O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Kommunikatsiya ha`qqinda aytqanda, bul so`zdin` tar ma`nisinde, bunda adamlar birgeliktegi is-
ha`reketlerinde bir-biri menen ha`r qiyli tu`sinikler, ideyalar, qizig`iwshiliqlar, keypiyatlar, sezimler menen 
bo`lisedi. Biraq qatnas ya xabar beriw, ya mag`liwmat almasiwg`a ten` bola almaydi. Qatnas protsessinde
mag`liwmat tek g`ana jetkerilip qalmastan, qa`liplesedi, aniqlanadi, rawajlanadi. Sonliqtan-da, kommunikativ 
xabar-bul barliq waqitta sa`wbetlesip atirg`an adamlar ushin uliwma bolg`an ha`m olardin` uliwmalig`in payda
etetug`in jan`a mag`liwmat islep shig`iw protsessi. 

---

---

21
Qatnastin` da`slepki sha`rti birinshi gezekte individtin` boliwi fakti, ol o`zinin` arasinda qanday-da bir 

kontakt du`ziwge shamasi keledi.

Qatnas psixologiyasin izertlewdi belgilengen qatnas elementlerin u`yreniw arqali usinilg`an modelge 
bag`darlanip o`tkeriw mu`mkin. Bul pozitsiyadan yuridikaliq qatnas ta analizleniwi mu`mkin. Yuridikaliq
qatnastin` na`tiyjeliligi kommunikator, yag`niy yurist o`zgesheligisiz, onin` abiroyi, kompetentligi, qatnasti 
quriw usilisiz tu`sinip bolmaydi. Ekinshi ta`repten, auditoriyanin`-jasi, sotsialliq-psixologiyaliq, jeke-
psixologiyaliq o`zgesheligi, a`sirese a`hmiyetli. Qatnas mazmuni (mag`liwmat, tekst h.t.b.) eki polyusti 
biriktiriwshi esaplanadi. O`z gezeginde, belgilengen elementlerdin` ha`r birin bahalaw ushin o`z kriteriya ha`m
ko`rsetkishlerin usiniw mu`mkin. 
Qa`legen mag`liwmatti belgiler (znak) sistemasi arqali jetkeriw mu`mkin. Psixologiyada verbal 

kommunikatsiya (belgi sistemasi sipatinda so`z qollaniladi) ha`m ha`r qiyli so`zlik bolmag`an belgiler 
sistemasin qollaniwshi verbal emes kommunikatsiya belgilenedi.

So`ylesiw- kommunikatsiyanin` en` universal qurali esaplanadi. So`ylesiw-bul adamnin` basqa adam
menen ta`biyiy til arqali qatnas jasaw protsessi. 
Til ja`miyetlik-tariyxiy ha`m sotsialliq. Ha`r qiyli ja`miyetlik jag`daylar, ha`r qiyli rawajlaniw jollari
ha`r qiyli leksika, ha`r qiyli til du`zilisin payda etedi. Sonliqtan da qarim-qatnas na`tiyjeliligi uliwmalastiriwlar 
ushin uliwma tildi shamalaydi. Bilimlendiriw, uliwma ma`deniyat ha`m so`ylesw ma`deniyati siyaqli faktorlar
da a`hmiyetli. 
Psixologiyada ha`m psixolingvistikada so`ylesiwdi basqalarg`a arnalg`an sirtqi, ha`m o`zi ushin
arnalg`a ishkige bo`ledi. O`z gezeginde, sirtqi so`ylesiw awizsha ha`m jazba boliwi mu`mkin. Awizsha so`ylesiw 


monologiyaliq ha`m dialogiyaliq bolip bo`linedi. Monologiyaliq so`ylesiw gu`walardin` ko`rsetpesi, operativ
doklad h.t.b formasinda boladi. Atap o`tilgen tu`rlerdin` ha`r biri o`zinin` sotsialliq-pixologiyaliq o`zgesheligine 
iye.
Qatnastin` a`hmiyetli usili dialog, yag`niy sa`wbetles ta`repinen qollap-quwatlanip otirg`an, birgelikte 

talqilanip atirg`an ha`m qanday da bir ma`seleni sheshiwge qaratilg`an so`ylesiw esaplanadi. Dialogtin`

toliqlig`i, ken`ligi ha`m bo`lekleniwi ha`r qiyli boliwi mu`mkin. So`ylesiwde adamlar bir birin «yarim so`zden» 
tu`sinetug`in da`rejede qisqa boliwi mu`mkin. Bul olardin` ne haqqinda ga`p ketip atirg`anlig`in qanshelli jaqsi
tu`siniwinde, sa`wbetleslerdin` qanshelli jaqin, bir-birin tu`siniwge bolg`an umtiliwshilig`i qanshelli ku`shli 
ekenligine baylanisli. Misali, sa`wbetlesler arasinda ishki kontakttin` bolmawi, sa`wbet predmetine qatnastin`
ha`r qiylilig`i, so`ylesiwdin` shin ma`nisin tu`siniwde qiynshiliq payda etip, so`zdin` toliq ha`m ken` du`ziliwin 
talap etedi.
Qatnas protsessinde jiyi dialogtin` fakticheskiy, informatsiyaliq, diskussiyaliq ha`m ishki sirin aytiw tipi 
ushirasadi.