O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Fakticheskiy dialog-bul tek g`ana dialogti, sa`wbetti uslap turiw ushin so`zlik viskazivanieler menen
almasiw. Ayirim ma`deniyatlarda faticheskiy qarim-qatnas ritual xarakterine iye, o`ytkeni individke o`z 
qa`wimleslerine baylanisliliq sezimin payda etedi. Informatsiyaliq dialog-bul ha`r qiyli qa`siyettegi
mag`liwmatlar menen bo`lisiw. Jiyi yurisprudentsiyada orin aladi (mag`liwmat, shig`iw ha`m keyingi talqilaw 
formasinda).

Dialogtin` diskussiyaliq tipi anaw yamasa minaw fakt, waqiya h.t.b tu`sinik beriw ayirmashiliqlari
payda bolg`anda ha`r qiyli ko`z-qaraslar soqlig`isiwinda ju`zege keledi. Diskutantlar ayiriqsha usil menen bir-
birine ta`sir etedi. Minez-quliqtin` belgili bir o`zgerisine erisiwge urinadi.

Ishki sirin aytiw dialogi-en` isenimli qatnas-adam o`zinin` teren` sezimleri ha`m bastan keshiriwleri
menen bo`lisiwdi qa`legende payda boladi. Bul intim qatnas bolip, individtin` bir birin qabillawi, o`mirdin` 
bahaliliqlari ha`m uliwma ma`nisin bo`lisiwge tiykarlang`an.
Verbal so`ylesiw universal esaplang`an menen, ol qatnastin` so`zsiz, yamasa verbal emes qurallari
menen toliqtiriladi. Psixologiyada verbal emes qarim-qatnastin` to`rt tu`rin ayiradi- kinesika, paralingvistika, 


proksemiku, vizual qatnas. Qatnastin` ha`r bir formasi o`z belgilik sistemasin qollanadi.

Kinesika- jest, mimika, pantomimikani o`z ishine alatug`in qatnas qurali sistemasi. Kinestik sistema
denenin` ha`r qiyli bo`limlerinin` (qol-jestikulyatsiya, bet-mimika, poza-pantomimika) uliwma motorikasinin` 
aniq qabillaniwshi qa`siyetleri sipatinda turadi. Denenin` ha`r qiyli bo`limlerinin` uliwma motorikasi adamnin`
emotsional reaktsiyasin ko`rsetedi. Kommunikatsiya jag`dayina optiko-kinetikaliq sistemanin` qosiliwi qatnasqa 
nyuans beredi. Bul nyuanslar ha`r qiyli millet ma`deniyatlarinda sol bir jestti qollaniw ha`r qiyli ma`nini
bildiriwi mu`mkin. Misal basti iyzew rus ha`m bolgarlarda bir-birine qarama-qarsi ma`nini bildiredi, ruslarda 
awa, bolgarlarda yaq degeni. A`tirapta ju`z berip atirg`anlardi duris tu`siniw ushin ko`rkem ha`reketler ayirim
tekstlerge biliw kerek bolg`an o`z aldina «teksttin` jasirin ma`nisin» usinadi. Ha`reket tili sirtqi ha`rekette ishki 
mazmundi ashadi. «Bul til-dep jazg`an edi L.Rubinshteyn-so`ylesiwdin` na`zik quralina iye. Bizin` ko`pshilik

---

---

22
ha`reketlerimiz-bul tutas bir metaforalar. Adam basqalardan joqariraq boliw ushin ko`kiregin kerise, yamasa bas 

adamlar aldinda basin iyse ol o`z personasi menen awispali ma`ni beretug`in obrazdi su`wretleydi ».

Belgilerdin` paralingvistikaliq ha`m ekstralingvistikaliq sistemasi sonday aq verbal kommunikatsiyag`a 
«qosimsha»ni ko`rsetedi. Paralingvistikaliq sistema-bul vokalizatsiya, yag`niy dawis sapasi, onin` diapazoni,
toni sistemasi. Ekstralingvistikaliq sistema-so`ylesiwge pauza, basqa da qosindilar, misali jo`teliw, jilaw, ku`liw, 
so`ylesiwdin` o`zinin` tempin kiritiw.