P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva
Yüklə 4,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Eslatma:
Oxra va yantar ma’nosiz mutatsiyalar bo‘lib, oqsil sintezining tugallanishini bildiruvchi terminal kodonlardir. Genning ta’siri . Genning ta’sirida biror belgi, xususiyat yuzaga chiqishi eng muhim masalalardan hisoblanadi. Gendan - belgigacha bo‘lgan etapda murakkab jarayonlar yotadi. Genlar organizmda ma’lum moddalarni va ma’lum sintezlanishni belgilaydi. Uning dastlabki ta’siri murakkab oqsil molekulalaridagi aminokislotalar tartibini belgilab beradi. Gen mutatsiyaga uchrasa, spetsifik moddalarning xususiyatini o‘zgartiradi. Genotipdagi genlar ma’lum ximiyaviy moddalarning sintezlanishi bilan turli xil modda almashinuvida boradigan ximiyaviy reaksiyalarning tezligini xam belgilaydi. Genning o‘zgarishi hisobiga fenotipni o‘zgaradi. Buni o‘rganishda mikroorgaiizmlar qulay ob’ektdir. Ko‘plab tajribalar Neurospora zamburug‘ining mutantlari asosida olib borilgan. Neyrospora zamburug‘ida triftofanning sintezlanishi va nikotin kislotasining hosil bo‘lishi quyidagi tartibda boradi; 1. Fenilananin antronil kislota serin triftofan kinrinin oksiontronil kislota nikotin kislotasi. Agar neyrosporadagi nikotin kislotasi sintezi davomidagi, uchinchi zvenoda mutatsiya yuzaga chiqsa, reaksiya serin hosil bo‘lishi bilan yakunlanadi. Mutantlar yashaydigan oziqa muxitiga triftofan qo‘shilsa, reaksiya oxirigacha boradi. Xuddi shunday mutatsiyalar bioximiyaviy reaksiyalarning borishini ta’minlovchi fermentlarnnng sintezini to‘xtatadi. Reaksiya to‘xtagan yerda keyingi moddaning ortib ketishi kuzatiladi. Xuddi shu yo‘nalishdagi misollar ichak tayoqchasida, meva pashshasida va odamlarda ham uchraydi. Demak gen, belgi va xususiyatni yuzaga chiqaruvchi oqsillar sintezini ta’minlaydi, hujayrada boradigan bioximiyavny reaksiyalar esa, fermentlar tomonidan boshqariladi. Mutatsiya tufayli esa zarur fermentning sintezlanishi to‘xtaydi yoki boshqa biri sintezlanadi va natijada mutatsiyalar yuzaga chiqadi. Dastlabki gen bilan belgi o‘rtasidagi bog‘lanish o‘rganilganda, «bir gen, bir oqsil» nazariyasi yaratilgan edi, Bu har bir gen bitta 100 oqsilni belgilaydi degani. Hozirda esa bu nazariya «bitta gen, bitta polipeptid halqasi» degan nazariya bilan to‘ldirilgan. Chunki ko‘pchilik fermentlar ikki va undan ortiq polipeptid zanjirlardan tashkil topadi, ularning har biri alohida genlar ishtirokida sintezlanadi. Mikroorganizmlardagi mutatsion jarayon . Irsiy jihatdan farq qiluvchi mikroorganizmlarning hosil bo‘lishi, bu mutatsion jarayondir. Mikroorganizmlardagi mutatsiyalarni bir qancha yo‘nalishlarda klassifikatsiyalash mumkin. 1. Morfologik mutatsiyalarda mikroorganizmlar koloniyasi silliq burishadi, koloniyalar rangi o‘zgaradi. 2. Chidamlilik mutatsiyasida bir xil antibiotiklarni surunkasiga uzoq qo‘llash natijasida veterinariyada turli antibiotiklarga chidamli patogen mikroblar hosil bo‘ladi. Ba’zi patogen mikroblar bir vaqtning o‘zida bir qancha yangi antibiotiklarga chidamli bo‘lib, ularni nazorat qiluvchi genlar plazmidlarda joylashadi. 3. Biokimyoviy mutatsiyalarga prototrof, auksotrof mutagenlar kirishi mumkin. Mutatsiyalarning hosil bo‘li.shi yo‘nalishiga qarab to‘g‘ri va teskari bo‘ladi. Yovvoyi, tabiiy holatda uchraydigan mikroblardan turli xil morfologik, antibiotiklarga chidamli, auksotrof va shu kabi mutantlarning hosil bo‘lishi to‘g‘ri mutatsiyalar deyiladi. Auksotrof mutantlardan prototrof mutantlarning hosil bo‘lishi va mikroblarni dastlabki, tabiatda uchraydigan holatga keltiruvchi mutatsiyalar, teskari mutatsiyalar deyiladi. Ularni yuzaga chiqish xarakteriga qarab spontan va induksiya qilingan mutatsiyalarga bo‘lish mumkin. Spontan mutatsiyalar tabiiy sharoitda noaniq faktorlar hisobiga yuzaga chiqadi. Induksiya qilingan mutantlar esa laboratoriya sharoitida maqsadga muvofiq turli xil mutagenlar ta’sirida hosil qilinadi. Yuzaga chiqadigan mutatsiyalar avloddan- avlodga berilishiga qarab yadro va sitoplazmatiklarga bo‘linadi. Yadro xromosomasida vujudga kelgan mutatsiyalar avloddan-avlodga xar ikki jins orqali beriladi. Sitoplazmatik mutatsiyalar esa avloddan-avlodga faqat bir jins orqali beriladi. Bunday mutatsiyalar mitoxondriyada, plastidlarda joylashadi. Hozirgi vaqtda mikroorganizmlarda turli xil mutatsiyalarni hosil qilishda va ularning genetikasini o‘rganishda, mikrobiologiya sanoati uchun zarur bo‘lgan mikrob mutantlarni hamda turli xil antibiotiklarni oluvchi mikroblarni seleksiya qilishda, fizikaviy va ximiyaviy mutatenlardan keng foydalaniladi. Savollar . 1. Fenotipik o‘zgaruvchanlik nasldan-naslga o‘tadimi? 2. Genotipik o‘zgaruvchanlik yuzaga kelishi uchun zarur sharoitlar haqida. 3. Mikroorganizm mutatsiyalari xillarini izohlang. 4. Plazmid xillarini tushuntiring. 5. Mikroorganizmlarda oqsil sintezi qanday boradi? Yüklə 4,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|