O`zbekstan respublikasi xaliq bilimlendiriw wa`zirligi a`jiniyaz atindag`i no`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti «Pedagogika» fakul`teti

Temperament haqqinda bilimnin` qisqasha sholiwi. Temperament haqqinda bilimnin` do`retiwshisi
a`yyemgi grek vrachi Gippokrat esaplanadi. Ol adamlar to`rt tiykarg`i «organizmnin` shireleri»-qan, flegma, 
sari o`t ha`m qara o`t o`z-ara qatnasi menen ayirmashiliqlanadi dep tastiyiqlag`an edi. «Organizm shirelerinin`»
o`z-ara qatnasi grekshe «krasis» so`zi menen belgilengen, son` bul so`zdi latin tilindegi «sa`ykes» «duris ilaj» 
so`zi menen o`zgertken. Gippokrattin` ilimine su`yene otirip, ja`ne bir belgili antik da`wirdin` vrachi Klavdiy 

Galen temperamentler tipologiyasin islep shig`ip, oni o`zinin` belgili «--» traktatinda bayanlag`an. Onin`
ta`limatina muwapiq temperament organizmde qaysi bir shirenin` ko`pligine baylanisli. Ol temperamenttin` 1q 
tu`rin ajiratqan, biraq son` olar to`rtewge keltirilgen. Temperament tu`rlerinin` bul to`rt atamasi ha`mmege jaqsi

---

---

42
tanis sangvinik (latin tilinen qan), xolerik (grek tilinen o`t), melanxolik (grek tilinen qara o`t) ha`m flegmatik 

(grek tilinen silekey).

Immanuil Kant, aytqan edi, fiziologiyaliq ko`z-qarastan, temperament haqqinda so`z ketkende fizikaliq
konstitutsiyani (ku`shli yamasa a`zzi) ha`m komplektsiyani (suyiq, o`mirlik ku`sh ja`rdeminde denede nizamli 
ha`reketleniwshi, bug`an sonday-aq bul shirelerdi qayta islewde issi yamasa suwiqti kiritedi) na`zerde tutadi.
Biraq psixologiyaliq ko`z-qarastan, jannin` temperamenti sipatinda (sezim ha`m qa`lewler uqiplilig`i), 
bul qan qa`siyetine tiyisli ko`rinisler sezim ha`m tilek oyinlari analogiyasi boyinsha denelik ha`reketleniwshi
sebepler menen (bunda qan en` a`hmiyetlisi) belgilengen.
Temperamentler haqqinda ilimnin` basli bo`liniwi-sezim temperamenti ha`m ha`reket temperamenti
bolip ekige bo`linedi, uliwma to`rt temperamentti beredi. 
Sezim temperamentlerine Kant to`mendegilerdi kiritken A) sangvinik ha`m V) onin` qarama-qarsisi-
melanxolik. Birinshisi o`zgeshelikke iye, sezimge tez ha`m ku`shli ta`sir etedi, biraq sezim teren`ge kirmeydi 
(uzaq bolmaydi), ekinshi temperamentte bolsa sezimler kem ko`ringen, biraq tamirin teren` jiberedi. Bunda
qayg`i yamasa kewil xoshliqqa beyimlilikti emes, al sezimler temperamenti ayirmashilig`in an`law kerek. 
Zamanago`y psixologiyaliq ilimde ko`pshilik konstitutsion kontseptsiyalar onda adamnin` psixikaliq
qa`siyetlerinin` qa`liplesiwinde qorshag`an ortaliq ha`m sotsialliq jag`daylardin` roline jeterlishe baha 
berilmegenligi o`tkir sing`a alinadi.

Pavlovtin` izertlewlerinin` arqasinda watandarliq psixologiyada temperament haqqinda belgili da`rejede
adamnin` tuwma minezlemesi sebepshi bolg`an jeke shaxstin` qa`siyeti sipatindag`i tu`sinik payda boldi. Misali 
B.G.Anan`ev Xomo sapiens tu`ri wa`kili sipatinda adamnin` tiykarg`i qa`siyetleri tek g`ana zeyinde emes, al
temperamenttede ko`rinedi dep esaplag`an. 
.atandarliq psixologiyada temperament teoriyasinin` rawajlaniwina B.M.Teplov u`lken u`les qosti. Onin`
temperament qa`siyetlerin u`yreniwge arnalg`an jumislari, tek g`ana temperament mashqalasina zamanago`y 
ko`z-qarasti belgilep qoymastan, temperamentti ja`ne de eksperimental izertlew islep shig`iwi ushin tiykar boldi.
Teplov temperament qa`siyetlerine psixikaliq is-ha`rekettin` dinamikasin xarakterlewshi turaqli psixikaliq 
qa`siyetlerdi kiritken. Temperamenttin` individual o`zgesheliklerin ol temperamenttin` anaw yamasa minaw ha`r
qiyli rawajlaniw da`rejesi menen tu`sindirgen.