O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: Pisiqlawish.

1. 
   Pisiqlawish ha`m onin` an`latiliwi.
   
2. 
   Pisiqlawishtin` tu`rleri.
   
3. 
   Pisiqlawishtin` tolqqlawishtan ayirmashilig`i.
   

Ga`ptin` so`zler bir-biri menen o`zara grammatikaliq baylanisqa tu`sip belgili ga`p ag`zasi xizmetin atqaradi. Pisiqqawish-ga`ptegi atqaratug`in xizmetine qaray ga`ptin` ekinshi da`rejeli ag`zalarina kiretug`in sintaksislik kategoriya. Pisiqlawish kategoriyasi ha`zirgi qapaqalpaq tilinde M.Da`wletovtin` «Qaraqalpaq tilinde pisiqlawish kategoriyasi» degen miynetinde (No`kis, 1982) arnawli tu`rde izertlegen. Bul miynette pisqqlawish ha`m onin` tu`rleri, sintaksislik o`zgeshelikleri, ga`ptegi orin ta`rtibi haqqinda so`z etiledi.
Pisiqlawish ga`ptin` ekinshi da`rejeli ag`zasi bolip is-ha`rekettin` orinlasiw jag`daylarin isleniw usilin ha`m sog`an baylanisli orin, waqit, sebep, maqset, sha`rt, mug`dar, da`rejesin ko`rsetedi. Demek, pisiqlawish is-ha`rekettin` birer belgisin bildiretug`in ga`p ag`zasi. Sonliqtan pisiqlawish ga`p ishinde bayanlawish ag`zag`a baylanisli boladi, oni tu`sindiriwin ag`za xizmetin atqaradi. Mis: Qa`dir
muzdin` u`stinde ersili-qarsili ju`rdi, piyadalap ketti. Kempir izinen tigilip qaradi. Ol awilg`a qaray ketti. Qalin` tog`aydi japirip kiyatipman. Boyanliqqa kirdim.
Misallarda ko`rgenimizdey pisiqlawish feyilden bolg`an ag`zanin` aldinda turadi. Mis: Pisiqlawishlar qashan? qay waqitta? qay jerde? t.b. sorawlarg`a juwap beredi. Biraq barliq waqitta pisiqlawish bola bermeydi. Mis: Jiynalis erten`. Adamlar atizda. Bunda ga`ptin` keyninde bayanlawish boladi. Pisiqlawishlar to`mendegi so`z shaqaplari arqali bildiredi.

1. 
   Ra`wishler ga`pte ko`binese pisiqlawish boladi. Da`rriw kelin`, keshqurin ketemiz.
   
2. 
   Feyillerden: Bilgen tawip so`yleydi. Bilmegen qawip so`yleydi.
   
3. 
   Atliqtan: Ol tog`ayliqqa kirdi. Men mektepten kiyatirman. Iqlas penen jilasa, soqir ko`zden jas shig`adi.
   
4. 
   Kelbetlikten: Jumisti jaqsi isledi. Ol u`yine kewilli qaytti.
   
5. 
   Sanliqtan: Jeti o`lshep, bir kes. U`yge eki ma`rtebe keldi.
   
6. 
   Almasiqlardan: Jumisti qansha islese, sonsha haqi aladi.
   
7. 
   Eliklewishlerden: Ol meni ko`rip jalt burildi. Bala nandi g`abur-g`ubur awzina basti.
   
8. 
   Frazeologiyaliq so`z dizbeklerinen. Ol ko`zdi aship jumg`ansha ko`zden g`ayip boldi.
   

Pisiqlawish o`zi baylanisli bolg`an ag`za menen jupkerlesiw, basqariw usilinda baylanisadi.
Pisiqlawishlardin` barlig`i ma`nilik jaqtan birdey emes. Birewi is- ha`rekettin` waqtin, ekinshisi orinan ha`m t.b. bildiredi.
Pisiqlawishlar ma`nilik o`zgesheligine qaray: waqit, orin, sin, mug`dar, da`reje, sebep, maqset, sha`rt, qapsilas pisiqlawishlar bolip bo`linedi.
1. Orin pisiqlawishlar is-ha`rekettin` ornin, shiqqan ornin, bag`itin bildiredi. Orin pisiqlawishlar qaydaW qayerde? Qayaqqa, qaydan, qayaqtan sorawlarina juwap beredi.
Orin pisiqlawishlar jeke so`z ha`m so`z dizbekleri arqali bildirilip ha`r qiyli so`z shaqaplarinan boladi.

1. 
   Ra`wishlerden: Ishten ya sirttan adam ko`rinbeydi.
   
2. 
   Ken`islik sepliktegi atliqlardan: Arqa-batistan esken samal betin`di qaratpaydi. balalap awilg`a jetiwge asig`isti. Ko`shelerde ha`reket baslang`ani qashshan.
   
3. 
   Izafetlik konstruktsiyalar: Bu`gin universitet ma`deniyat sarayinda kontsert boladi.
   
4. 
   Sonday-aq atliqlar menen bet, jaq, ta`rep, asti, u`sti, ishi so`zlerinin` dizbeklesiwi arqali da pisiqlawishlar orin ma`nisin bildiredi. Tirkewishler atliq penen dizbeklesip kelip pisiqlawish boladi. Mis: Awilg`a qaray mashina zitqip kiyatir. Mashinanin` ishinde eki adam bar.
   

Waqit pisiqlawish waqit pisiqlawishi is-ha`rekettin` isleniw waqtin waqitliq ma`nisin bildirip qashan? qay waqitta? qashannan beriw degen sorawlarg`a juwap beredi. Waqit ra`wishler, atawish so`z dizbekleri, sanliq, almasiq, hal feyil, kelbetlik feyiller waqit pisiqlawish xizmetin atqaradi.
Mis: Burin qara suwiq bolip tursa da, bultlar toplanip-toplanip keshqurin jilitti. Azanda erterek turippan. «Qis» degen tema o`tken ku`ni hawa keshke qaray bultlasip sala berdi.
Eki u`sh ku`nnen berli tu`nletip qar jawsa da bu`gin hawa ashiq edi.
Frazeologiyaliq so`z dizbekleri menen: Ko`zdi aship jumg`ansha jan`ag`i adam ko`zden g`ayip boldi.
Sin pisiqlawish. Is-ha`rekettin` sinin, sapasin, qalay islengenligin bildiprp qalay? qa`ytip? qalayinsha degen sorawlarg`a juwap beredi. Sin ra`wishler is- ha`rekettin` sapasin ha`m isleniw usilin bildirip keledi. Sin ra`wishlerden, hal feyiden, kelbetlik feyil, kelbetlik, atliq, eliklewish so`zlerden ha`m so`z diz- beklerinen boladi.Mis: Qizapam ba`rin jaqsi biledi.
Tan`nin` aldinda qawin qoriqtan kelgen ag`am qorildap uyqilap atip edi.
Du`sen molla menen de usilay sa`lema`esetug`in edim.
Men orayliq park arqali qayttim. Aldimnan olay-bulay adamlap o`tedi ha`m
t.b.
Mug`dar-da`reje pisiqlawish: Is-ha`rekettin` waqitliq, esarliq, baha ha`m
awirliq mug`darin bildiretug`in pisiqlawishlar mug`dar-da`reje pisiqlawishlar boladi. Sorawlari: qansha? Neshe? qansha ret, neshe ret? Qanshadan? Nesheden? Qanshalar? ha`m t.b.
Mis: Sharshag`anliqtan azmaz dem alg`im keldi. Jerdegi balshiq jelimdey ayag`imdi jerden to`rt eli ko`tertpeydi. Ele talay ret kelemiz. Ol sol otirisin da ko`p oylandi. Pishiq murni batpastay qalin` qamis apasinan eki saattay jol ju`rip ko`ldin` jiyegine shiqti. Balalar to`rt-to`rtten.
Sebep pisiqlawish: Is-ha`rekettin` isleniw yaki islenbey sebebin bildiretug`in pisiqlawishlar sebep pisiqlawish delinedi. Sorawlari: nege? ne sebepten? ne sebepli? ne ushin? Nelikten? degen sorawlarg`a juwap beredi.
1. Shig`is sepligindegi atawish, kelbetlik feyil, hal feyillerden, atawish so`zler menen tirkewishler ha`m ko`mekshi atawishlardan dizbeklesiwinen boladi.
Jiyemurat onin` aniq qaytatug`inlig`in bilgen son` onsha zorlay bermedi. Hayliqqanliqtan qolimdag`i nandi jerge tu`sirip ala jazladim. Jiyemurat japtiwli bilmegenlikten heshten`e aytqan joq edi. Maqset pisiqlawish: Is-ha`rekettin` isleniw maqsetin bildiretug`in pisiqlawishlar maqset pisiqlawish delinedi.
Maqset pisiqlawish: nege? ne qiliwg`a? ne ushin? kim ushin? qanday maqset pene? degen sorawlarg`a juwap beredi. Ayxan menen Da`rmenbaydin` oqiwg`a ketiw ushin tayarlanip ju`rgenligin bilmeytug`in edi. Men sira` arnap a`kelip edim.
Da`slep og`an arnap portfel` satip alindi. Olar Watan ushin, su`wikli xaliq ushin gu`resip atrp. Seydan qamis a`keliu`ge shiqti.
Sha`rt pisiqlawish: Is-ha`rekettin` isleniw yaki islenbey sha`rtin bildiredi. Soradi: ne qilsa? ne qilg`anda? qa`ytkende? ne qilmay ko`binese sha`rt meyil ha`m sha`rt meyil toplaminan boladi. Mis: Eger birew menen shatasa qoysa kegirdegine suw ketkenshe aytisadi. Eger Sa`rsenbay ekewimiz awzin basip qalmag`anda a`shkaralanip qaliwimiz so`zsiz edi. So`ytsede og`an da isenbeymen. Qarsilas pisiqlawishlar is-ha`rekettegi qaram-qarsiliqti bildiredi. Qarsilas pisiqlawishlar ne qilsa da? ne qilg`an menen? ne qilmasa? ne qilg`anina qaramastan? sorawlarg`a juwap beredi.
Mis: Orazgu`l jen`gey sir bermeyin degen menen prezentlerinin` so`zgenin bildi. Gu`lim bul na`siyatqa qarsi so`z aytpag`an menen dalag`a shiqpadi. A`met u`yinde erke boliwina qaramastan mektepte onday minezi joq.
Pisiqlawishtin` toliqlawishtan ayirmashilig`i
Toliqlawish ta, pisiqlawish ta ken`islik seplik formasinda, atawish so`zler menen tirkewishlerdin` dizbeklesiwi arqali an`latilip keledi. Bunday jag`dayda ma`nilik jaqtan bir-birine jaqin bolip, olarda ajiratiwda qiyinshiliq tuwdiradi.
Pisiqlawish penen pisiqlawish jeke ajiratiwda en` da`slep semantikaliq belgisine, yaa`niy ma`nilik o`zgesheligi esapqa alinadi.
Mis: Quwanishi ju`zinen bilinip tup. Tashkentten qonaqlap keldi. Ka`rimde jurnallar bap.Demek, toliqqawish penen pisiqlawishti ajiratiwda olardin` konteksttegi leksika-semantikaliq ma`nisi sorawlapi, basqa so`zler menen baylanisip esapqa alinadi. Endi ol sol ju`risi menen awilg`a keldi.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Pisiqlawish qaysi so`z shaqaplarinan an`latiladi?
   
2. 
   Pisiqlawishtin` qanday ma`nilik tu`rleri bar?
   
3. 
   Pisiqlawishtin` toliqlawishtan ayirmashilig`in tu`sindirin` .
   

A`debiyatlar:

1. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Maxmudov N., Nurmanov A. Uzbek tilining nazariy grammatikasi. T,: 1995.
   
4. 
   Gulomov A., Asqarov M. Hozirgi uzbek adabiy tili. Sintaksis. T.: 1987.
   
5. 
   Nurmaxanova A. Tipi prostogo predlojeniya v tyurkskix yazikax.
   
6. 
   Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazike. Karakalpakskiy yazik. Tom III. Nukus, 1993.