P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva

V. BOB. MIKROORGANIZMLARNING TABIATDA TARQALIShI 
 
5.1. Mikroorganizmlarga tashqi muxit omillarining ta’siri
Ma’lumki, mikroorganizmlarning hayot faoliyati tashqi muhit bilan 
chambarchas bog‘likdir. Tashqi muhit faktorlari turli-tuman bo‘lib, ularni uch 
gruppaga ajratish mumkin: 
I. Fizik faktorlar: temperatura, namlik, yorug‘lik, eritmalar konsentratsiyasi 
va boshqalar. 
II. Ximiyaviy faktorlar: muhitning rN, oksidlanpsh va qaytarilish sharoiti, 
turli ximiyaviy moddalarning ta’siri. 
III. Biologik faktorlar: mikroorganizmlar orasidagi antagonizm, simbioz, 
metabioz, antibiotiklarning ta’siri, vitaminlar, faglar va boshqa faktorlar. 
Mikroorganizmlarga temperaturaning ta’siri
.
Mikroorganizmlar yuksak 
o‘simliklarga karaganda temperaturaga ancha chidamli bo‘ladi. Masalan, Vas. 
subtilis temperatura 5° dan to 57° gacha bo‘lganda ham rivojlanaveradi. Qo‘pchilik 
saprofit bakteriyalar 20° dan 35° gacha temperaturada rivojlana oladi, patogen 
mikroorganizmlar esa 36-37° da rivojlanadi. Bundan yuqori temperaturada ular 
nobud bo‘ladi. Mikroorganizmlarning rivojlanishi uchun temperatura 3 nuqtada 
bo‘lishi mumkin: minimum, optimum va maksimum nuqtalari. Optimum nuqtasi 
eng kulay bo‘lib, bunday temperaturada mikroorganizmlar tez ko‘payadi va yaxshi 
rivojlanadi, minimum va maksimum nuqtalari esa ancha chegaralidir. 
Temperaturaga 
munosabatiga 
ko‘ra, 
mikroorganizmlarni 
quyidagi 
gruppalarga bo‘lish mumkin: 
1) psixrofillar (psixros - sovuq), bu gruppaga mansub bakteriyalar 
evolyutsion taraqqiyotida, past temperaturada yashashga moslashgan bo‘ladi. Bu 
guruh uchun xaroratning optimum nuqtasi 20-25°, minimumi esa 0° dan past 
bo‘lishi mumkin. Psixrofil bakteriyalar uncha keng tarqalmagan. Ular Shimoliy 
dengiz suvlarida va tuproqlarda uchraydi. 
2) mezofillar (mezos - o‘rtacha). Bu gruppaga ko‘pchilik mikroorganizmlar 
misol bo‘ladi. Bular uchun xaroratning optimum nuqtasi 25-35° bo‘lsa, maksimum 
nuqtasi 45-50°, minimum nuqtasi 10°. Mezofil bakteriyalar tuproqda, suvda va 
boshqa oziq-ovqat maxsulotlari yuzasida uchraydi. 
3) termofillar (termos - issiq). Bu gruppaga bakteriyalar, aktinomitsetlar, 
ba’zi bir ko‘k-yashil suvo‘tlari misol bo‘ladi. Termofill bakteriyalar yuqori 
temperaturada rivojlanadi. Bu bakteriyalarni A. A. Imshenetskiy tubandagicha 
klassifikatsiyalaydi: 

---

 105 
a) stenotermin termofillar - bular uchun temperaturaning maksimum nuqtasi 
75-80°, optimum nuqtasi 50-65°, 28-30° da esa ko‘paya olmaydi. Bu gruppa 
tabiatda kam tarqalgan; 
b) evritermin termofillar uchun temperaturaning maksimum chegarasi 70-
75°, optimum nuqtasi 50-65° bo‘lib, 28-30° da juda sekin ko‘payadi, tabiatda keng 
tarqalgan gruppa. 
v) termotolerant formalar uchun temperaturaning maksimum chegarasi 50-
65°, optimum 35-45°, minimumi 5-10° bo‘lishi kerak. 30-60° oralig‘ida juda tez 
ko‘payadi, tabiatda tuproqda, go‘ngda, issiq buloq suvlarida keng tarkalgan 
gruppa. Termofill bakteriyalarda moddalar almashinuvi jarayoni juda jadal boradi, 
shuning uchun ular juda tez ko‘payadi va yaxshi rivojlanadi. Agar mezofillarda 
bakteriyalarning katta koloniyasi uch kundan keyin hosil bo‘lsa, termofillarda bir 
kundan keyin hosil bo‘ladi, tez o‘sadi va tez nobud bo‘ladi. 
Termofill bakteriyalar hujayrasidagi fermentlar yuqori temperatura ta’sirida 
inaktivatsiyaga uchraydi, shuning uchun bu bakteriyalardan korxonalarda keng 
ravishda foydalanish mumkin. 
A. A. Imshenkskiy fikricha, termofill bakteriyalar mezofillardan kelib 
chiqkan. 
Tabiatdagi 
o‘zgarishlar, jumladan, temperaturaning ko‘tarilishi 
mezofillarning ko‘pchiligini nobud qilgan bo‘lsa, bir qismi tirik qolgan va yuqori 
temperaturaga moslashgan. Borabora yuqori temperatura ular uchun zaruriy faktor 
bo‘lib qolgan. A. A. Imshenetskiyning bu fikrini Ye. N. Mishustin ma’qullagan. 
Termofillarga: 
Bac. 
cellulosae, 
Bac. 
thermophilus, 
Actinomyces 
thermophilus lar misol bo‘ladi. Ye.N.Mishustin yerga go‘ng solinganda, termofil 
bakteriyalarning soni ko‘payganligini kuzatgan. 
Mikroorganizmlarga 
namlikning 
ta’siri
.
Bakteriyalarning 
namlikka 
chidamliligi turlicha. Ba’zilari juda chidamli bo‘lsa, boshqalari nihoyatda 
chidamsiz bo‘ladi. Masalan, gonokokklar, meningokokklar, leptospiralar, faglar 
namlikka chidamsiz bo‘lsa, xolera vibrioni -2, dizenteriya tayoqchasi -7, difteriya 
tayoqchasi -30, qorin tifi tayoqchasi -70, stafilokokklar va sil tayoqchasi esa 90 
kungacha chidaydi. 
Azotobakter, nitrifikatorlar, tugunak bakteriyalari namlikka juda ham sezgir, 
ularning rivojlanishi uchun namlikning optimum miqdori 40-80% (to‘la suv 
sig‘imiga nisbatan) bo‘lishi kerak. Lekin vegetativ hujayralarga nisbatan sporalar 
ancha chidamli bo‘ladi, chunki bularning hujayralaridagi suvning ko‘p qismi 
mustahkam bog‘langan suvdir. Masalan, mog‘or zamburug‘larining sporasi 20 yil 

---

 106 
kurg‘oqchilikka chidaydi. Amerikalik olim Kameronning (1962) aniqlashicha, 
ko‘k-yashil suv o‘ti - Nostoc commune gerbariy holatida 107 yildan so‘ng 
hayotchanligini namoyon qilgan. Nostok namlik yo‘q vaqtlarda anabioz holatga 
o‘tadi, namlik yetarli bo‘lishi bilan yana hayotini davom ettiradi. Bakteriyalar 
hujayrasi kuritilganda, protoplazmasi suvsizlanadi va oqsillar denaturatsiyaga 
uchraydi, shu usuldan foydalanib, oziq-ovqatni kuritilgan holda uzoq muddat 
saqlash mumkin bo‘ladi. Masalan, go‘sht, baliq yoki uzum, boshqa bir qancha 
rezavor mevalar quritilgan holda saqlanadi yoki oziq-ovqatlar, masalan, 
konservalar past temperaturada va yuqori bosim ostida suvsizlantiriladi (bu usul 
sublimatsiya deb nomlanadi), keyin esa tez sovitib muzlatiladi. Shakarlar, 
vitaminlar, fermentlarni sublimatsiya yo‘li bilan uzoq muddat saklash mumkin. 
Yorug‘likning 
ta’siri
.
Ko‘pchilik 
bakteriyalar 
uchun 
yorug‘lik 
dezinfeksiyalovchi faktor hisoblanadi, chunki ultrabinafsha nurlar bakteriyalar 
hujayrasidagi oqsillar va nuklein kislotalar tomonidan yutiladi va ularning 
ximiyaviy tarkibini o‘zgartiradi. Shuning uchun yorug‘likning bu xususiyatidan 
jarroxlik xonalarini, vaksinalar, antibiotiklar tayyorlaydigan xonalarni, sut va suvni 
sterillashda foydalaniladi. 
Yuqori bosimning ta’siri
.
Qo‘pchilik bakteriyalar yuqori bosimga ancha 
chidamli bo‘ladi. Faqat 10000 atm bosim ularga salbiy ta’sir etishi mumkin. 
Dengiz va okeanlarda chuqur suv qatlamlari tubida bakteriyalar ko‘p uchraydi. 
Achitqilar 500, mog‘or zamburug‘lari 30000, fitopatogen viruslar esa 5000 
atmosferagacha bosimga chidaydi. 
Ultratovush bakteritsidlik xususiyatiga ega, 20000 gs oziq-ovqat 
maxsulotlarini va vaksinalarni dezinfeksiyalash uchun yetarlidir. Havoni 
tozalashda aeroionizatsiyaning ahamiyati katta. 
Vodorod ionlari konsentratsiyasining ta’siri
.
Vodorod ionlarining 
konsentratsiyasi rN deb belgilanadi. rN-7 bo‘lsa neytral, rN>7 bo‘lsa ishqoriy, 
rN<7 bo‘lsa, muhit kislotali bo‘ladi. Ko‘pchilik mikroorganizmlar muhit 
konsentratsiyasi bir oz ishkoriy yoki neytral bo‘lsa yaxshi rivojlanadi, 
zamburug‘lar bir oz nordon muhitda yaxshi rivojlanadi. 
Mikroorganizmlar o‘zi yashagan muhitdagi rN ni qisman o‘zgartirishi 
mumkin. Buni I. A. Rabotnova (1958) «Moslanuvchi moddalar almashinuvi» deb 
nomlaydi. Tashqi muhitdagi eritmalarning konsentratsiyasi oshganda, (masalan, 
tuzlashda, murabbo pishirishda) bakteriyalar hujayrasidagi suv tashqariga chiqadi 
va unda plazmoliz ro‘y beradi, ular ko‘paya olmaydi. 
Shundan foydalanib, go‘sht, baliq tuzlanadi, povidlo tayyorlaganda shakar 
eritmasining konsentratsiyasi 70% ga yetkaziladi.