O'zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

«SIRTQI OG'UZLAR MENEN IShKI OG'UZLARDIN' ARASINDAG'I QARAMA- QARSILIQLARDIN' PAYDA BOLIWI HA'M BAMSI-BEYREKTIN' O'LIMI HAQQINDA
JIR
Qorqit ata kitabinin' bunan basqa bo'limlerinin' ha'mmesinde de sirtqi og'uzlar menen ishki og'uzlardin' birligi. Sebebi ishki og'uzlardin' a'skeri az bolsa, sirtqi og'uzlardin' a'skeri menen toltiradi. Bunday syujet Qorqit atanin' ko'pshilik da'stanlarinda bar. Biraq en' keyingi jazilg'an bul da'stannin' syujeti basqasha. Bunda sirtqi og'uzlar menen ishki og'uzlar arasinda ala awizliq payda bolg'anlig'i bayanlanadi. Negizinen alg'anda, ishki og'uz degeni otiriqshi, sirtqi og'uz degeni ko'shpeli og'uzlar.
Bul da'stannin' payda boliu'wina negizgi syujet Qazanbektin' o'z u'yin o'zi tonawg'a beriwi sebepshi bolg'an. Og'uzlardin' tu'sinigi boyinsha ko'p bayip ketken adam o'z u'yin tonawg'a beriwi kerek bolg'an. Bolmasa qudaytala oni jazalaydi. Qazanbek xan bir dushpani jen'ip ko'rmegen batir, o'z u'yin tonap bo'lip aliwg'a pu'tkil elge ruxsat berip jiberedi. Biraq bul tonawg'a sirtqi og'uzlar qatnaspay qaldi.
Salar Qazan bar jerde, ba'rha'ma og'uzlar u'stemlik etetug'in edi. Sirtqi og'uzlardin' sardari Qazanbektin' dayisi Aruz Xoja o'z jiyenin qalay bolmasin o'z qolina aliwdin' jollarin oylay baslaydi. Qazandi o'ltiriw ushin sirtqi og'uzlar batiri Bomsi Beyrekti jumsaydi. Biraq Bamsi Beyrek aytqanin orinlamaydi. Sonin' ushin Aruz Xoja oni o'ltiredi.
Bomsi, Beyrek o'limi ishki og'uzlardin' narazilig'ina alip keledi. Qazan Salar basshilig'indag'i ishki og'uzlar sirtqi og'uzlarg'a qarsi sawashqa atlanadi. Bul sawashta Aruz Xoja o'ledi. Usinday jag'daylar tiykarinda ishki og'uzlar menen sirtqi og'uzlar birige baslaydi.
Solay etip Qorqit ata bayan etken on eki jir da juwmaqlanadi. Bul da'stanlar shininda da tilge bay, syujetlik mazmuni jag'inan tariyxiy shinliqqa jaqin bolip, VIII-XII a'sir waqiyalarin o'z ishine aladi. Avtor erteklerdin' ha'm da'stanlarin' jelisi menen o'zi jasag'an zamannin' real kartinalarin sizip ko'rsetken. Sonin' ushin da tu'rkiy xaliqlardin' qaharmanliq da'stanlarinin' sag'asi Qorqit ata jirlari boliwi kerek degen pikirge kelemiz.
Bekkemlew ushin sorawlar

1. 
   VIII-XII a'cirdegi Og'uz-qipshaq qa'wimlerinin' a'debiy esteligi qaysi?
   
2. 
   Qorqit ata kitabinin' payda boliw da'wiri ?.
   
3. 
   Qorqit ata kitabindag'i didaktikaliq, filosofiyaliq, estetikaliq ko'z-qaraslar qanday?.
   
4. 
   Qorqit ata kitabindag'i on eki jirdin' syujetlerinin' qaraqalpaq da'stanlarindag'i syujetler menen uqsaslig'i qanday?.
   

Paydalanilg'an a'debiyatlar:

1. 
   K.Mambetov Erte da'wirdegi qaraqalpaq a'debiyati. No'kis., «Bilim» baspasi 1992-j. -37­
   

60 betler.

2. 
   K.Mambetov «A'yyemgi qaraqalpaq a'debiyati». No'kis «Bilim» baspasi 1976 j.
   
3. 
   C. Bahadirova «Kitabi dedem Korkut» , «Qoblan» , «Edige» ha'm ha'zirgi a'debiyat haqqinda oylar» . No'kis. 1992 (a'debiy sin maqalalar)
   

5. 
   tema: MAXMUD QAShG'ARIY (2 saat)
   

JOBASI:

1. 
   Maxmud Qashqariydin' o'miri ha'm do'retiwshiligi
   
2. 
   «Devanu lug'at a't tu'rk» shig'armasinin' jaziliw tariyxi
   
3. 
   «Devanu lug'at a't tu'rk» shig'armasinin' a'hmiyeti
   

Tayanish tu'sinikler:
Maxmud Qashqariydin' do'retiwshiligi, «Devanu lug'at a't tu'rk» shig'armasinin' jaziliw tariyxi, u'yreniliwi ha'm izertleniw maselelerii. «Devanu lug'at a't tu'rk» shig'armasinin ideyaliq mazmuni, haqqinda tu'sinikler beriw

1. 
   Maxmud Qashqariydin' o'miri ha'm do'retiwshiligi
   

Maxmud ibn-ul-Xasan ibn Muxammedadil Qashg'ariy XI a'sir baslarinda Balasagun qalasinda oowueg'ai. Onin' babasi Qashqarli bolip son'inan Balasagung'a ko'ship kelgen.
Ol jaslig'inan-aq ilimge qiziqqan bolip Qashqardan Sibir jerine shekemgi jaylasqan tu'rki xaliqlarinin' a'det-u'rp ha'm awizeki a'debiyati esteliklerin jiynawg'a qiziqqan edi.
X a'sirdin' baslarinda Qarluq qa'wimlerinin' awqami ku'sheyip Orta Aziyadag'i en' iri ma'mleket Qaraqaniyler ma'mleketi payda bolg'an edi. Qaraxaniylerdin' paytaxti tez aradi Qashqardan Balasug'ung'a ko'shirilip, birqansha waqitlardin' o'tiwi menen ol Sirda'r'ya jag'alig'indag'i ayirim qa'wimlerin ha'm samaniylerdin' qarawinda bolg'an Buxara ha'm Samarxand jerlerin o'zine boyisindirdi.
Qaraxaniyler Orta Aziyadag'i joqari ma'deniyatli eki xaliqti - shig'ista uyg'irlardi, batisti tu'rki, Iran qa'wimlerin bag'indirip aliwi, sol da'wirdegi orta Aziyada payda bolg'an a'debiy tildin' qa'liplesiwine sebepshi boldi. Bul a'debiy til sol da'wirdegi Qaraxaniyler ma'mleketinde eki bag'darda rawajlandirilip, eki orayg'a iye boldi. Bulardan biri qashqar qarlug-uyg'ir dialekti tiykarinda a'debiy tildi qa'liplestirdi. Maqioa ¹a0qa6ee usi da'wirdegi shiqqan Qaraxaniyler ma'mleketinin' belgili ilimpazi bolip qarlug-uyg'ir ha'm de og'uz-qipshaq dialektlerine ayriqsha itibar berip izertlegen ilimpazlardin' biri.

2. 
   «Devanu lug'at a't tu'rk» shig'armasinin' jaziliw tariyxi
   

Maxmud Qashqariy sol da'wirdin' o'zinde-aq pu'tkil tu'rki xaliqlarin aralap gezip shiqqan degen mag'liwmatlar bar.
Alti min'nan ibarat tu'rki so'zlerin arabshag'a awdarip o'zinin' «Devanu lug'at at turk» («tu'rkiy so'zler toplami»). degen shig'armasin jazg'an. Bul haqqinda avtor to'mendegishe jazadi:
«Men turkler, tu'rkmenler, oguzlar, chigiller, yagmalar, qirg'izlardin'' qalalari, awil ha'm jaylawlarin ko'p jillap gezip shiqtim, non'inan aniqlap shiqtim. Men bul islerdi til bilmegenligim ushin emes, balki til bilmegenligim ushin emes, balki bul tillerden ha'r qanday parqin aniqlaw ushin isledim».
Maqmud Qashqariy bunnan tisqari «Javahir-un-navx-fi-lug'atit turk» (Tu'rk tillerinin' sintaksislik qag'iydalari) degen shig'armasin jazg'an. Biraq bul shig'arma elege shekem tabilmay atir.
Ekinshi shig'armasi «Tu'rk so'zleri toplami» XX a'sirdin' basinda Stambulda tabildi. Qoljazbani ko'shirgen ka'tip Muxammed bin A'bu Damashqiydin' mag'liwma-tina qarag'anda bul nusqa Maqmud Qashg'ariydin' o'z qoljazbasinan aling'an. Bul shig'arma 1915-jili u'sh tomliq kitap bolip Stambulda basilg'an. Shig'isti izertlewshi Brokkel'man ta'repinen 1828-jili nemets tiline, 1939-jili Basim Atalay ta'repinen osmanli tu'rk tiline , keyinirek S.Mutallibov ta'repinen o'zbek tiline awdarilg'an. Tu'rk so'zler toplami tili jag'inan derlik barliq tu'rk tilles xaliqlar menen ortaqlasadi.
Misali: Qa'che tuok iorir a'rdim,
Qara qizil bo'ri kordum,
Qatiq yani qura kordum,
Qaya ka'run baqu ag'di,
(Keshte an' awlap ju'rgen qizil qara bo'ri ko'rdim. Da'rha'l sari jayg'a oq saldim. Bo'ri ha'reketlerimdi sezip, tastin' arasina jasirindi).
Maqmud Qashg'ariy bul qosiqlardi tu'rli tu'rk qa'wimlerin aralap ju'rip jazip alg'an. Sonin' ushin da bul qosiqlar a'yyemli tu'rk tilles xaliqlardin' miyrasi menen tutasadi. Geypara qosiqlardin' stili, qurilisi, qaraqalpaq poeziyasina og'ada jaqin.
Ishqi da'rti qoymaydi,
Sag'inish ja'ne qiynaydi.
Kewlim sira' toymaydi.
Ju'zim menin' sarg'ayar.

3. 
   «Devanu lug'at a't tu'rk» shig'armasinin' a'hmiyeti
   

Bunan tisqari «Turk so'zleri toplamindag'i» birqansha naqil-maqallar qaraqalapq naqil-maqallari menen u'nles. Ma'selen: «Qarg'a qazg'a ushqing'a buti siinur» degen naqil qaraqalpaqlarda «G'arg'aniq g'azg'a jarisaman dep shati ayirildi», degenge sa'ykes keledi. Bunday usasliqlardi gezlestiremiz. Ma'selen:
Kishi alasi ichtin,
Yilqi alasi tashtin,
(Adam alasi ishinde Jilqi alasi tisinda).
«Tu'rk so'zler toplami» eski tu'rk tilin sonday-aq og'an jaqin bolg'an qaraqalpaq a'debiy tili ha'm basqada xaliqlardin' til, a'debiyat tariyxin izertlewde u'lken xizmet atqaradi. Bul toplamg'a
Qashqardan baslap Volga boylarina shekem ornalasqan tu'rk tilles xaliqlardin' u'sh ju'zden aslam qosiqlari ha'm sonin' menen birge ju'da' ko'p sondag'i naqil maqallari kirgizilgen.
Bekkemlew ushin sorawlar

1. 
   «Tu'rk so'zleri toplami» qay jerden tabildi?
   
2. 
   «Devanu lug'at a't tu'rk» shig'armasinin' a'hmiyeti
   
3. 
   «Devanu lug'at a't tu'rk» shig'armasinin' a'hmiyetiqanday?.
   
4. 
   Maqmud Qashqariy basqa qanday shig'armalari bar?
   

Paydalanilg'an a'debiyatlar:

1. 
   Mambetov K. A'yyemgi qaraqalpaq a'debiyati. N., «Qaraqalpaqstan», 1976.
   
2. 
   Mambetov K. Erte da'wirdegi qaraqalpaq a'debiyati. N., «Bilim». 1992.
   

5.