O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Kishi toparlar - ha`mme waqitta tikkeley baylanista bolip turiwshi topar bolip, og`an kiriwshi
adamlardin` o`zara birgeliktegi real ha`reket ha`m olar ortasindag`i real o`zara mu`na`sebetler menen baylanisli 
bolip tabiladi. Bul toparlar ra`smiy (formal) boliwi, yag`niy yuridikaliq ta`repten islep shig`ilg`an huqiq ha`m
waziypalarg`a, normativ tiykarinda ornatilg`an strukturag`a, tayinlap yamasa saylap qoyilg`an basshig`a iye 
boliwi mu`mkin. Sotsial miynet bo`listiriliwi sharayatlarinda bul toparlar sotsial ta`repten ko`rsetilip berilgen
xizmetti orinlawi menen baylanisqan. Mekteplerdegi klassta kamolat topari a`ne sonday ra`smiy topar 
esaplanadi, oqiwshilardin` sotsial ta`repten za`ru`r bolg`an xizmetin jolg`a qoyiwda olardin` roli ha`m a`hmiyeti
ju`da` u`lken. 
Sonday aq yuridikaliq ta`repten ko`rsetip berilgen statusqa iye bolmag`an, biraq sho`lkemlesken
shaxslarara mu`na`sebetler (dosliq, awzibirshilik, birdey pikirlewshiler, isenim h.t.b.) sistemasi menen 
ko`rinetug`in rasmiy emes (ko`binshe olardi formal emes dep ataydi) toparlar da ayriqsha ajiralip turadi. Olar
ayriqsha ajiralip turatug`in uliwmaliq (ma`selen, tu`rli mektepler ha`m ka`sip-o`ner bilim jurtlarinin` mototsikl 
sportina qiziwshilari uliwmalig`i negizinde birlesken bir neshshe oqiwshisi) sipatinda ju`zege keliwi ha`m
ra`smiy toparlar ishinde jeterli da`rejede turaqli ko`riniske iye boliwi (klasstag`i dosliq, qa`dirdanliqqa aylaniwi) 
mu`mkin. Aqibette ra`smiy topar o`zinin` barliq ko`rinislerin saqlap qalg`an halda ra`smiy emes toparlardin`
barliq pa`ziyletleri (bekkem dosliq qatnasiqlari, topar ag`zalarinin` o`zara awzibirshiligi h.t.b.) ne de iye 
boliwlari mu`mkin. Solay etip, ra`smiy ha`m ra`smiy emes toparlar ortasindag`i shegaralar sha`rtli ha`m
salistirmali esaplanadi. Oqiwshilardin` bul tu`rdegi ra`smiy emes toparlarin payda etiw oqitiwshinin` alip bariwi 
lazim bolg`an ta`rbiyaliq jumisinin` za`ru`rli waziypasi bolip tabiladi. Bunday toparlardin` barlig`i mektep
oqiwshilari kiretug`in sol ra`smiy toparlardi bekkemlegen ha`m olardin` xizmetin bayitqan bolar edi. 
Ha`r qanday (u`lken ha`m kishi) toparlardag`i qatnas ha`m xizmet a`ne sol toparlarg`a kiretug`in
adamlardin` turmis ta`rizin belgilep beretug`in ha`mde olardin` qa`diriyatlarin, ideallarin, du`n`yaqarasin 
qa`liplestiretug`in sotsial mu`na`sebetler menen belgilenedi ha`m bag`darlap turadi. {Individ} -bul sotsial tiri
jan. Sonin` ushin onin` o`mir su`riwi qanday ko`riniste bolmasin ha`m eger ol ha`tte basqalar menen birgelikte 
keshiretug`in tuwridan-tuwri kollektivlik o`mir keshiriw tu`rinde ju`z bermegen jag`dayda da ja`miyetlik
turmistin` ko`rinisi bolip tabiladi. 
Toparlar rawajlaniwinin` da`rejesi yamasa statusi olardi ta`riyplewdin` en` a`hmiyetli negizi esaplanadi.
Toparliq rawajlaniw da`rejesi - shaxslarara mu`na`sebetlerdin` rawajlang`anlig`inin` belgisi, toparlar rawajlaniw 
protsessinin` na`tiyjesi bolip tabiladi. Topardin` bul tu`rdegi o`lshew (parametri) turmis keshiriw da`wiri,
kommunikatsiyalar mug`dari (topar ag`zalarinin` belgili waqit aralig`inda bir-birlerine qabarlasqan sani), 
ha`kmiyat ha`m boysiniw mu`na`sebetleri h.t.b. lar toparlardin` qa`lipleskenliginin` o`lshemi sipatinda xizmet
qiladi. Psixologiyada topardin` xizmetin, ondag`i shaxslarara mu`na`sebetler xarakterin belgileytug`in 
qa`diriyatlardi topar ta`rizinde rawajlaniw da`rejesin aniqlaw ushin tiykar sipatinda qabil qilg`an. Rawajlaniw
da`rejesine qaray toparlardin` - kollektivler, ja`miyetlik bag`dardag`i sho`lkemler, aralas toparlar, ja`miyetlik 
bag`darg`a qarama-qarsi sho`lkemler ha`m birlespelerdin` psixologiyaliq topari a`ne sol tiykarda payda boladi.
Topar sipatinda rawajlaniwdin` joqarg`i da`rejesi kollektivlerge ta`n xizmette ha`m shaxslarara mu`na`sebetlerde 
ko`zge ko`rinedi.
Toparg`a kiriwshi adamlar bir-birlerine salistirg`anda ha`m topar ba`nt bolg`an xizmetke salistirg`anda 
bir qiyli ko`z-qarasta tura almaydi. Topardin` ha`r bir ag`zasi o`zinin` isshen`ligi ha`m shaxsiy pa`ziyletlerine,
o`z statusina, yag`niy onin` toparda tutqan orni haqqinda mag`liwmat beretug`in etip, bekitilip qoyilg`an 
huqiqlari ha`m waziypalarina, onin` xizmetleri ha`m pa`ziyletleri topar ta`repinen ta`n aliniwi, yaki bolmasa ta`n
alinbaslig`in sa`wlelendiretug`in, tutqan ornina baylanisli topardag`i shaxslarara mu`na`sebetler sistemasinda 
belgili abiroyg`a iye boladi.
Oqiwshilardin` bir-biri menen sportqa tiyisli bolg`an barliq tarawlarda atag`i shiqqan abiroyli adam 
sipatinda mu`na`sebette boladi` birewi menen na`zik ma`seleler haqqinda ju`da` jaqsi ha`m shin kewili menen
sa`wbetlesiwi mu`mkin. Basqasi menen bolsa, uliwma hesh na`rse haqqinda so`ylesip bolmaydi~ birewine bolsa 
tap o`zin`e isengendey iseniw mu`mkin, basqasina bolsa hesh isenip bolmaydi. Bulardin` ha`mmesi ha`r bir

---

---

24
oqiwshi belgili statusqa ha`m abiroyg`a iye bolg`an mektep klasinda topardin` jeterli da`rejede ha`r tu`rli 

bo`leklerge bo`liniwine alip keledi.

Psixologiyada topar ishindegi bo`liniwdin` eki tiykarg`i sistemasi- sotsiometrik ha`m referentometrik 
abzal ko`riw ha`m tan`lawlar ayriqsha ajiralip turadi.
Jaqsi oqiwshi boliwi mu`mkin, biraq doslarina jaqpawi, klasstag`i en` ta`rtipsizler sapinda boliwi, biraq 
ja`nede ko`pshilik adamlar ushin a`ziz bolip qaliwi da mu`mkin. Jaqsi ko`riw -ishki sezimlerge bola abzal
ko`riw- topardag`i bo`liniwinde ju`da` a`hmiyetli faktor esaplanadi. 
Amerikaliq psixolog J. Moreno toparlarda shaxslarara abzal ko`riwshilikti aniqlaw usilin ha`m ishki
sezimlerge berilip abzal ko`riwlerdi ko`rsetip beriw texnikasin usindi. Buni ol sotsiometriya dep atadi. 
Sotsiometriya ja`rdeminde shaxslarara birgeliktegi ha`reket protsessinde topar ag`zalarinda payda bolatug`in
abzal ko`riwdin`, pariqsizliq yamasa jaqtirmasliqtin` mug`dar da`rejesin aniqlaw mu`mkin. Sotsiometriya topar 
ag`zalarinin` bir-birlerin jaqsi ko`riw yamasa jaman ko`riwin aniqlawda ken` qollaniladi.
Topar ag`zalarinin` o`zleri bunday qatnaslardi an`lay almasliqlari ha`m olardin` bar yamasa joq ekenligi 
haqqinda o`zlerine bilinbesligi mu`mkin. Sotsiometriya metodi ju`da` tez a`melge asatug`in bolip, onin`
na`tiyjeleri matematik usil menen qayta islenedi ha`m jazba tu`rde ko`rsetip beriliwi mu`mkin. Sotsiometrik 
usildin` tiykarinda {Sen kim menen birge boliwdi qa`ler edin`
?
} degen tuwridan -tuwri soraw turadi. Ol adamlar 

ortasindag`i o`zara mu`na`sebetlerdin` qa`legen tu`rine qoyiliwi mu`mkin` sen kim menen bir partada birge

otirg`in` keledi h.t.b.