P. Mirxamidova, A. H. Vaxobov, Q. Davranov, G. S. Tursunboeva

 
 
1.2. Bakteriyalarning morfologiyasi va tuzilishi 
Quyida bakteriyalarning har xil ko‘rinishi, ular sharsimon, tayoqchasimon, 
vibrion shaklida (sal bukilgan), spiralla, spiroxeta, shoxlangan, mitselli va hakazo 
ko‘rinishlari keltirilgan.
a b v g d 
1-rasm. Har xil shakldagi bakteriyalarning ko‘rinishlari. 
a-sharsimon; b, v, g-tayoqchasimon; d-xivchinli tayoqchasimon. 
Bakteriya tuzilishi jihatidan o‘simlik va hayvon xujayrasidan farq qiladi.
Prokariotlar – gaploid organizmlar, odatda ularda bitta gen mavjud bo‘lib, 
sitoplazmadan maxsus membrana bilan ajralmagan, ularda mitoxondriya va Goldji 
apparati yo‘q. Bakteriya qobiq, sitoplazma, nukleoid, har xil kiritmalar va 
boshqalardan iborat.

---

 25 
2-rasm. Bakteriyalarning tuzilishi 
Nukleoid (nukleoplazma, karioplazma) DNK yoki RNK dan iborat bo‘lib, 
yuqorida aytilganidek sitoplazmadan membarana bilan ajralmagan. Bakteriya 
nukleoidi zamburug‘ yadrosidan, o‘simlik, hayvon xujayrasi tuzilishi va funksiyasi 
jixatidan farq qiladi. Bakteriya ko‘k-yashil suvo‘tlari nukleoidi DNK fibrillalaridan 
iborat bilan to‘lgan bo‘lib, diffuzion xarakterga ega. DNK ning diametri 3-5 nm. 
Yopiq elak ko‘rinishida bo‘ladi. U sitoplazmaning markazida joylashgan bo‘lib, 
sitoplazmatik membrana, mezosoma va polisomalar bilan aloqada turadi. Bakteriya 
tinch xolatda bo‘lsa, nukleiod 1 ta, bo‘linish oldidan esa 2 ta, logarifm fazasida 4 
va undan ko‘p nukleiodlarga ega bo‘ladi. 
Bakteriya sitoplazmasi kolloidlarning dispers muxiti bo‘lib, suv, oqsil, 
uglevod, lipid, mineral birikmalar va boshqa moddalardan iborat. Bakterial 
sitoplazma xarakatsiz 60 % RNK va 40 % proteindan iborat bo‘lgan 
ribonukleoproteid bo‘lib, membranaga birikkan. Sitoplazmatik genetik strukturaga 
ega bo‘lgan plazmidlar mavjud. Sitoplazmada ribosomalar volyutin, lipoproteidlar, 
glikogen, granuleza, oltingugurt, kalsiy va boshqalar mavjud.
Bakteriya sitoplazmasida vakuolalar mavjud bo‘lib, unda suvda erigan 
mineral moddalar bo‘ladi. Vakuola tarkibi lipoproteiddan iborat bo‘lgan membrana 
(tonoplast) bilan o‘ralgan. Vakuolalarni soni 6 tadan 10 tagacha bo‘lib, o‘sish 
paytida 20 tagacha yetadi. 
Bakteriya qobig‘i sitoplazmatik membranadan, xujayra devoridan, kapsula 
qavatidan iborat. Sitoplazmatik membrana xujayra devorining ichki yuzasiga 
yopishgan bo‘lib, qalinligi 5-7,5 nm bo‘ladi. Sitoplazmatik membrana 3 ta 
qavatdan: lipid, protein, lipoproteindan iborat. Lipoprotein oz miqdorda uglevod va 
boshqa birikmalardan iborat. Sitoplazmatik membrananing yuza qismida ba’zi bir 
jarayonlarda ishtirok etuvchi fermentlar joylashgan. Invaginatsiyada sitoplazmatik 
membrana mezosomalarni xosil qiladi. Sitoplazmatik membranalar orqali yuzlab 
har xil reaksiyalar o‘tib turadi. Mezosoma hujayraning bo‘linishida va xujayra 
devorining xosil bo‘lishida ishtirok etadi. Bakteriya xujayrasining devori 10-35 nm 

---

 26 
qalinlikka ega. Xujayra devorining asosini peptidoglika (mursin) qavati tashkil 
qiladi.
Grammusbat bakteriyaning devorida teyxo kislotasi bilan glyukopeptid 
qavati mavjud. Teyxo kislotasining vazifasi xujayra devori yuzasidagi 
kationlarning yuqori konsentratsiyasini va magniy ionlarini aloqasini saqlashdan 
iboratdir. Magniy ionlari xujayra devoriga turg‘unlik berib turadi. Grammusbat 
bakteriyalarning xujayra devori teyxo kislotasini saqlovchi murein qavatidan va M-
protein va glyukopeptiddan iborat. Murein xujayra devoriga (rigidlik) qattiqlik 
(mustaxkamlik) xususiyatini beradi. Grammanfiy bakteriyaning devori 3 ta qavat: 
tashqi (lipopolisaxarid), o‘rta (lipoprotein) va ichki (glyukopeptid)dan iborat. 
Bakteriyalarda, aktinomitsetlarda, ko‘k-yashil suvo‘tlarida, xujayra devori 
mavjud. Mikoplazmalarda xujayra devori yo‘q. Xujayra devorining bo‘lishi, 
bakteriyaning aniq shaklda turishiga yordam beradi. Xujayra devoridagi asosiy 
polimer mukopeptiddir. U devorni mustaxkamligini ta’minlaydi. Mukopeptidni 
sitoplazmatik membranadan ajratib olish mumkin. Xujayra devori bakteriyani 
tashqi muhit omillarining zararli ta’siridan saqlaydi va bakteriyaning o‘sishi va 
bo‘linishida ishtirok etadi. Ba’zi bakteriyalarda xujayra devori bo‘lmaydi va ular 
protoplastlar deyiladi. Protoplastlar shar shaklida bo‘lib, ular bo‘linish, nafas olish, 
oqsil, nuklein kislota, fermentlarni sintezlash va spora xosil qilish xususiyatlariga 
ega. Ular osmotik bosimning o‘zgarishiga, mexanik ta’sirlarga, aeratsiyaga sezgir. 
Xujayra devorining tarkibini sintezlash xususiyatiga ega emas, aktiv xarakat 
qilmaydi. Lizotsimning yoki boshqa omillarning ta’sirida xujayra devori qisman 
eriydi, grammanfiy bakteriyalar xujayralarning tayoqchasimon shakli doirasimon 
shaklga o‘zgarishi mumkin.