O’zbекstаn rеspubliкаsi хаliq bilimlеndiriw ministrligi

Tema: So`z dizbekleri

1. 
   So`z dizbekleri haqqinda tu`sinik.
   
2. 
   So`z dizbeklerinin` qaraqalpaq tilinde izertleniwi.
   
3. 
   So`z dizbeginin` turaqli so`z dizbeklerinen ha`m qospa so`zlerden ayirmashilig`i.
   
4. 
   Atawish so`z dizbekleri.
   
5. 
   Feyil so`z dizbekleri.
   

Til-xaliqtin` biybaha baylig`i. Biz o`z oyimizdi, pikirlerimizdi til arqali basg`ag` jetkeremiz. Bul ushin ga`plerden paydalanamiz. Ga`p so`zlerdin` so`z dizbeginin` o`z-ara baylanisqa to`sken izbe-izlik ta`rtibi negizinde ju`zege keledi. Ha`r qanday dara ma`nistegi so`zler siyaqli, so`z dizbegi ga`p du`ziwdegi tiykarg`i material bolip esaplanadi. So`z dizbegi-bul sintaksislik kategoriya. Sonliqtan ol sintaksistin` izertleytug`in ma`selelerinin`biri. Sintaksistin` tiykarg`birliklerinin` biri so`z dizbegi bolip esaplanadi. Tilimizdegi so`zler bir-biri menen ha`rrqiyli baylanisqa tu`sedi. Su`zlerdin` bir-biri menen bag`inin`qli baylanisi na`tiyjesinde so`z dizbegi payda boladi.
Eki yamasa bip neshe ma`nili so`zlerden du`zilip, bag`inin`qili baylanis na`tiyjesinde bir grammatikaliq pu`tinlik, semantikaliq ma`ni bildiretug`in so`zlerdin` toparin so`z dizbegi deymiz. Misali: kitapti oqiw, jas bala, jag`imli samal, bag`din` miywesi ha`m t.b.
So`z dizbeklerinde bip basqapiwshi (bas), al qalg`anlari bag`inin`qi sin`ap boladi. So`z dizbegi ga`pti du`ziw ushin tiykarg`i material bolip esaplanadi. Qa`legen so`z dizbeklesiw arqali so`z dizbegin payda ete bermeydi. So`z dizbekleri tek grammatikaliq jaqtan g`ana emes, al ma`nilik, logikaliq jaqtanda baylanisadi. Ma`selen, teren` ko`l, qalin` tog`ay so`z dizbeklerin qalin` ko`l, teren` tog`ay dep o`zgerte almaymiz.
Demek, so`z dizbegi ma`nilik ha`m grammatikaliq jaqtan bag`ina baylanisqan eki yamasa onnanda ko`p toliqma`nili so`zlerdin` dizbeginen payda bolg`an sintaksislik birlik bolip tabiladi.
So`z dizbekleri tu`rkiy tillerde arnawli tu`rde izertlengen H.A.Baskakovtin`
«Slovosochetanie v kapakalpakskom yazike» Sapievtin` «Tu`rkmen a`debi dilinde so`z tu`zimlepi», Balaqaevtin` «Osnovnie tipi slovosochetaniy v kazaxskom yazike» ha`m t.b. miynetlerde so`z dizbekleri, olardin` du`ziliw jollapr, tu`rleri jo`ninde ken` pikirler aytig`g`an.
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde so`z dizbekleri H.A.Baskakovtin` «Qaraqalpaq tilindegi atpibutiv so`z dizbeklerinin` tu`rleri», «Qaraqalpaq tilindegi so`z dizbekleri» maqalalarinda, E.Da`wenovtin` «Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi so`z dizbekleri» ha`m «Qaraqalpaq tilindegi feyil so`z dizbekleri ha`m olardin` du`ziliw jollari» degen arnawli miynetlepide so`z dizbeklerin ken` tu`pre izertlegen.
Sonday-aq, «Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi»`nda so`z dizbekleri, olardin` plepi haqqinda aytilg`an.
So`zler bir ma`nini bildirse, so`z dizbegi en` kemi toliq ma`nili eki so`zdin` sintaksislik baylanisiwinan payda bolg`an qospa tu`sinikti an`latadi. Ma`selen, belgili adam, jag`imli samal, altin saat, gu`llengen awil h.t.b.
Bul so`z dizbeklerinin` sin`aplari tek bip so`z emes, al basqa so`zler menen de dizbeklesip keledi. Misali: uzin bala, jas bala, jaqsi bala, aqilli bala h.t.b. tu`rinde o`zgertiwge boladi. Usi o`zgesheliklerine qaray tilimizdegi so`z dizbekleri eki tu`rli bolip keledi.

1. 
   Erkin so`z dizbekleri.
   
2. 
   Turaqli so`z dizbekleri.
   

Grammatikaliq qurilisi jag`inan erkin so`z dizbegi de, turaqli so`z dizbegi de birdey, al semantikasi jag`inan pu`tkilley parq qiladi. Sonliqtan erkin so`z dizbegi- grammatikada, al turaqli so`z dizbegi leksikologiyada u`yreniledi. Erkin so`z dizbeklerinde sin`arlari o`zlerinin` leksikaliq ma`nilerin saqlap qaladi, al turaqli so`z dizbeklerinde sin`aplarinin` ma`nileri o`zgerip ketedi.
Misali: joldan shig`iw, ko`zin jumiw, belin baylaw-erkin so`z dizbekleri joldan shig`iw-adasiw, aljasiw, ko`z jumiw-o`liw, bel baylaw-kirisiw, tili uzin, tili qisqa turaqli so`z dizbekleri.
Turaqli so`z dizbekleri tayap tu`rindegi tariyxiy da`wirlerde qa`liplesken so`z dizbekleri. Misali: Tu`ye u`stinen iyt qabiw, na`zer taslaw, iyt o`lgen jer h.t.b. Bulardin` sin`aplarin o`zgertiwge bolmaydi.
Tilimizdegi geypara so`zler sirtqi formasi jag`inan so`z dizbegindey bolip ko`rinedi, sebebi olar du`zilisi jag`inan so`z dizbegindey eki ha`m onnan da ko`p so`zlerdin` dizbeginen turadi. Misali: temir jol, tas ko`mir, jig`ilip qaldi, qoyan ju`rek, dem aliw, at jaqli h.t.b. Bul qqspa so`zler, sebebi eki so`z dizbeklesip bir pu`tin ma`ni bildiredi.
So`z dizbekleri arasindag`i sintaksislik baylanis, qatnas aniq sezilip turadi, al qospa so`zlerde ashiq sezilmeydi.
Solay etip, so`z dizbegi keminde eki ma`nili so`zdin` grammatikaliq birigiwi arqali ju`zege keledi. Onin` tiykarg`i belgisi eki ma`nili so`z bir-biri menen bag`inin`qili baylanisadi. So`z dizbegi nominativ xizmet atqaradi.
Qaraqalpaq tilinde so`z dizbeklerinin` birewi bag`indiriwshi sin`ari, al ekinshi bag`iniwshi sin`ari bolip keledi. So`z dizbeklerinin` bag`indiriwshi sin`ari
birde atawish so`zlerden, birde feyil so`zlerden bolip keledi. So`z dizbeklerinin` quramindag`i bag`indiriwshi so`zdin` leksika-grammatikaliq belgilerine qaray, bag`indiriwshi so`zdin` qaysi so`z shaqabinan boliwina qaray so`z dizbekleri atawish so`z dizbekleri ha`m feyil so`z dizbekleri bolip ekige bo`linedi.
So`z dizbeklerinin` en` ko`p tu`ri atawish so`z dizbekleri. Atawish so`z dizbeginde atawish so`o`ler barqulla bag`indiriwshi sin`ar boladi da, al atawish so`zler menen ma`nilik baylanista qollanilatug`in so`zler bag`iniwshi sin`ar bolip keledi.
Qaraqalpaq tilinde atawish so`z dizbeginin` bag`indiriwshi sin`ari sipatinda atawish so`zlerden ko`binese atliq so`zler bolip keledi. Al bag`iniwshi sin`ar sipatinda atliq ha`m atliqlasqan kelbetlik, sanliq, kelbetlik feyil, almasiq, pa`wish
h.t.b. so`zler baylanisip keledi.
Ha`zirgi qaraqalpaq tilinde atawish so`z dizbeklerinin` to`mendegidey tu`rlerin ushiratamiz.

1. 
   a) atliq+atliq: tas jay, altin ju`zik, ag`ash ko`rip, jipek opamal.
   

b) iyelik sepligindegi atliq+atliqtin’ tartim jalg`awi: ga`ptin` mazmuni, eginnin` zu`ra`a`ti, g`arrinin` aqlig`i h.t.b.
v) qaytalang`an atliq+atliq: qap-qap un, qazan-qazan awqat, qopa-qopa
mal.

2. 
   kelbetlik+atliq: uzaq jol, ken` dala, biyik jay, oyli-shuqirli jerler, suliw qiz
   

h.t.b.

3. 
   kelbetlik atliq+atliq: qizil shayi ko`ylek, biyik o`kshe etik.
   
4. 
   sanliq-atliq: biirjil, on eki ay, bes mashina, on oqiwshi, besinshi klass, ekinshi qabat h.t.b.
   
5. 
   sanliq atliq-atliq: bir salim duz, bes qap un, qiriq gekter jer.
   
6. 
   sanliq kelbetlik+atliq: eki balali ana, to`rt qabatli jay.
   
7. 
   almasiq+atliq: anaw u`y, usi kisi, sol qiz, ha`mme jer.
   
8. 
   kelbetlik feyil+atliq: islengen jumis, oqig`an bala, aytar so`z t.b.
   
9. 
   ra`wish+atliq: ko`p adam, mol o`nim, az adam t.b.
   

Bulardan basqa da atawish so`z dizbeklerinin` basqa so`z shaqaplarinin` bag`indiriwshi sin`ar atinda qollanilatug`in tu`rleri ushirasadi. Misali: shig`armadan u`zindi, tilge itibar, deputatliqqa kandidat, wa`dege opadar, tog`ayg`a bay, paldan shiyrin, ilimnen biyxabar, ha`mmege birdey, sizge ko`p, biltirg`idan erte h.t.b. tu`rleri qollaniladi.
Feyil so`z dizbekleri-so`z dizbeklerinin` en` u`lken bir tu`ri. Feyil so`zler so`z dizbeklerinin` quraminda bag`indiriwshi sin`ar sipatinda qollanilip feyil so`z dizbegin du`zedi.
Feyil so`zler basqa so`zlerdi basqariw uqibina iye. Sonliqtan feyil so`z dizbeklerinin` ko`pshiligi basqa so`z shaqaplarin basqariw tiykarinda du`zilgen.

1. 
   ra`wish+feyil: tez ju`riw, a`ste so`ylew, erte keliw.
   
2. 
   kelbetlik+feyil: jaqsi oqiw, o`nimli islew.
   
3. 
   sanliq+feyil: u`sh ret jaziw, eki ma`rtebe ushirasiw.
   
4. 
   hal feyil+feyil: ta`rirarlap aytiw, dawislap oqiw, atizlar suwg`apiw.
   
5. 
   eliklewish+feyil: jalt qaraw, g`irra qaytiw, mirs-mirs ku`liw.
   
6. 
   baris, tabis, shig`is, orin sepliklerindegi atliqlar+atliq: suwda ju`ziw, mektepten qaytiw, awilg`a keliw.
   
7. 
   atliq ko`mekshi so`z+feyil: pa`t penen sekiriw, keleshek tuwrali oylaw, u`yge qaray h.t.b.
   

Solay etip, so`z dizbekleri ga`p du`ziwdegi tiykarg`i material bolip esaplanadi. Atawish ha`m feyil so`z dizbekleri de tilimizde aktiv qollaniladi.
Qadag`alaw ushin sorawlar:

1. 
   So`z dizbegi degenimiz ne?
   
2. 
   So`z dizbeginin` basqa birliklerden o`zgesheligi nede?
   
3. 
   Atawish ha`m feyil so`z dizbeginin` o`zgesheligin misallar menen tu’sindirin`.
   

A`debiyatlar.

1. 
   H.A.Baskakov. Slovosochetaniya v kapakalpakskom yazike. -Sb. Issledovaniya po spavnitel`noy gpammatike tyupkskix yazikov I-III. sintaksis.
   
2. 
   Da`wenov E.. Ha`zirgi qaraqalpaq tilindegi so`z dizbekleri. No`kis, 1987.
   
3. 
   Da`wenov E. Qaraqalpaq tilindegi feyil so`z dizbekleri ha`m du`ziliw jollari. No`kis, 1986.
   
4. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq tili (sintaksis). No`kis, 1986.
   
5. 
   Ha`zirgi qaraqalpaq a`debiy tilinin` grammatikasi. No`kis, 1992.
   
6. 
   Gulomov A. Asqarov M. Hozirgi uzbek adabiy tili (sintaksis) T.: 1987.
   
7. 
   Uzbek tili grammatikasi II tom sintaksis. Toshkent, 1976.