S. H. Mahmudov aqrar sahəDƏ MÜLKĠ MÜdafġƏ Dərs

ġək. 20. RƏD üçün hazırlanmış daş evin zirzəmisi: 
1-daldanacağın bərkidici raması; 2, 8-kərpiclə doldurulmuş hissə;  3-isitmə 
qatı; 4-30-40 sm hündürlüklü torpaq örtüyü; 5-giriş qapısının əlavə bərkidi-
cisi; 6-xarici divarların torpaq bərkidicisi; 7-daxilolma kamerası; 9-xaricetmə 
 
 
 
ġək. 21. Kərpic və ya daş evin RƏD üçün hazırlanması: 
1-süzgəcli və qapaqlı hava borusu; 2-pəncərənin kərpic və ya daşla 
hörülməsi; 3-30-40 sm hündürlüklü torpaq qatı; 4-tikilinin bərkidici raması; 
5-bərkidilmiş qapı 

 
79 
RƏD-in sayı tələb olunan miqdarda olmadıqda qısa zaman 
ərzində yeni radiasiya əleyhinə daldanacaqların yaradılması la-
zım gəlir. Bu məqsədlə minimal maliyyə vasitələri hesabına sa-
də daldanacaqların yaradılması mümkündür. Sadə daldanacaq-
lar əhalinin yalnız aralıq mərhələdə mühafizəsini təmin edə bi-
lər. Çalışmaq lazımdır ki, bütün əhali sığınacaqlarda və RƏD-
də  yerləşdirilə  bilsin.  Sadə  daldanacaqlar  dağıntı  ehtimalı  ol-
mayan zonada ən azı yerüstü binaların hündürlüyünün yarısın-
dan 3 m kənarda olmaqla, mümkün olduqda daha boş olan sa-
hələrdə  yaradılır.  Yaxşı  olar  ki,  sadə  daldanacaqlar  əhalinin 
toplanma  və  qəbul  köçürmə  məntəqələrinə  və  ya  köçürmə  za-
manı əhalinin toplanma, mindirilmə və ya boşaldılma stansiya-
larına yaxın yerlərdə qazılsın.  
 
 
 
ġək. 22. Sadə daldanacaq: 
a) açıq; b) dəmir beton örtüklü; 
1-daldalananlar üçün oturacaq; 2-5-6 sm diametri bərkidici;                
3-bərkidici lövhə; 4-berma; 5-bərkidici divar; 6-su ötürücü arx;                  
7-yüklənməmiş berma; 8-dəmir beton örtük; 9-torpaq qatı 
 
Sadə  daldanacağın  bir  növü  şəkildə  göstərilmişdir.  Belə 
daldanacağı  istənilən  torpaqda  qazmaq  mümkündür.  Əgər  in-
sanlar  sadə  və  açıq  daldanacaqda  yerləşərsə  onda  onlara  açıq 
şəraitdə insanlara nisbətən zərbə dalğası, işıq şüalanması və nü-
fuzedici radiasiyanın təsiri 1,5-2 dəfə, yerin radioaktiv çirklən-

 
80 
məsi  ilə  şüalanma  xəstəliklərinin  ehtimalı  2-3  dəfə  az  olur. 
Açıq  daldanacaq  170-180  sm  dərinlikdə,  yuxarıdan  110-120 
sm, dibində isə 80 sm enində qazılır. Qazmanın bu ölçüsü ora-
da olan insanlar üçün minimal şəraiti təmin edir və onları zərbə 
dalğasının təsirindən qoruya bilir.  
Qazmanın  uzunluğu  orada  daldalanan  insanarın  sayından 
asılı olaraq müəyyən edilir. Daldanacağın tutumu hər bir insan 
üçün 0,5-0,6 m məsafə hesabı ilə təyin olunur. Qazmanın uzun-
luğu  həmçinin  dincəlmə  üçün  hər  insan  üçün  1,5-1,8  m 
məsafəsi  və  3  dincəlmə  məsafələrinin  cəmi  hesablanır.  Belə 
qazmanı  uzunluğu  8-10  m  təşkil  edir.  Adətən  açıq  tipli  dalda-
nacaq  10-15  nəfərlik,  maksimum  isə  50  nəfərlik  olur.  Zərbə 
dalğasının təsirini azaltmaq məqsədi ilə daldanacaq ziq-zaq və 
ya  kəsik  trayektoriyalı  qazılır.  Daldanacağın  düz  hissəsinin 
uzunluğu 15 m-dən artıq, daldanacaqlar arası məsafə isə 10 m-
dən  az  olmamalıdır.  10-20  nəfərlik  daldanacaqlara  adətən  bir 
giriş, daha çox tutumlu daldanacaqlara isə hər iki tərəfdən giriş 
qoyulur.  Giriş  düşmənin  nüvə  partlayışı  törətdiyi  istiqamətdən 
əks tərəfdə planlaşdırılır. Giriş 30-40 sm hündürlüklü 5-6 pillə-
si olan 2-2,5 m pilləkandan ibarət olur.  
İnsanların  daha  etibarlı  mühafizəsi  üçün  taxta,  tir,  dəmir 
beton  örtüklü  daldanacaqlardan  istifadə  olunur.  Mümkün  da-
ğıntı zonalarında örtülü daldanacaqlar daha geniş tətbiq olunur. 
Belə daldanacaqlar örtüldükdən sonra üzərinə 30-40 sm torpaq 
örtüyü verilir.  
Sadə  daldanacaq  kimi  relyefin  imkan  yaratdığı  yarğanlar-
dan,  səngərlərdən,  silos  quyularından  və  s.  istifadə  edilməsi 
mümkündür.  
 
4.4. Fərdi mühafizə vasitələri 
 
Müasir  qırğın  silahlarından  mühafizə  məqsədilə  əhalinin 
mühafizə  qurğularında  daldalandırılması,  təhlükəli  sahələrdən 
köçürülməsi  ilə  yanaşı,  fərdi  və  tibbi  mühafizə  vasitələrindən 

 
81 
vaxtında  və
 
düzgün  istifadə  etməsi  də  çox  vacib  əhəmiyyətə 
malikdir. Bu mühafizə vasitələrindən istifadə edilməsi  lüzumu 
onunla izah edilir ki, nüvə, kimyəvi və ya bakterioloji silah isti-
fadə  edilərkən  əhali,  qoşunların,  mülki  müdafiə  dəstələrinin 
şəxsi  heyəti  müəyyən  muddət  radioaktiv  maddələr  (RM),  zə-
hərləyici maddələr (ZM),  yaxud bakterial vasitələrlə (BV) zə-
hərlənmiş sahələrdə və ya atmosferdə qalmalı, ya da burada xi-
lasetmə işləri aparmalı olacaqlar. 
Fərdi muhafizə vasitələri aşağıdakılardan ibarətdir:  
- tənəffüs orqanlarının mühafizə vasitələri; 
- dəri səthinin mühafizə vasitələri. 
Tənəffüs  orqanlarını  mühafizə  vasitələrinə  əleyhqazlar, 
respiratorlar və əhalinin ozü tərəfindən hazırlanan ən sadə vasi-
tələr aiddir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ġək. 23. Fərdi mühafizə vasitələrinin təsnifatı 
 
Əleyhqazlar. Müasir əleyhqazlar insanın tənəffüs orqanla-
Sad
ə 
vasit
ələr
  
T
əc
rid
ed
ici 
əley
hq
az
lar
 
 
R
esp
er
ato
rlar
 
 
Sü
zg
ən
cli 
əley
hq
az
la
r 
Yar
dım
çı 
vasit
ələr
 
Tənəffüs üzvlərinin vasitələri 
Dərinin MV 
Tibbi-fərdi MV 
Fər
di d
ər
m
an
 q
utu
su
 
Kim
ya
 ə
ley
hin
ə 
fə
rd
i z
ərf
 
Fər
di sar
ğı 
zər
fi
 
Fərdi-mühafizə vasitələri  
Yü
ng
ül m
üh
af
izə 
ko
sty
um
u 
Üm
um
i q
oş
un
 m
üh
af
izə 
dəsti
  

 
82 
rını  və  gözlərini  havadakı  zəhərləyici  maddələrin  (buxar,  du-
man, qaz, tüstü, ZM damcıları), radioaktiv maddələrin təsirin-
dən, həmçinin aerozol halındakı yoluxdurucu patogen mikroor-
qanizm və toksinlərdən mühafizə etmək üçün kifayət dərəcədə 
yüksək qoruyucu xassələrə və istismar göstəricilərinə malikdir. 
Bu əleyhqazların  təcridedici və süzücü növləri  vardır.  Süzücü 
əleyhqazlar (ümumqoşun, mülki, uşaq əleyhqazları) daha geniş 
yayılmışdır. Onların  quruluşu – içərisində fəallaşdırılmış (ka-
talizator) kömür və aerozol əleyhinə (tüstü əleyhinə) süzgəclər 
olan süzücü-uducu qutunun daxili qatlarından keçərkən zəhərli 
havanın süzülüb təmizlənməsi prosesinə əsaslanır. Süzücü-udu-
cu qutunun mühafizəedici qatları karbon 2-oksidi (dəm qazını) 
udub saxlaya bilmir, buna görə də tənəffüs orqanlarının karbon 
2-oksiddən  mühafizəsinin  təmin  edilməsi  üçün  xüsusi  (hopka-
lit) patrondan istifadə olunur ki, bu patron əleyhqazın birləşdi-
rici  borusu  (üzlük  hissəsi)  ilə  süzücü-uducu  qutusu  arasında 
yerləşdirilir (qutuya burulub birləşdirilir).                                                                                                                                                       
 
 
 
ġək. 24. Süzücü əleyhqaz ГП-7: 
1-üzlük hissə; 2–süzücü-uducu qutu; 3-parça örtük; 4-nəfəsalma 
klapanı; 5-danışıq vasitəsi; 6-nəfəsvermə klapanı; 7-obtürator; 8-başlıq;      
9-alın qayışı; 10-çənəaltı qayışı; 11-yanaqüstü qayışlar; 12-toqqalar;         
13-çanta; 14-su qabı (flyaqa); 15-rezin boru 

 
83 
Hazırda  ölkəmizin  MM  sistemində  yaşlı  əhalinin  mühafi-
zəsi üçün ГП-5. ГП-5 m, ГП-7 (ГП-mülki əleyhqaz) əleyhqaz-
larından;  uşaqların  mühafizəsi  üçün  ДП-6  m  (uşaq  əleyhqazı, 
6-cı  tipi,  kiçik ölçülü),  ДП-6, ПДФ-7  (süzücü uşaq əleyhqazı, 
7-ci tipi), ПДФ-Д (süzücu uşaq əleyhqazı, məktəbəqədər yaşlı-
lar  üçün)  və  ПДФ-Ш  (süzücü  uşaq  əleyhqazı,  məktəblilər 
üçün)  süzücü  əleyhqazlardan  istifadə  oluna  bilər.  Bunlardan 
əlavə,  1,5  yaşadək  olan  körpələrin  mühafizəsi  üçün  КЗД-6 
(uşaq mühafizə kamerası, 6-cı tipi) uşağı mühafizə cihazı var-
dır. 
Tabeldənkənar  əleyhqazlara  sənaye  əleyhqazları,  xüsusən 
kimya  müəssisələrində  işlədilən  əleyhqazlar  aiddir.  Bu  əleyh-
qazların qutuları xüsusiləşdirilmişdir, yəni müəyyən bir zəhərli 
maddədən  mühafizə  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur,  ona  görə  də 
qutunun tərkibində müxtəlif uducular və aerozol süzgəcləri ola 
bilər. 
 
 
 
ġək. 25. Uşaq əleyhqazı: 
1-gövdə; 2-obtürator; 3-birləşdirici boru; 4-gözlük; 5-nəfəsalma 
klapanı; 6-nəfəsvermə klapanı; 7-süzücü-uducu qutu; 8-geydirilmə qayka; 
9-başlıq; 10-qarant toqqaları; 11-çanta 

 
84 
 
 
ġək. 26. Uşaq mühafizə kamerası КЗД -6: 
a) Qayışda daşıma;  b) Xizəkdə və ya uşaq arabasında daşıma 
1-üzlük hissə; 2-diffuziyasorbent elementi; 3-çiyin qayışı; 4-karkas;               
5-döşəmə hissəsi; 6-sıxıcı; 7-nəzarət pəncərəsi; 8-əlcək 
 
Süzücü əleyhqaz süzücü-uducu qutudan və üzlük hissədən  
ibarətdir.  Əleyhqazın  komplektinə  (dəstinə)  həmçinin  onun 
çantası və
 
tərləməyən plyonkalar olan qutucuq, yaxud əleyhqa-
zın  üzlük  hissəsindəki  gözlüyün şüşələrini tərdən qoruyan xü-
susi qələm də daxildir. 
ГП-5 və ГП-5M əleyhqazları kiçik ölçülü (ГП-5 tipli) sü-
zücü-uducu qutu və şlemmaska tipli üzlük hissə ilə komplekt-
ləşdirilir. ГП-5m əleyhqazının şlemmaskasında membranlı qu-
tu  var  (qutuda  danışıq  tərtibatı  yerləşdirilmişdir).  ГП-5  və     
ГП-5 m əleyhqazlarının üzlük hissələrində birləşdirici boru ol-
mur,  onlar  bilavasitə  süzücü-uducu  qutuya  birləşdirilir.  Şlem-
maskalar beş ölçüdə (membranlı şlemmaskalar 4 ölçüdə) isteh-
sal  edilir.  Şlemmaskanın  ölçüləri  onun  çənəaltı  hissəsində  rə-
qəmlərlə göstərilir (şək. 27). 

 
85 
 
 
ġək. 27. Süzücü əleyhqaz ГП-5: 
1-əleyhqaz qutusu; 2-tərləməyən plyonkalar olan qutu; 3-şlem-maska; 
4-çanta 
 
 
 
ġək. 28. Süzücü əleyhqaz ГП-5 əleyhqazlarının üzlük hissəsini 
seçmək üçün insanın üz hissəsinin ölçülməsi 
 
ГП-5 tipli əleyhqazların üzlük hissəsini seçərkən başı: ya-
naqlar-çənəaltı  hissədən  keçən  dairəvi  xətt  üzrə  ölçürlər.  Alı-
nan nəticəni 0,5 sm-ə qədər yuvarlaqlayırlar. 
Alınan kəmiyyət 63 sm-ə (membranlı şlemmaska üçün 61 
sm) qədər olarsa  - "0” ölçülü;  63,5-dən 65 sm-ə  (61.5-dən 64 
sm-ə) qədər olarsa - 1-ci; 65,5-dən 68 sm-ə (64,5-den 67 sm-ə) 
qədər olarsa – 2-ci, 68,5-dən 70.5 sm-ə (67,5-dən artıq) qədər  
olarsa  -  3-cü;  71  sm  –dən  artıq  olarsa  4-cü  ölçülü  şlemmaska 

 
86 
lazımdır (şək. 29). 
Şaquli çevrə- başı, kəllə-yanaqlar-çənəaltı hissə üzrə keçən 
dairəvi xətt ilə ölçməklə müəyyən edilir. 
Məsələn, əgər başın şaquli və üfüqi çevrələrini ölçmə nəti-
cələrinin cəmi 118,5-121 sm-ə bərabərdirsə, bu, maskanın 1-ci 
ölçüsünə,  121,5-126  sm-2-ci;  126,5  sm-dən  artıqdırsa  3-cü 
ölçüsünə müvafiq gəlir.  
 
 
 
ġək. 29. Süzücü əleyhqaz ГП-7-nin üzlük hissəsinin seçilməsi:
          
a) üfüqi; b) şaquli
 
 
Uşaq  əleyhqazları  quruluşca  müxtəlifdir:  ДП-6  sm  uşaq 
əleyhqazları  1.5  yaşdan  yuxarı  kiçikyaşlı  uşaqlar  üçündür.  Bu 
əleyhqaz  ДП-6M  tipli  yüngülləşdirilmiş  süzücü-qutudan  və 
üzlük hissə olaraq dörd (1; 2; 3; 4) ölçülü МД-1 maskasından 
(uşaq maskası, 1-ci tipli) ibarətdir süzücü-uducu qutu və üzlük 
hissə olaraq yalnız 5-ci ölçülü МД-1 marakası ilə komplektləş-
dirilmiş-dir. 
ПДФ-7  əlehqazları  kiçik  və  böyük  yaşlı  uşaqlar  üçündür; 
ГП-5 tipli süzücü-uducu qutudan və üzlük hissə olaraq dörd (1; 
2; 3; 4) ölçülü MД-3 maskalarından ibarətdir.  
ПДФ-Ш  əleyhqazı  7  yaşdan  17  yaşa  qədər  olan  uşaqlar 
üçündür; ГП- 5 tipli süzücü-uducu qutudan və üzlük hissə ola-
raq iki ölçülü (3; 4) МД- 3 maskaları və ya dörd (0; 1; 2; 3) öl-
çülü şlemmaskalardan ibarətdir. 
Uşaq  əleyhqazlarının  quruluşu  (yuxarıda  göstərilən  xüsu-

 
87 
siyyətlər  istisna  edilməklə)  və  iş  prinsipi  yaşlı  adamlar  üçün 
olan əleyhqazlarınkı kimidir. 
Təcridedici əleyhqazlar (ИП-4, ИП-46) (şək. 30). Təcridedi-
ci əleyhqazlar ИП-4, ИП-5 və ya təcridedici oksigen cihazları 
(КИП-5, КИП-7, КИП-8) adamın tənəffüs orqanlarını ətrafda-
kı havadan tamamilə təcrid edir; nəfəs almaq üçün regenerativ 
(bərpaedici) patrondan alınan, yaxud oksigen balondan verilən 
oksigendən istifadə olunur. 
 
 
 
ġək. 30. Təcridedici əleyhqazlar: ИП -4 
 
 
 
ġək. 31. Təcridedici əleyhqazlar: 
a) 1-Maska MİA–1; 2-regenerativ patron; 3-karkas; 4-nəfəsalma kisəsi;         
5-çanta; 6-danişiq vasitəsi; 7-işəsalma qurğusu;  b) 1-üzlük hissə; 2-nəfəs-
alma kisəsi; 3-regenerativ patron 

 
88 
Belə əleyhqazlar və cihazlar: havada ZМ-in konsentrasiya-
sı çox yüksək olduğu üçün ZМ süzücü qutudan "keçmək qor-
xusu  yaradan  və  süzücü  əleyhqaz  etibarlı  surətdə  mühafizəni 
təmin etməyən hallarda; havada karbon 2-oksidin konsentrasiya-
sı yüksək olduqda işlədilir. 
Oksigenlə  təchizetmə  prinsipinə  görə  təcridedici  əleyhqaz 
və  cihazlar iki qrupa ayrılır: kimyəvi  əlaqəli oksigenlə və sı-
xılmış  oksigenlə  təchiz  edən  cihazlar.  Birinci  qrupa  ИП  -  4, 
ИП - 46 M əleyhqazları, II
 
qrupa ИП - 5, КИП - 7, КИП - 8 ci-
hazları aiddir. 
Respiratorlar.  Tənəffüs  orqanlarını  radioaktiv  maddə  və 
bakterial  vasitə  aerozollarından  (tozlarından),  habelə  zəhərli 
tüstülərdən mühafizə üçün respiratorlardan istifadə olunur. ZМ 
buxarlarından  mühafizə  üçün  respiratorlar  yararlı  deyil.  Yaşlı 
əhali üçün R-2, uşaqlar üçün R-2D növlü respiratorlar mövcud-
dur. R-2 respiratoru süzücü yarımmaskadan ibarətdir ki, ondan 
dəfələrlə  istifadə  etmək  və  12  saatadək  mühafizə  olunmaq 
mümkündür. 
 
 
 
ġək. 32. Toz əleyhinə sənaye respiratorları: 
1-Rezin yarımmaska; 2-aerozol əleyhinə (sökülən) süzgəc; 
3-nəfəsvermə klapanı; 4-başlıq 
 
R-2D  respiratoru  uşaqlar  üçün  nəzərdə  tutulan  respirator 
növüdür, kiçik ölçülərə malikdir, fasiləsiz olaraq 4 saat ərzində  
mühafızəni təmin edir. 

 
89 
Tənəffüs  orqanlarını  mühafizə  edən  ən  sadə  vasitələr. 
Belə vasitələrdən əhali respirator kimi istifadə edə bilər. Bunlar 
quruluşca çox sadədir, ona görə də əhalinin özü tərəfindən ha-
zırlanan  kütləvi  mühafizə  vasitəsi  olaraq  işlədilməsi  tövsiyə 
edilir.  Tənəffüs  orqanlarının  ən  sadə  mühafizə  vasitələrinə 
tozdan qoruyan parça maska: PTM-1 və pambıqlı tənzif sarğı 
aiddir. Hə bir adamın iş və yaşayış yerində belə mühafızə vasi-
tələri olmalıdır. 
Tozdan qoruyan PTM-1 parça maskası  iki  əsas hissədən – 
maskanın  gövdəsindən və bərkidici  hissədən ibarətdir. Maska-
nın  gövdəsi  2-4 qat  parçadan hazırlanır, onun göz  yerləri olur 
ki,  buraya  şüşə  lövhəcikləri  (və  ya  hər  hansı  şəffaf  material, 
plyonka) salınır. Maska  başa onun  yan kənarları  boyu tikilmiş 
parça zolaq (bərkidici hissə) vasitəsilə geyilir. Bərkidici hissə-
nin  yuxarı tikiş  yerindəki rezin və aşağı tikiş  yerindəki bağlar 
vasitəsilə,  həmçinin  gövdənin  yuxarı  kənarı  boyu  eninə  bənd 
edilmiş rezin  vasitəsilə maskanın  üzə kip  yatması  təmin edilir 
ki, bu da maskanın altına zəhərli hava keçməsinin qarşısını alır. 
Nəfəsalma zamanı parçanın bütün qatlarından keçən hava mas-
kanın bütün səthində süzülüb təmizlənir. 
Pambıqlı tənzif sarğı ölçüləri 100x50 sm olan tənzif parça-
sından hazırlanır. Onun orta hissəsinin üzərinə 30x20 sm sahə-
də qalınlığı 2 sm olan pambıq qatı döşəyir, tənzifin artıq qalan 
hər  iki  kənarını  uzununa  pambıq  qatı  üstünə  qatlayır,  tənzifın 
uclarını  ortadan  uzunununa  kəsirlər,  bu  zaman  iki  cüt  bağ  alı-
nır. Sarğını taxarkən onun aşağı bağları kəllədə, yuxan bağları 
isə peysərdə bənd edilir. Pambıqlı tənzif sarğı ağızı və burunu 
əhatə edib örtməlidir. Belə sarğılar ancaq bir dəfə istifadə üçün 
yararlıdır. Parça maska və ya sarğı olmadıqda dəsmaldan, şərf-
dən, yaylıqdan və s. istifadə etmək lazımdır. Gözləri radioaktiv 
tozdan qorumaq üçün tozdan qoruyan eynək taxmaq olar. 
Dəri səthini mühafizə vasitələri - bədənin açıq sahələrini, 
paltarları, sursatı və ayaqqabıları onların səthinə ZM damcıları, 
yoluxucu  xəstəliktörədiciləri,  radioaktiv  toz  düşməsindən, 

 
90 
həmçinin qismən də işıq şüalanmasının təsirindən mühafizə et-
mək  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur.  Bunlar  tabel  vasitələrinə 
(ümumqoşun  mühafizə  komplekti-  ОЗК,  yüngül  mühafizə 
kostyumu Л-1 və əlaltı vasitələr məişət paltarlarının ünsürləri) 
növlərinə  ayrılır.  Mühafizə  prinsipinə  görə  tabel  vasitələrinin 
süzücü  (havakeçirən)  və  təcridedici  (havakeçirməyən)  növləri 
olur. 
Süzücü  materialdan  tikilən  mühafizə  paltarları  ya  həmişə, 
yaxud da vaxtaşırı istifadə üçündür. Belə paltarlar adi parçadan 
tikilib xüsusi kimyəvi məhlul hopdurulmuş geyimdən ibarətdir. 
Özünün sanitariya-gigiyenik xassələrinə görə belə paltarlar hər 
gün geyilmək üçün yararlıdır. 
Dərini  mühafizə  edən  süzücü  vasitələrə  ЗФН-58  markalı 
süzücü mühafizə paltarı komplekti (dəsti) aiddir: Bu paltar dəs-
ti:  xüsusi  biçimli  və  xüsusi  kimyəvi  maddə  -  pasta  məhlulu 
hopduruldulmuş parça kombinezondan, habelə kişi alt paltarın-
dan (tuman və köynək), parça şlemaltlıqdan, iki cüt portyanka-
dan (ayağa sarınan parça zolaqları) ibarətdir ki, bunların bir cü-
tünə də kombinezona hopdurulmuş pasta hopdurulur. Hopduru-
cu pasta məhlulu ya zəhərləyici maddə buxarlarını tutub saxla-
yan  (adsorbsiya  tipli),  ya  da  bu  buxarları  neytrallaşdıran  (xe-
mosorbsiya tipli) kimyəvi  maddələrdən ibarətdir.  Alt paltarlar, 
şlemaltlıq və hopdurulmuş bir cüt portyanka adamın bədəninə 
kombinezonun  sürtünməsinin  və  kombinezona  hopdurulmuş 
məhlulun dərini qıcıqlandırmasının qarşısını almaq üçündür. 
Süzücü  mühafizə  paltarı  komplektindəki  kombinezonların 
ölçüləri: birinci ölçü - boyu 160 sm-ə qədər, ikinci ölçü - boyu 
160 sm-dən 170 sm-ə qədər və üçüncü ölçü - boyu 170 sm-dən 
artıq olanlar üçündür. 
 Dərini  təcridedici  mühafizə  vasitələri  -  havakeçirməyən 
materialdan hazırlanır, həm tam hermetik (adamın bütün bədə-
nini örtüb ZM damcıları və buxarlarından qoruyan kostyum və 
kombinezonlar), həm də qismən, yaxud tamamilə qeyri-herme-
tik  (plaşlar,  bürünclər  önlüklər  və  s.)  ola  bilər.  Qismən  qeyri-

 
91 
hermetik vasitələr (ümumqoşun mühafizə komplekti ОЗК, yün-
gül  mühafizə  komplekti  Л-1,  mühafizə  kombinezonu  və  ya 
kostyumu) əsasən maye damcıları halındakı ZM-dən mühafizə 
edir. 
Cədvəl 5   
Ətraf havanın temperaturundan asılı olaraq adamın 
təcridedici mühafizə paltarında qalma müddəti 
Ətraf havanın 
temperaturu, 
0
C 
Bədənin səthini qoruyan təcridedici 
paltarlarda qalma müddəti 
Ekranlayıcı nəm 
kombinezonsuz 
Ekranlayıcı nəm 
kombinezonla 
+30
0
C və daha artıq 
15-20 dəqiqə 
1-1,5 saat 
25-29 
30 dəqiqə 
1,5-2 saat 
20-24 
45 dəqiqəyə qədər 
2-2,5 saat 
15-19 
2 saat qədər 
2 saatdan artıq 
+15-dən aşağı 
3 saatdan artıq 
- 
 
Ümumqoşun  mühafizə  komplekti  OЗК  -  mühafizə  plaşın-
dan  mühafizə  corablarından  və  mühafizə  əlcəklərindən  ibarət-
dir, adətən hopdurulmuş üst və alt paltarların üstündən geyilir. 
Yüngül mühafizə kostyumu Л-l (şəkil 33) rezinləşdirilmiş 
parçadan hazırlanan başlıqlı köynəkdən, corablı şalvardan, iki-
barmaqlı əlcəklərdən və şlemaltlıqdan ibarətdir. 
 
 
 
ġək. 33. Yüngül mühafizə kostyumu başlıqlı gödəkçə;                 
corablı şalvar; başlıqaltı; əlcək; torba; kostyum 

 
92 
Dərini  təcridedən  mühafizə  vasitələri  MM  dəstələrinin 
şəxsi  heyəti  üçün  nəzərdə  tutulmuşdur.  Bunlardan  ZM-in 
yüksək  konsentrasiyası  şəraitində  zəhərli  sahələrdə  iş 
aparılarkən,  habelə  deqazasiya,  dezaktivasiya  və  dezinfeksiya 
işləri yerinə yetirilərkən  istifadə edilir. 
Radioaktiv  tozdan  mühafizə  olunmaq  üçün  əhali  adi 
paltarları  uyğunlaşdıra  bilər.  Belə  paltarların  hermetikliyini 
təmin  etmək  üçün  onlara  əlavə  hissələr:  sinəbənd,  başlıq, 
şalvarların  yanda  düymələnən  yerlərinə  xiştəkler  tikmək 
lazımdır.  RM-dən  mühafizə  üçün  həmçinin  dəri  səthini 
qoruyan əlaltı vasitələrdən (əlavə olaraq kipləşdirilmiş məişət, 
iş, idman paltarı və ayaqqabılarından, digər fərdi geyimlərdən) 
istifadə oluna bilər. 
Yadda saxlamaq lazımdır ki, təcridedici mühafizə paltarla-
rında qalmaq müddəti məhduddur (cədvəl 5). 
Tutqun  və  küləkli  havada,  habelə  kölgədə  işləyərkən  mü-
hafizə vasitələrində qalma müddəti 5-ci cədvəldə göstərilənlərə 
nisbətən 1,5 dəfə artırıla bilər. 
 
4.5. Tibbi fərdi mühafizə vasitələri 
 
Tibbi  fərdi  mühafizə  vasitələri  (TFMV)  fövqəladə  hallar 
vaxtı  zədələnmiş  əhalinin  profilaktikası  və  ona  tibbi  yardım 
göstərmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu vasitələrin köməyi ilə 
adamların həyatını xilas etmək, zəhərlənmənin qarşısını almaq, 
yaxud onu  xeyli dərəcədə zəiflətmək, bir sıra zədələyici amil-
lərin (ionlaşdırıcı şüalanma, güclü zəhərlər, bakterial vasitələr) 
təsirinə  qarşı  orqanizmin  dayanaqlığını  (müqavimətini)  artır-
maq mümkündür. Bunlara   radioprotektorlar, antidotlar (zəhər 
əleyhinə  dərman)  və  bakteriya  əleyhinə  maddələr,  habelə  qis-
mən sanitariya tənzimlənməsi vasitələri aid edilir. 
Radioprotektorlar ionlaşdırıcı şüalanmanın təsir dərəcəsini 
zəiflədən maddələrə deyilir. Hazırda bunlardan ən çox istifadə 
ediləni  həb  şəklindəki  sistarnin  adlı  maddədir.  Bu  həbləri 

 
93 
şüalanmadan (MM dəstələri radioktiv zəhərlənmə zonasına gir-
məzdən) 30-40 dəq əvvəl qəbul etmək məsləhətdir. 
Orqanizmə  keçən  radioaktiv  maddələrdən  mühafizə  üçün 
xeyli təsirli tibbi vasitə olaraq kompleksyaradan (komplekson) 
maddələrdən  absorbentlərdən,  kalium-yodid  maddəsindən  isti-
fadə etmək olar ki, bunlar radioaktiv maddənin qana sorulması-
nın  qarşısnı  alır  və  onların  orqanizmdən  tez  çıxarılmasına  im-
kan yaradır. 
Antidotlar (zəhər əleyhinə dərman) ZM-in təsirinin qarşı-
sını alan və ya zəiflədən maddələrdir. Sinir-iflicedici (fosforlu-
üzvi) təsirli, sianid turşusuna və digər sianlara, lüizitə və qıcıq-
landırıcı ZM-yə qarşı antidotlar vardır. 
Fosforlu-üzvi maddələr (FÜM) əleyhinə - afin, taren, atro-
pin və
 
sianidlərə qarşı - amilnitrit, propilnitrit adlı; lüizitə və ar-
sin tərkibli digər maddələrə qarşı - unitol adlı antidotlar möv-
cuddur.  Bu  antidotlardan  həm  profilaktika,  həm  də  ilk  tibbi 
yardım vasitəsi kimi istifadə etmək mümkündür. 
Bakteriya  əleyhinə  maddələr  -  spesifik  və  qeyri-spesifik 
profilaktika  vasitələri  növlərinə  ayrılır.  Spesifik  profilaktika 
vasitələrinə  zərdablar,  vaksinlər,  ana-toksinlər  və  bakteriofaq-
lar  aiddir.  Bu  vasitələrin  bəziləri  fərdi  aptekçədə  (AИ-2  fərdi 
aptekçəsində) cəmlənmişdir. 
Tabel  üzrə  olan  fərdi  tibbi  mühafizə  vasitələrinə  fərdi 
aptekçə  AИ-2,  kimya  əleyhinə  fərdi  paket  ИПП-8  və  fərdi 
sarğı paketi aiddir. 
AИ-2  fərdi  aptekçəsində  insan  orqanizminə  ionlaşdırıcı 
şüalanmaların, ZM və BV-nin təsirinin qarşısını alan və ya bu 
təsiri  zəiflədən,  habelə  şok  halının  qarşısını  alan  preparatlar 
(tibb  dərmanları)  olur.  Aptekçə  narıncı  rəngli  plastik  kütlə 
materialdan  düzəldilmiş  kiçik  qutudan  ibarətdir,  içərisində 
plastik  kütlə  şpris-tübiki  və  dərman  penalları  yerləşdirilmişdir 
(şək. 34). 
Sümüklər sınarkən, ağır yaralanma və geniş yanıqlar zama-
nı  ağrı  şokuna qarşı  ağrıkəsən dərman  - 1 ml 2%-li promedol 

 
94 
məhlulu işlədilir; məhlul aptekçənin 1-ci bölməsindəki şpris-tü-
bik  vasitəsilə  əzələyə  (dəri  altına)  yeridilir  (sülh  dövründə 
şpris-tübik  aptekçədən  çıxarılıb  ayrı  saxlanılır).  Fosforlu-üzvi 
maddələrlə zəhərlənməyə qarşı aptekçədə tabel antidotu olaraq 
taren həbləri vardır (2-ci bölmədə yerləşir). Tarenin bir həbinin 
"Kimya həyəçanı” xəbərdarlığı verilərkən qəbul edirlər; zəhər-
lənmənin  əlamətləri  aşkar  olunarkən  daha  bir  həb  taren  qəbul 
etmək lazımdır. 
Aptekçənin 3-cü bölməsindəki  ağ rəngli iri penalda bakte-
riya  əleyhinə  2  №li  dərman-sulfadimetoksin  (15  həb)  yerləşir, 
bunu zəhərlənmədən sonra mədə-bağırsaq pozuntusu baş verər-
kən qəbul edirlər. 
İonlaşdırıcı şüalanmanın təsirinə orqanizmin müqavimətini 
atırmaq üçün radiasiya əleyhinə 1 №-li dərman (sistamin) işlə-
dilir. Bu  dərman 4-cü bölmədəki iki çəhrayı penalın hər birin-
də 6 həb miqdarında olur. Penallardakı dərmanı şüalanma təh-
lükəsi zamanı bilavasitə şüalanmadan 30-40 dəq. əvvəl 6 həb, 
şüalanma  davam  etdikdə  isə  4-5  saatdan  sonra  yenidən  6  həb 
qəbul edirlər. Bu dərmanların səmərəliliyi 50% təşkil edir. 
5-ci bölmədəki iki rəngsiz penalda bakteriya əleyhinə 1 №-
lı  dərman-tetrosiklin  (hər  penalda  5  həb  miqdarında)  olur.  Bu 
dərmanı
 
bakterioloji    zəhərlənmə  təhlükəsi  yaranarkən  və  ya 
belə  zəhərlənmə  zamanı  qəbul  etmək  məsləhət  görülür  (təcili 
qeyri-spesifık  profilaktik  vasitə  olaraq,  habelə  yara  və  yanıq 
yoluxmalarının profilaktikası məqsədilə). 
6-cı bölmədə radiasiya əleyhinə 2 № 9-li dərman (kalium-
yodid  penalı  yerləşir.  Bu  dərman  radioaktiv  çöküntülər  düşər-
kən,  xüsusən  radioaktiv  maddələrlə  zəhərlənmiş  ərazidə  otarı-
lan inəklərin südü ilə orqanizmə radioaktiv maddə keçməsi təh-
lükəsi olarkən 10 gün
 
ərzində, gündə 1 həb qəbul edilir. Orqa-
nizmin şüalanmaya ürəkbulanması və qusma ilə meydana çıxan 
ilk reaksiyasını aradan qaldırmaq üçün etaperazin dərmanından 
istifadə  edilir,  bu  dərman    göy  rəngli  penalın  7-ci  bölməsində 
yerləşir. 

 
95