P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva
Yüklə 4,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mutatsiyalar
. Turli faktorlar ta’sirida DNK molekulasi ning o‘zgarishi undagi axborotning ham o‘zgarishiga olib keladi. Shunday o‘zgarishlar natijasida mutantlar paydo bo‘ladi. Mutatsiyalar spontan va induksiyalangan bo‘lishi mumkin. Spontan mutatsiyalarda kelib chikish sabablarini aniqlab bo‘lmaydi, induksiyalangan mutatsiyalarda esa ma’lum bo‘ladi. Mutatsiyalarni keltirib chiqaradigan sabablardan (kolxitsin, etilamin, iprit, qoramoy, mineral moylar) jinsiy gormonlar, o‘sishni tezlashtiruvchi moddalar va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Bularning ta’siri natijasida nukleotidlar tasodifan qayta guruhlanadi va yangi xossaga ega bo‘lgan mutant vujudga keladi. Agar vujudga kelgan mutatsiya 97 organizm uchun foydali bo‘lsa, mutantlar ko‘payib ketadi va aksincha vujudga kelgan o‘zgarish foydali bo‘lmasa, mutantlar nobud bo‘ladi. Mikroorganizmlarda mutatsiyalar kam uchraydi, millionta hujayraga bitta to‘g‘ri keladi. Masalan, antibiotiklarga chidamlilik, triptofan aminokislotasini sintezlash xususiyati, faglarga chidamlilik, koloniyalari shaklining o‘zgarishi, pigment hosil qilishning o‘zgarishi yoki kapsulali formalar kapsulasiz bo‘lib qolishi, xivchinlar hosil kilishning o‘zgarishi va boshqalar xosdir. Masalan, navvoychilikda ishlatiladigan achitqilarning yangi shtammlarini olinishi yoki ko‘p miqdorda antibiotiklar sintezlovchi shtammlarni olinishi, yoki V 12 vitamin, moylar va lipidlarni sintezlovchi shtammlarni olinishi, sut kislota hosil qiluvchi shtammlarni olinishi yoki dizenteriya, paratif va tifga qarshi bo‘lgan aktiv profilaktik formalar olinishi va boshqalar mutatsiyalarga misoldir. Genning strukturasi va ta’siri . Irsiyat birligi sifatida gen mavjudligi 1865 yilda chex olimi G. Mendel tomonidan isbotlab berilgan. “Gen” so‘zi fanga Iogansen tomonidan kiritilgan. Mendel o‘z ishlarida ma’nosi jihatidan genga mos keluvchi “faktor” so‘zini qo‘llagan. T. G. Morgan tomonidan “meva pashshasi” misolida irsiyatning xromosoma nazariyasi yaratilgandan so‘ng 1930 yillarga kelib, A. S. Serebrovskiy va A. P. Dubininlarning asarlarida genning murakkab tuzilishga ega bo‘lishi, uning bir qancha markazlarga bo‘linishi ta’riflab berildi. Keyinchalik bu mazmundagi ishlar S. Benzerning maqolalarida yanada mukammal o‘rganilgan. Hujayradagi oqsil sintezi . Mikroorganizmlarning hujayrasida oqsil sintezi uchun zarur bo‘lgan barcha imkoniyatlar mavjud. Viruslar oqsil sintezini faqat xo‘jayin hujayrasida mavjudligidagina sintezlay oladi. Oqsil sintezi hujayradagi sitoplazmada joylashgan ribosomalarda boradi. Ribosomalar kichik va katta subedinitsalardan tashkil topadi. Oqsil sintezida uch xil RNK ishtirok etadi. 1) i-RNK (m-RNK)- informatsion RNK deb nomlanadi va u RNK polimeraza fermenti ta’sirida DNKdan sintezlanadi. DNKdan i-RNKning sintezlanishi transkripsiya deb yuritiladi. i-RNK sintezlangandan so‘ng ribosomalarga kelib, oqsil sintezi uchun dastur bo‘lib hisoblanadi. 2) T-RNK (transport RNK) ribosomaga o‘z antikodonlari bilan aminokislotalarni tashib keladi. T-RNK yordamida bo‘ladigan sintez translyatsiya deb yuritiladi. 3) r-RNK - ribosoma - RNK deyiladi. U ribosomani qurilish materiallarini tashkil qilib, oqsil sintezida ishtirok etadi. Genetik kod . Sintezlangan i-RNK dagi nukleotidlar ribosomada uchtadan bo‘lib o‘qiladi. Ya’ni har uch nukleotid, bitta aminokislotani sintez qiladi. Bu degan so‘z, genetik kod tripletdir . Hozirgi vaqtda 20 ta aminokislotani belgilovchi i-RNK-dagi uchtadan iborat nukleotidlar aniqlangan va ularni kodon deb yuritiladi. i-RNK dagi kodonlar aminokislotalarga mos kelishi 1-jadvalda ifodalangan. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ko‘p hollarda bitta aminokislota ikki va undan ortiq kodonlar yordamida sintezlanishi mumkin. Masalan: alanin - GSU, GSS, GSA, GSG; leysin - SUU, SUTS, SUA, SUG; 98 prolin - SSU, SSS, SSA, SSG. Gendagi kodonlar bilan oqsildagi aminokislotalarning tartibli bir-biriga mos kelishi kolinearlik deyiladi. Eukariot organizmlarning ribosomasi 80S deb yuritiladi. 60S va 40S tarkibiy qismlardan, prokariot organizmlar hamda mitoxondriya va plastiddagi ribosomalar 70S bo‘lib, 50S 30S tarkibiy qismlardan (subbirliklardan) iborat. Ribosomalardagi oqsil sintezi uch qismdan iborat. 1. Translyatsiyaning boshlanishi (initsiatsiya). 2. Polipeptid halqasidagi aminokislota qoldiqlarining polimerizatsiyasi (elongatsiya). 3. Polimerizatsiyani to‘xtatib, hosil bo‘lgan polipeptidni ribosomadan ajratilishi (terminatsiya). Oqsil sintezining initsiatsiyasi i-RNK ni ribosomaning kichik qismiga kelishi, har ikkala ribosoma bo‘laklarining qo‘shilishi bilan boshlanadi. Oqsil sintezi har doim initsiatsiya qiluvchi AUG va GUG kodonlari bilan boshlanadi. Bu kodonlar ribosomada maxsus oqsil sintezini boshlab beruvchi aminoatsil t-RNK (metionil t-RNK) antikodoni bilan keladi. Natijada ribosomani akseptor qismiga metionil t-RNK kelib, u ribosomani donor qismiga o‘tadi, ribosomann akseptor qismi, navbatdagi t-RNKni qabul qiladi. Oqsil sintezida G‘ 1 , G‘ 2 , G‘ 3 , G va GTF faktorlari asosiy rol o‘ynaydi. Elongatsiya jarayonida sintezlanayotgan oqsil molekulasidagi aminokislotalar ko‘payadi, Oqsil sintezining tugashi i-RNKdagi maxsus terminator kodonlar yordamida amalga oshadi. Bu kodonlar jadvalda UAA va UAG lar bilan belgilangandir. 6-jadval Turli xil aminokislotalarni belgilovchi i-RNK kodonlardagi nukleotidlar tartibi Kodonning birinchi nukleotidi Kodonning ikkinchi nukleotidi Kodonning uchinchi U S A G U UUU fenilalanin UUTS UUA leysin UUG UTSU UTSS UTSA serin UTSG UAU tirozin UATS UAA oxra UAG yantar UGU sistein UGS UGA yantar UGG triftofan U SA G S SUU SUTS leysin SUA SUG SSU SSS SIA prolin SSG SAU gistidits SATS SAA glitsin SGU SGS SGA arginin SGG 99 SAG A AUU izoleysin AUTS AUA AUG metionin ATSU ATSS ANA treonin LIG AAU asparagin AATS AAA AAG lizin AGU serin AGS AGA AGG arginin G GUU GUTS GUA valin GUG GSU GSS GSA alanin GSG GAU asparagin GATS GAA glyutamin GAU GGU GGS glitsin GGA GGG Yüklə 4,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|