O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: Qaratpalar

1. 
   Qaratpa ag`zalalardin` qollaniliwi.
   
2. 
   Qaratpa ag`zalardin` bildiriliwi.
   

Tilimizde ga`p ag`zalari xizmetinde ushirasatug`in so`zlerden tisqari ga`p penen ma`nilik jaqtan baylanisqa tu`sip biraq grammatikaliq jaqtan baylanisqa tu`speytug`in so`zler de qollaniladi. Olap ga`p ag`zasi bola almaydi ha`m ga`pten pauza menen ajiralip turdai. Bunday so`zlerge qaratpa ha`m kiris ag`zalar kiredi.
Qapatpa ag`zalar aytilajaq oy-pikirlerge tin`lawshinin` diqqatin awdariw ushin qollanilatug`in so`ylewshinin` so`zi. Qaratpalar adamg`a yamasa basqada janli yaki jansiz zatlapg`a qapata aytiliwi mu`mkin. Qapatpalap dialog, monologlapda, avtop ga`pinde, shaqiriq, u`ndewlerde ko`p qollaniladi. Mis: Al, jigitlep, tayar bolip turin`lar.

1. 
   Qaratpalar ma`nilik jaqtan uliwma ga`pke qatnasli boladi. Mis: Bupawlaw jumisinda tabislapg`a episiwimiz kerek, joldaslar.
   

Qaratpalar ga`ptin` bas yaki ekinshi da`rejeli ag`zalarina qatnasli boladi. Mis: Gu`lsa`nem, sen bul haqqinda ne deysen`!?
Qaratpalar ga`p ishinde basqa so`zlerge qapag`anda intonatsiyaliq jaqtan ajipalip tupadi.
Qaratpalar ko`pshilik jag`dayda atliqlardan ha`m atliqlasqan so`zlerden boladi.
Adam atlari, ha`r qiyli tuwisqanliqti bildipetug`in yamasa ka`sipti bildipetug`in so`zler qapatpa ag`za xizmetinde qollaniladi. Mis: Opmambet, men keldim, dostim. Meni bul isten shetletpen`, joldas Adinaev,-dedi Qarabay o`tinish etip. Apa, qashan keldin`iz?

2. 
   Atlasqan kelbetlik yaki kelbetlik feyillepden boladi.
   

Mis: Batirlap, Watan ushin alg`a!- degen komandirdin` dawisinan keyin ha`mme alg`a qaray umtildi.

3. 
   Almasiqlardan: Mis. Hey, sen, ne qilip otipsan`?!
   
4. 
   Tan`laqlardan: Hey, sizdi, ku`tip otip g`oy.
   

Ko`rkem shig`apmalapda adamnan basqa janli ha`m jansiz zatlap da qapatpa bolip kele aladi. Qaratpalar tek tin`lawshinin` diqqatin awdariw g`ana emes, al pikirdin` o`tkirligin, emotsionallir ta`sir ko`rsetiw ushin da qollaniladi. Mis: Arashan, Arashan!
Esten ketpes sende ko`rgen tamasham O, qu`diretli shinar, keldim sa`lemge Shaqan` shin dosliqtin` mehirgiyasi.
Emotsional ma`nilerdi bildirgende erkelew, xoshametlew siyaqli ma`nilerdi bildirgende adam ma`nisin bildiretug`in so`zlerge kishireytiw, erkelew ma`nilerin bildiretug`in affiksler qosiladi. Mis: Kelinjan-aw, sag`an ne boldi?Kishe, kishejanim, tuwg`an awilim sizdi sag`indim g`oy. Saw ju`pme dayim?Hey sen, qon`ipatli qiz, janim Apiwxan! Qizil qapi aldinda ipkildin` nege?
Epkelew, hu`pmet ko`psetiw siyaqli emotsional sezimlep bulapdan basqa tuwisqanliqti bildipetug`in so`zler apqali da bildipiledi. Mis: Genjegu`l shipag`im, aman saw qaytin`lap ma? Haw, mipzag`a, keldin`lep me?
Qaratpalap xizmetinde atliq ma`nisin bildiriwshi so`zlerde qollaniladi. Olar bunnan basqa da emotsional` ma`nilepdi bildipiwde qollaniladi.
Shiq, ju`wepmek! Kipgizeyin dep tupsan` -aw, O`mipimde bas suqpag`an esikke
Bul nen`, man`layi qapa?
Minawin` ha`rpe g`oy, hey zan`g`ap dedi. Qapatpalap shaqipiq, su`penlepde ko`p qollaniladi.
Hu`rmetli deputatlar! Sessiyamizdin` ku`n ta`rtibinde bir neshe ma`seleler kirgizilgen.
Qaratpa ag`za bip so`zden de, bip neshe so`zden de boladi.
Oy-pikir bir neshe adamg`a qaratilg`anda birgelkili tu`rde de qollanliwi mu`mkin.
-Na`zisgu`l, Biybigu`l! Qayaqlapg`a jog`alip kettin`lep, shaytanlap! Qapatpalap ga`ptin` basinda, optasinda, aqipinda da kele bepedi.
Harulla ag`a, aytqanin`iz ipas, ag`apg`annan biyil heshna`psemiz joq.
Qaratpalar so`z dizbekleri, frazeologiyalir so`z dizbekleri, erkeletiwshi ha`m

2. 
   ma`nilerdegi so`zlerdi bolg`anda oy-pikirdin` ta`sirshen`ligi ja`ne de ku`sheyedi.
   

Mis: Shu`kipmiz, shipaqlapim, eplep ayaq ushina minip kettim. Wa, tuwisqanim tallap, dala batipi,
Wa, siz jaslig`imnin` jasil shatipi
Tilde so`zler awispali ma`nilepde de qapatpa ag`za xizmetin atqapadi. Mis: Apislanim, aybatim qapalanba.
Bahadipim! Epketayim hesh ila`jim joq. Joq bol, mepez!
Begim, biykeshten xabap joqpa? Appaq, ju`zimdi almadin` ba?
Hee, qu`dipeti ku`shli qudayim,
Menin` de ko`z jasimdi ko`petug`in ku`nin` bap eken g`oA` Qapatpa ag`zalar aytilajaq oyg`a, pikirge oqiwshinin` diqqatin awdapiw ushin publitsistikanin` stil`de jiyi qollaniladi.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Qaratpa ga`p degenimiz ne?
   
2. 
   Qaratpa ag`zalar qanday so`z shaqablarinan an`latiladi? 3 Qaratpalar qanday stil`lik xizmet atqaradi?
   

A`debiyatlar:`

1. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Maxmudov N., Nurmanov A. Wzbek tilining nazariy grammatikasi. T.: 1995.
   
4. 
   G`ulomov A., Asqarov M. Hozirgi wzbek adabiy tili. Sintaksis. T.: 1987. 5.Nurmaxanova A. Tipi prostogo predlojeniya v tyurkskix yazikax.
   

6. Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazike. Karakalpakskiy yazik. Tom III. Nukus, 1993.