O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: Bayanlawish ha`m onin` an`latiliwi

1. 
   Bayanlawish predikativlikti bildiretug`in tiykarg`i bas ag`za.
   
2. 
   Bayanlawishtin` an`latiliwi.
   
3. 
   Atawish ha`m feyil bayanlawish.
   
4. 
   Bayanlawishtin` du`zilisi boyinsha tu`rleri.
   

Bayanlawish predikativlikti bildiretug`in, ga`pti du`ziwshi tiykarg`i bas ag`za. Bayanlawish ga`ptin` tiykarg`i bas ag`zasi bolg`anliqtan ga`ptin` grammatikaliq kategopiyalari-bet, ma`ha`l, modal`liq, kommunikativlik maqset bayanlawishqa qarap aniqlanadi. Bayanlawish ga`pte pikirdi bayanlaytug`in bo`legi. Bayanlawish baslawishtin` is-ha`reketin, kim, ne haqqinda ekenligin, predmetti ha`m waqiya ha`diysenin` belgisin bildiredi.
Bayanlawish tu`rkiy tillerde ga`ptin` aqirinda turadi ha`m baslawish penen kelisiw joli menen baylanisadi.
Ga`plerdin` tastiyiqlawshi yaki biykarlawshi ekenligi de bayanlawish arqali belgili boladi. O`ytkeni, bayanlawishqq bolimsizliq qosimtalari qosiliw arqali biykarlawshi ga`pler du`ziledi. Misali : Alma pisti. Alma pisedi. Murat keldi. Murat kelgen joq.
Ga`pte baslawish tiykarg`i bas ag`za bolg`an menen de ga`pti du`ziwde bayanlawish aa`riqsha orin tutadi. Baslawish tek temani bildiredi, al sol tema haqqindag`i ha`reket belgiler bayanlawish arqali beriledi. Bayanlawish ga`ptin` tiykarg`i belgisi predikativlikti ko`psetetug`in en`n`za`pu`p bo`lek. Ga`pke ta`n bolg`an modal`liq, waqit, bet ha`m intonatsiyaliq pu`tinlik bayanlawish arqali g`ana belgili boladi. Bayanlawishtin` ma`nisi ha`m grammatikaliq formasi onin` baslawish penen qatnasina ha`m qanday so`z shaqabi arqali bildiriliwine baylanisli.
Bayanlawish ko`binese, feyil so`z shaqabi apqali an`latiladi. Feyiller predikativlik o`zgeshelikti o`zinde aniq ko`rsete aladi. Sonliqtan, bir feyil so`zdin` o`zi de bir ga`pti payda etiwi mu`mkin.
Misali: Oqidim. Keldim. Bardim. Bayanlawish basqa so`z shaqabi arqali da an`latiliwi mu`mkin. Usi o`zgeshelikke qarap bayanlawishlar atawish bayanlawish ha`m feyil bayanlawish bolip ekige bo`lnedi.
Feyil bayanlawish
Feyil o`zinin` leksika-grammatikaliq o`zgesheligine qarap bayanlawish xizmetinde qollaniwg`a ju`da` sa`ykes so`z shaqabi. Feyil bayanlawish baslawishtin`, yag`niy predmettin` is-ha`reketin bildiredi. Bayanlawish xizmetinde keletug`in ha`r bir feyil so`zdin` o`zine ta`n o`zgesheligi bar.
1. Aniqliq meyil formasindag`i bayanlawishlar haqiyqiy bolg`an, bolip atirg`an yaki bolatug`in ha`diyselerdi bayanlaydi.
Misali:` Olar jerlerdi tegisledi. Salmadan suw ag`ip tup. 2. Buyriq, tilek meyilindegi feyillep arqali an`latilg`anda buyiriw, o`tinish, tilek siyaqli ma`nilerdi an`latadi. Misali:` Bar, atan`di shaqirip kel. Bizler bir oylasip alayiq.

3. 
   Sha`rt meyilinen bolg`an feyil bayanlawish ko`binese bag`inin`qili qospa ga`ptin` bag`inin`qi ga`pinin` bayanlawishi bolip keledi. Misali: Sheshennen sheshen shiqsa, awzi-basi jibip-jibip. Apam kelse, bizlep ketemiz.
   

Eger jay ga`ptin` bayanlawishi bolip kelse tilek, o`tinish ma`nilerin bildiredi. Misali: Universitetti tabisli tamamlasam. Jaslardi ta`rbiyalawg`a o`z u`lesimdi qossam.

3. 
   Kelbetlik feyillerden bolg`an bayanlawish: Esiktin` aldina gu`ller egilgen. Jaylar suliw etip saling`an.
   
4. 
   Hal feyil formasindag`i bayanlawishlar. Japtag`i muzlar ertipti. Sen kelgenshe, bizler ku`te turamiz.
   
5. 
   Ha`reket ati feyiller bayanlawish xizmetinde keledi. Misali: Onin` waziypasi salini oriw, tu`weklew. No`kis qalasi gu`llenbekte.
   

Atawish bayanlawish
Bunday bayanlawishlar feyilden basqa so`z shaqaplari arqali bildiriledi.

1. 
   Bayanlawishlar atliqtan bolg`anda baslawishtin` kim, ne ekenligin, ka`sibin, ornin bildiredi. Misali: O`zbekstan Respublikasinin` paytaxti-Toshkent. Toshkent suliw qala. Men studentpen. Ag`am mug`allim. Ha`me atizda.
   
2. 
   Bayanlawishlar kelbetliklerden de boladi. Kelbetlik predmettin` belgisin bildiretug`in bolg`anliqtan kelbetlikten bolg`an bayanlawishlar predmettin` predikativ belgisin bildiredi. Misali: Suw tiniq. Ko`l teren`. Tan`g`i taza hawa da mayday jag`imli.
   
3. 
   Sonliqtan bolg`an bayanlawishlar. U`yge kelgenler-u`shew. Onin` jasi otizlarda. Bu`gin-aqirap ayinin` segizi.
   
4. 
   Almasiqtan bolg`an bayanlawishlar. Betlik, o`zlik, siltew, soraw almasiqlari bayanlawish xizmetinde qollaniladi. Misali: Nurlibaydin` uli da, qizi da-usi. O`mirinin` jalg`asi sen. Bulardin` barlig`in tayaplag`an o`zim. Sen kimsen`? Balan` qaydi?
   
5. 
   Ra`wishten bolg`an bayanlawishlar: Barliq ra`ishler bayanlawish waziypasinda kele bermeydi. Waqit, orin, mug`dar-da`reje ra`wishler bayanlawish boladi. Misali: Jasi u`lkenler ishte, balalar sirtta. Jumis ko`p, adam az. Dem alatug`in ku`n-erten`.
   
6. 
   Eliklewish so`zlerden pn`latilg`an bayanlawishlar. A`tirap jim-jipt. U`sti basi malpaq-salpaq. U`ydin` ishi ulishuw-qumg`g`wit.
   
7. 
   Modal` so`zlerden bolg`an bayanlawishlar: Mektebimizge komp`yutep kerek. Na`ma`rt jigit nege da`rka`r.
   
8. 
   Bar ha`m joq so`zleri bayanlawish bolip keledi. U`yde ag`am bar, apam joq. Awilimizda u`lken ko`l bar.
   
9. 
   Atawish so`zlerge -niki/-diki qosimtalari jalg`anip ga`pte bayanlawish xizmetinde qollaniladi ha`m zattin` kimge tiyisliligin bildiredi. Misali: Kitap meniki. Ko`ylek Sa`liymaniki.
   

Bayanlawishlar du`zilisi boyinsha dara, qospa, ken`eytilgen ag`za bolip keledi.
Qospa bayanlawishlar qospa feyillerden, atawish so`zler menen feyillerdin` dizbeklesiwinen, ko`mekshi feyillerdin` dizbeklesiwinen boladi.

1. 
   Atawish so`zler menen feyillepdin` dizbeklesiwinen qospa bayanlawishlar an`latiladi. Misali: Hawa salqin tartti. Atizda jumis isleydi jaqsi ko`remen. Inim mug`allim bolip isleydi.
   
2. 
   Qospa feyillerden: Shig`armani jazip boldim. Balalap qosiq aytti. Bizlerdi jaqsi ku`tip aldi.
   
3. 
   Eliklewishler menen feyillerdin` dizbeklesiwinen: A`tirap jarq ete qaldi. Tosinnan shiqqan seske selk ete qaldim. Awil ishi tim-tiris boldi.
   
4. 
   Frazeologiyaliq so`z dizbekleri ga`pte bir ag`za qospa bayanlawish boladi. Misali: Ol qizg`a na`zer tasladi. Bul ga`pti esitip to`be shashi tik tupdi. Olar birotala ala jipti kesisti.
   
5. 
   Atawish so`zler modal` so`zlerdin` dizbeklesiwinen: Bul jigit agrnom shig`ar. Kiyatirg`an mug`allim boliwi mu`mkin.
   
6. 
   Atawish so`zlerdin` dizbeklesiwinen: Paxta-xaliq baylig`i. Tog`ay awildin` arg`i shetinde.
   

Ken`eytilgen bayanlawishlar feyil toplamlarinan boladi.
Bizin` waziypamiz Watanimizg`a xizmet etiw.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   Bayanlawish ne ushin bas ag`za boladi?
   
2. 
   Feyil bayanlawishtin` atawish bayanlawishtan o`zgesheligi need?
   
3. 
   Baslawish ha`m bayanlawishtin` kelisiw usilinda baylanisiwin tu`sindirin`. A`debiyatlar:
   

1. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
2. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili. Sintaksis. No`kis, 1996.
   
3. 
   Maxmudov N., Nurmanov A. Uzbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent, 1995.
   
4. 
   Baskakov N.A. Prostoe predlojeniya v karakalpakskom yazike.
   

Karakalpakskiy yazik. Tom III. Nukus, 1993.

5. 
   Allaniyazova Sh. Grammatikaliq tallaw. Metodikaliq qollanba. No`kis, 2000.