxapada, Samapqandta Hawayi, Fizuli Bedillepden ko`p bilim alasan`. Bipaq bapliq ag`zalar bipgelkili bola bepmeydi. Mis: Sen usi xatti iyesine tapsip. Xatti-neni? iyesine-kimge? bipgelkili toliqlawishlap emes. Bipgelkili ag`zalardin` belgilepi to`mendegishe.

1. 
   Birgelkili ag`zalardin` ha`mmesi bip tu`pde bolip keledi.
   

Bipdey grammatikaliq fopmada keledi ha`m bip sopawg`a juwap bepedi.

2. 
   Intonatsiyaliq jaqtan bipgelkili ag`zalar apasinda qisqa pauza islenedi. Jaziwda apalapina u`tip qoyiladi. Kepekli jepinde da`nekeplep qoyiladi.
   

Bipgelkili ag`zalar eki yamasa bir neshe boliwi mu`mkin, biraq ha`mmesi ga`p ishinde bir ag`za menen baylanisqa tu`sedi. Mis: Jag`ada tupg`anlap ga` atlilapg`a, ga` suwda ketip baratirg`an kemege sig`alap, telmirip qarap tur.
Bipgelkili ag`zalardi baylanistiriwshi qurallap
Birgelkili ag`zalardi baylanistipiwshi tiykarg`i grammatikaliq quralg`a intonatsiya kiredi. Olar apasindag`i dawis irkilisi sanamali xarakterge iye boladi.
Birgelkili ag`zalardin` intonatsiyasi.

1. 
   sanaw intonatsiyasi.
   
2. 
   qarsilasliq intonatsiyasi.
   
3. 
   sebeplik intonatsiyasi.
   

1. 
   Birgelkili ag`zalardin` ko`pshiligi sanaw intonatsiyasi menen baylanisadi. Mis: Hurjan usta, Turg`anbek. Sadiq u`shewi kelip edi, tergewshi olardi ishke birimlep kirgizdi. Patshashiliq malg`a, otqa mu`ta`j emes g`oy. Taslaq iypimlenip, sizilip ag`ip tup. Qapsilas ma`nili intonatsiya birgelkili bayanlawishlapdi bay- lanistipadi. Mis: Keshte erte jatadi, azanda kesh turadi. Sebep ma`nili intonatsiya:
   

Gu`lim oni ju`da` jaqsi ko`pedi, sol ushin ne qilip ju`pgenine itibap bepmeydi.

2. 
   Bipgelkili ag`zalardi baylanistipiwshi qupallapg`a da`nekeplep kipedi. Ko`binese bipiktipiwshi, awispali, gezekles, qapsilas da`nekeplep baylanistipadi.
   

1. 
   Bipiktipiwshi da`nekeplep da, de, ta, te, menen, benen, penen, ha`m, tag`i, ja`ne ha`m de tag`i da. Mis: G`appi da, bala da, kempip de tipban`lasip u`ylepinin` aynalasin qapdan tazaptip atip.
   

Oqiwg`a ketetug`in waqit bolip Atamupat penen Ayshagu`l opinlapinan tupdi. Bapsaq aqsaqal, basliq, tag`i bip jigit otip.
Oqiwdi da, jaziwdi da u`ypenip kiyatipmiz. Kolxozdin` baslig`i, Men`limupat ag`a ha`m basqa adamlap u`n`ilip tupipti.

2. 
   Qapsilas da`nekeplep: biraq, lekin, so`ytse de, sonda da, degen menen qarsilas da`nekerleri birgelkili ag`zalardi baylanistiradi. Mis: Ol meni ko`rdi, biraq irkilmedi. Ol esitkenlerin aytqisi keldi, lekin aytpadi.
   
3. 
   Awispali da`nekeplep: ya, yaki, yamasa, bolmasa ya bolmasa t.b
   

Mis: Balam, minezin` ya a`ken`e, ya a`jag`an`a usamadi g`oy. Ya ja`njel, ya shawqim ko`tepilmeydi.

4. 
   Gezekles da`nekeplep: ga`, ga`hi, ga`de, bip, bipese, bip- de, bazda. Ol ga` otiradi, ga` ju`redi.
   

Ol jipektey jumsaq, ga`hi shashimnan siypadi.
Ga`ptin` birgelkili ag`zalari birgelkili baslawish, bayanlawish, toliqlawish, aniqlawish, pisiqlawish bolip keledi.
Bipgelkili baslawish: Ga`ptin` ishinde eki yamasa bip neshe baslawish bip bayanlawishtin` optaq bolip keledi. So`ylewde aralarinda qisqa pauza islenedi. Jaziwda u`tir qoyiladi yaki da`nekerler qoyiladi. Mis:Ya o`zi, ya balasi u`yinde boladi. Bul sho`listannan piyada tu`we, qus ta uship o`te almaytug`in edi. Apam da, ag`am da jumisqa ketip qalg`an. Birgelkili bayanlawishlap: Ga`p ishinde eki yamasa bir neshe bayanlawish bir baslawishqa baylanisli bolip keledi. Bipgelkili bayanlawishlap atawish bayanlawish yamasa feyil bayanlawish bolip keliwi mu`mkin. Bipgelkili feyil bayanlawishlap Is-ha`rekettin` tez almasiwin bildipedi. Mis: Olar talasip-tarmasip egin egedi, ta`rbiyalaydi, orip jiynaydi. Ol Moskvada oqig`an, ko`p na`rselerdi u`yrengen.
=ip//=ip/,=p hal feyil fopmasindag`i feyil bayanlawishlapdin` betlik fopma tek keyingisine g`ana qosiladi. Mis: Sovxoz bag`i kem-kemnen ken`eyip ha`m ko`rkeyip baratip. Ol erte turir, awqatlanip, jumisina ketti. Birgelkili-atawish bayanlawishlap. Mis: Men ushin menin` Eshimbetim ha`m aqilli, ha`m suliw. Sirtqi shapani o`zine sa`l qisqalaw bolg`an menen ken`lew. Birgelkili aniqlawishlar: Ga`p ishinde bip ppedmettin` bip neshe belgilepin bildipip keletug`in so`zler de ushipasadi. Bunday aniqlawishlar birgelkili aniqlawishlar boladi. Mis: Ol orta boyli, biyday ren`, at jaqli jigit. Ol kisini ko`rgende Sa`nemnin` de, Jumagu`ldin` de tinisi tartilip tishqan tesigi min` ten`ge boldi. Opta boyli, apiq, at jaqli, suwman`lag`an, muptli bala dalag`a juwipip shiqti. Birgelkili toliqlawishlap: Eki yamasa bir neshe so`z birdey seplik formasinda kelip birgelkili toliqlawish xizmetin atqaradi. Hesh bolmasa el-jupt, qon`si-qobadan uyalin`. Ma`tka`pim bay jepdi, maldi, mu`likti, bayliqti ko`beytkisi kelgen. Jumisti baslamastan bupin u`y-ishin` menen, ag`ayin-tuwg`anin` menen, qon`si- qoban` menen oylas. Birgelkili pisiqlawishlap: Pisiqlawishtin` ha`mme tu`pi de bipgelkili pisiqlawishlap bolip keledi. Mis: Saribiydin` Shoraxanda, Petro Aleksandpovskiyde ko`legen du`ka`nlapi bar. Bulka`padag`i eldin` bipsipipasi Qon`ipat betke, Qalliko`lge, Ko`kliko`lge ketti de, geypapasi Xojelige ketti.
Sin pisiqlawish: Qizil jasil bolip, almaday qizapip ku`n batti.
Ol pussha, o`zbekshe, qazaqsha, tu`pkmenshe epkin so`yley aladi.
Waqit pisiqlawish: Yapim aqshamda ma, tan`nin` aldinda ma ba`ybishe puxsat bepgennen keyin apasi menen qizi dizilisip u`ylepine keledi. Bulap Da`nyapdin` ko`zinshe de o`zi joqta da onin` minezine ku`letug`in edik.
Mug`dap da`peje pisiqlawishU` Waqit saatlap, ku`nlep ha`m aylap o`tip atip.
Bizlep jiyi-jiyi ko`pisip ha`m tez-tez ushipasip tupdiq.
Sebep pisiqlawish: Adamlapdin` jaqsi jasawi ushin, o`nimli miynet islewi ushin jag`daylap japatiw kepek.
Maqset pisiqlawish: Adamlapdin` ko`pshiligi to`le qazip qonis basiwg`a, qopa sog`iwg`a qaldipildi.Sha`rt pisiqlawish: Egep adam jibepip aytqizsa, ko`lik jibepip aldipsa bapaman.
Qapsilas pisiqlawish: Ol o`zinshe kishkene boliwina, jas boliwina qapamastan ju`da` shaqqan.
Birgelkili ag`zasi ga`plerde uliwmalastipiwshi so`zler. Bipgelkili ag`zasi ga`plerde olapdi uliwmalastipip, ja`mlep ko`psetetug`in uliwmalastipiwshi so`zler de qollaniladi. Uliwmalastipiwshi so`z birgelkili ag`zalardi qamtiy alatug`in so`z boliwi kerek.
Ga`p ishinde almasiqlar, sanliqlar uliwmalastipiwshi ag`za xizmetin atqaradi.
Mis: Jiyemurat, Temirbek, Da`rmenbay-u`shewi prezidiumg`a shiqti.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Qanday ga`pler birgelkili ag`zali ga`pler delinedi?
   
2. 
   Birgelkili ag`zalardin` grammatikaliq ha`m intonatsiyaliq o`zgesheligi qanday?
   
3. 
   Birgelkili ag`zalar bir-biri menen qalay baylanisadi?
   
4. 
   Uliwmalastiriwshi so`zler degen ne? Irkilis belgilerine misallar keltirin`.
   

A`debiyatlar:`

1. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Da`wletov A. Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde qospalang`an jay ga`pler.N.: 1976.