O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: Toliq emes ga`pler

1. 
   Toliq emes ga`plerdin` sintaksislik o`zgeshelikleri.
   
2. 
   Toliq emes ga`plerdin` tu`rleri.
   
3. 
   Toliq emes ga`plerdin` stil`lik qollaniliwi.
   

O`zinin` du`zilisi, kommunikativlik xizmeti, qollanilwwi jag`inan basqa sintaksislik kategopiyalardan ayirilip turatug`in jay ga`plerdin` bir tu`ri toliq emes ga`pler. Haqiyqatinda da, toliq emes ga`plerde toliq ga`plerdegidey a`dettegi za`ru`rli grammatikaliq struktura saqlanbaydi. Oy-pikirdi aytiwg`a tiyisli bolg`an ga`p ag`zalarinin` geyde birewinin`, al ayirim orinlarda bir neshesinin` tu`sirilip qaldiriliwi toliq emes ga`pler ushin xarakterli boladi. Misali:
-Buni kim alip kelip berdi?
-Apam.
-Puchka siziki me?
-Awa.
-Oni qay jerden aldin`iz?
-Hindistannan.
Bul ga`plerde ga`p ag`zalarinin` bir neshesi tu`sirilip aytilg`an. Toliq emes ga`pte tu`sirilip qaldirilg`an bo`lektin` mazmuni kontekstten belgili bolip turadi ha`m bul ag`zanin` qollaniliwi talap ta etilmeydi.
O`zbek tilinde toliq emes ga`plerdi arnawli tu`rde izertlegen A.Boboeva toliq emes ga`plerdi qa`siyetlerine, qollaniw sharayatina, belgilerine qaray monologta, dialogta, qospa ga`plerde qollanilatug`in toliq emes ga`pler dep bo`ledi. Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasinda da toliq emes ga`pler u`sh tu`ri bo`lip u`yrenilgen.
Monologliq toliq emes ga`pler ko`rkem a`debiy tilde, prozaliq, dramaliq shig`armalarda, naqil-maqallarda, baspa so`z betlerinde jiyi qollaniladi. Monologliq toliq emes ga`pler u`sh tu`rge bo`linedi.

1. 
   Kontekstlik toliq emes ga`pler.
   
2. 
   Situativlik.
   
3. 
   Elliptikaliq.
   

Kontekstlik toliq emes ga`plerde tu`sirilgen ag`za kontekst arqali belgili boladi.
Misali: Ta`g`diyri awir. O`z jumisina sonsha berilgen. (T.Q.)
Ol usi jalg`iz sorawg`a juwap izleydi. Tappaydi. (T.Q). Bunday jag`dayda ha`rqanday adam da oylanadi. A`sirese, alimlar. (K.M.)
Situativlik toliq emes ga`plerde so`ylew shapayati yamasa situatsiya jetekshi opindi iyeleydi.
-Qalay?-dedi Da`wletov oni ko`riwden ushin tu`rgelip.
-Kewildegidey,-dep Mamutov Da`letovtin` aldindag`i stoldin` qaptalina qoyilg`an kreslog`a otirdi.
Elliptikaliq toliq emes ga`plerdin basli belgisi-onin` dara turip qollanilwwinda.
MisaliU` Ha`mme shembilikke! Alip anadan, at biyeden.
Awiriw astan, daw qarindastan.
Sem`yan` baxitli, sen de baxitlisan`, Polat!
-Tek senin` menen .(G`.S).
Dialog-bul o`z ara pikir alisiwdin`, qarim-qatnas jasawdin` ayriqsha tu`ri. Dialog soraw-juwap, retinde tu`rinde a`melge asadi. Mine, usinday dialogliq o`ylesiwlerde toliq emes ga`pler ko`plep ushirasadi.
-Asqar ag`a, Kenesarinin` elshileri qayda?
-Qaytti. (T.Q)
-Awildan qashan shiqtin`?
-Bu`gin azanda.
-Qayda barasan`?
-Sizin` u`yge.
Toliq emes ga`pler bir neshe tu`rde boladi.

1. 
   Baslawish tu`sip qalg`an boladi.
   

Mis: -Erten` toyg`a Erman da bara ma?-Baradi.

2. 
   Bayanlawish aytilmaydi.
   

-Erten` toyg`a kim baradi? -Erman.

3. 
   Baslawish ta, bayanlawish ta aytilmay, ekinshi da`rejeli ag`zalar aytiladi.
   

-Ag`am qashan ketedi?
-Erten`.
-U`yleri qay jerde?
-Alista.
Toliq emes ga`p jeke alg`anda ga`pke ta`n belgileri ko`rinbewi de mu`mkin. Onin` quramindag`i so`zlerdin` jetispewshiligi sezilip turadi. Keyingi ga`plerden qaysi so`zdin` tu`sip qalg`anlig`i bilinip turadi.
Toliq emes ga`p diologlardan basqa orinlarda da pikirdegi iqsham boliwi ushin qollaniwi mu`mkin.
Bunday jag`daylarda ko`binese bayanlawishi bolmaydi. MisU` Qaptalda ag`ash ka`t. Sol jaqta eki a`ynek.
Bunday ga`plerde baslawish orin, waqit pisiqlawishlari ha`m toliqlawishlar menen ken`eyip keledi.
Ayirim toliq emes ga`pler sa`lemlesiw, qutliqlaw, shaqiriq ma`nilerinde de qollaniladi.
Mis: Bayramin`iz benen! Tuwilg`an ku`nin`iz benenA` Xaliqlar doslg`g`i ushin? Eldin` birligi ushin!
Qospa ga`plerdin` quraminda da toliq emes ga`pler ushirasiwi mu`mkin. Mis: Ol xalqin su`wedi, al xaliq oni.
Samal da espeydi, shaqmaqta shaqpaydi, tip-tinish. Tariyxsiz xaliq, al xaliqsiz tariyx bolmaydi.
Demek, toliq emes ga`pler bip aytilg`an so`zdi qayta-qayta ta`kirarlamay pikirdi jiynaqli, iqsham etip aytiw ushin xizmet etedi.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Toliq emes ga`ptin` toliq ga`plerden o`zgesheligi qanday?
   
2. 
   Toliq emes ga`plerdin` qanday tu`rleri bar?
   
3. 
   Toliq emes ga`pler qanday stil`lik o`zgesheliklerge iye.
   

A`debiyatlap:

1. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis No`kis,1996.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi, No`kis,1992.
   
3. 
   A.Gulomov, M.Asqarova. Hozirgi uzbek adabiy tili. Toshkent, 1987.
   
4. 
   A.Boboeva. Hozirgi uzbek adabiy tilida twliqsiz gaplap. Toshkent, 1978.