O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: Ga`pte so`zlerdin` orin ta`rtibi

1. 
   Ga`ptegi o`o`zlerdin` orin ta`rtibi haqqinda.
   
2. 
   Ga`pte baslawish ha`m bayanlawishlardin` orin ta`rtibi.
   
3. 
   Ga`pte toliqlawish, aniqlawish ha`m pisiqlawishtin` orin ta`rtipleri.
   

Tildin` pawajlaniw barisinda qa`liplesken sintaksislik du`zilisinde belgili bip zan`liliqlar bar. So`zler ga`pte qalay bolsa solay ornalaspaydi.Ga`ptegi so`zlerdin` sintaksislik xizmetine qaray belgili ta`rtip penen ornalasadi.
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde ga`p ag`zalarinin` orin ta`rtibi erkin solayda ga`pte ha`r bip ga`p ag`zasinin` qa`liplesken orin ta`ptibi boladi.
Ga`p ag`zalarinin` orin almastiriw olardin` grammatikaliq qurilisina onsha ta`sir qilmaydi. Keshe jawin jawdi. Jawin keshe jawdi.
So`zlerdin` orin ta`rtibinin` o`zgeriwi ko`pshilik jag`dayda ga`ptin` ma`nisinin` o`zgeriwi, stilistikaliq ta`repine ta`sir jasaydi.
So`zlerdin` erkin orin ta`rtibi a`sirese awizeki so`ylew tilinde ko`p ushiraydi. Sonday-aq so`zlerdin` orin ta`rtibinin` o`zgeriwi stil`lik maqsetlerde ko`rkem shig`apmalarda ushirasadi.
Ga`ptegi so`zler biri-biri menen o`z-ara ma`nilik qatnaslarina qaray ornalasadi. Ga`p ag`zalarinin` orni ga`ptin` du`zilisine ga`p ag`zalarinin` sanina ha`m olardin` qanday so`z shaqaplapinan bolwwina qapry ornalasadi. Ga`p tek bas ag`zalardan quralsa baslawish bayanlawish tu`rnde, al ekinshi da`rejeli ag`zalardin` qatnasinda du`zilse, bas ag`zalar o`zine qatnasli ag`zalar menen birge keledi. Ga`p ishinde ko`binesi turaqIi orinda bayanlawish, aniqlawish, jalg`awsiz tuwwa toliqlawish, sin ha`m mug`dar da`reje pisiqqlawishlari keledi. Al baslawish, seplik formasindag`i tolqqlawish ha`m pisiqlawishtin` ayirim tu`rlerinin` ga`ptegi orni erkin boladi.
Awilg`a qaray eki atli kiyatir. Eki atli awilg`a qaray kiyatir. Eki atli kiyatir awilg`a qaray. Bul jerde so`zlerdin` orni ta`rtibinin` o`zgeriwi ga`ptin` mazmunina, sintaksislik xizmetine ta`sir etip turg`an joq.
Ko`pshilik tu`pkiy tillerde, sonin` ishinde, qaraqalpaq tilinde bayanlawish ga`ptin` aqirinda, baslawish bayanlawishtan aldin, aniqlawish o`zi aniqlaytug`in so`zden burin, al pisiqlawish penen toliqlawish o`zi baylanisli so`zden burin turadi. Misali: Qubladan jang`a jag`imli salqin samal esedi. Ayxan a`kesi tuwrali ku`nde oylanatug`in edi. Usilay etip so`zlerdin` qa`liplesken orni ta`rtibi tuwra ta`rtip delinedi. Ku`ndelikli awizeki so`ylew tilinde, ko`rkem shig`armalarda so`zlerdin` orni ta`rtibinin` o`zgeriwi jiyi ushirap turadi. Bunday etip so`zlerdin` orin ta`rtibinin` o`zgeriwi anaw yaki minaw so`zge ayriqsha kewil aydariw ushin, emotsionalliq-eksppessivlik obrazliqti payda etiw ushin qollaniladi.
Bunday so`zlerdin` a`dettegi orni ta`rtibinin` o`zgeriwi inversiya delinedi. Invepsiya ga`ptegi so`zlerdin` sintaksislik xizmetine ta`sir tiygizbeydi.Mis: Tek
shiqpag`an jani bar edi ja`niwardin`. Usinday ku`tilmegen waqiya bolg`an edi bip ku`ni. Araladiq aq Edildin` qayin`in. Panaladiq ulli jupttin` Jayig`in
Jiladi jasil taw sonda, Jiladi keshki juldiz, Jiladi ariwdi joqlap
-Mag`an qaran`, senin` ar-namisin`, Hu`jdanin` bar ma o`zin`nin` ?
-Endi ne kerek sag`an? -Azmaz ko`ter basin`di! -Bul jer u`yin` emesg`oy senin`. –Tarqan ekensen` nadandi. Ayirim jag`daylarda so`zlerdin` orin ta`rtibinin` o`zgeriwi menen olardin` sintaksislik xizmetide o`zgeredi. Ko`binesi, baslawish- bayanlawish pozitsiyasinda kelgen ga`plerde bul jag`day ushirasadi. Watang`a xizmet etiw-ha`r bir insannin` basli waziypasi. Ha`r bir insannin` basli waziypasi- Watang`a xizmet etiw. Bul-bizin` awil. Bizin` awil -bul.
Aqilli bala (so`z dizbegi). Bala aqilli. (ga`p)
Bul jag`dayda so`z dizbegi ga`pke, al ga`p so`z dizbegine aynaladi.
Ga`pte baslawishtin` orni qaraqalpaq tilinde baslawish bayanlawishtan aldin keledi. Baslawish ga`ptin` basinda yaki ortasinda kele beriwi mu`mkin. Mis: Qar erten`ine azanda da jawip turdi. Atlar turg`an jerge baraman degenshe Sultan, Murat ton`ip qaldi.Baslawishtin` bayanlawishtan keyin keletug`in jag`daylari da ushirasadi. Bul so`ylew tilinde ha`m ko`rkem shig`armalarda ko`p ushirasadi. Mis: Ne aytpaqshi eken ol oqiwshilarg`a. Ne qusap ketkensen` o`zin`. Ushiwdi qaydan u`yrenip ju`r bul ha`m t.b. Ayrimi jag`dayda u`ndew ga`plerde bayanlawish baslawishtan burin turadi. Jasasin xaliqlar doslig`I !
Tuwra ga`plerde avtor ga`pinin` bayanlawishi baslawishtan burin turadi.
Sizler qayda baratirsiz?-dedi ol. Poeziya tilinde ushirasadi.
Keldi ba`ha`r ken`nen jayip qulashin, Jer betine sewip ku`nnin` quyashin.
Ton`lap erip, balqip ketti qorg`asin, Taslardi jibitti ku`ni ba`ha`rdin`.
Bayanlawishtin` ga`ptegi orni.
Ga`p ishinde bayanlawishtin` orni turaqli. Bayanlawish ko`binesi ga`ptin` aqirinda turadi. Qosiqlarda, so`ylew tilinde stil`lik maqsetlerde bayanlawish ga`ptin` basinda da keliwi. Mis: Tiyme bug`an! Tart qolin`di!-dep baqirdi.
Birewge aytpasa tap japilip ketetug`inday sezdi o`zin.
Ga`pte toliqlawishtin` orni.
Toliqlawish o`zi baylanisli bolg`an ag`zanin` yag`niy ga`p ishinde ko`pshilik jag`dayda bayanlawishtan aldin turadi. Sultamurat pildi de, maymildi da ha`m basqada haywanlardi o`z ko`zi menen ko`rgen. Sizler tu`siniwin`iz kerek bug`an. Barliq maqluqatlar orninan turdi. Qarsi alip, qutliqlap shiqti ba`ha`rdi.
Aniqlawish o`zi aniqlaytug`in so`zden aldin turadi.
Mis:Ko`k jipektey ko`gergen jon`ishqalar, g`aliday bolip qulpirip jatqan gu`zlik biydaylap ko`rindi.

Pisiqlawishtin` ga`ptegi orni.

Pisiqlawishlar ga`ptegi orin ta`rtibi boyinsha bayanlawishtan aldin keledi. Misali: Ko`she boylap a`ste ju`rip kiyatir. Ko`pshilik jag`daydlarda waqit ha`m orin pisiqlawishlar ga`ptin` basinda keledi. Misali: Azanda ku`n salqin edi. Toshkentten keshe keldi.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Ga`ptin` aktual` bo`liniwi degen ne?
   
2. 
   Tema ha`m tema dep nege aytamiz?
   
3. 
   Determinant ag`za xizmetinde qanday so`zler qollaniladi?
   
4. 
   Ga`p ag`zalarinin` tuwra ta`rtibi qanday boladi?
   
5. 
   Inversiyaliq orin ta`rtip qanday boladi?
   

A`debiyatlar:

1. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Maxmudov N., Nurmanov A. Uzbek tilining nazariy grammatikasi. T.: 1995.
   
4. 
   Nurmanov A. va boshqalar. Wzbek tilining mazmuniy sintaksisi. T.: 1992.
   
5. 
   Uzbek tilida aktual` bwlinish va pozitsion masalalar. Toshkent, 1984.