S. H. Mahmudov aqrar sahəDƏ MÜLKĠ MÜdafġƏ Dərs

2. TƏBĠĠ FƏLAKƏTLƏR VƏ SÜLH MƏNġƏLĠ 
FÖVQƏLADƏ HALLAR  
 
2.1. Təbii fəlakətlərin xarakteristikası 
 
Elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinə baxmayaraq cəmiy-
yət  üçün  fəaliyyət  təhlükəsi,  o  cümlədən  də  təbii  fəlakətlərin 
törətdiyi təhlükə artmaqdadır. Təbii fəlakətlərdən zərər çəkən-
lərin sayı  ildə təxminən 6% artır. Epidemioloji  fəlakətlər üzrə 
Elmi  Mərkəzin  (Brüssel)  məlumatlarına  görə  1965-ci  ildən 
1992-ci  ilədək  dünyada  təbii  fəlakətlərdən  3,6  milyon  insan 
məhv olmuş, 3 milyarddan çox adam zərər çəkmiş, ümumi iqti-
sadi ziyan 340 milyard dollardan artıq olmuşdur. 
Təbii  fəlakətlər  üzrə  Ümumdünya  Konfransına  (Yokoqa-
ma, 1994-cü il) müxtəlif ölkələr tərəfindən təqdim edilmiş mə-
lumatlar göstərir ki, 1962-1992-ci illər ərzində çox ağır iqtisadi 
ziyan (ölkəsindən illik ümumi məhsulun 1%-i qədər və bundan 
artıq) vuran təbii fəlakətlərin sayi 4,1 dəfə, bu zaman zərər çə-
kənlərin sayı 2,1 dəfə artmışdır. 
Ən çox iqtisadi itkilər törədən fəlakətlər – subasma, quraq-
lıq və zəlzələdir. Bunlar mövcud olan butiün fövqəladə hadisə-
lərin müvafiq surətdə 32, 22 və 10 faizini təşkil edir. Ən təhlü-
kəli  fəlakətlər:  zərərçəkənlərin  sayına  görə  quraqlıq  (30%)  və 
subasma  (32%);  tələf  olanların  sayına  görə-  subasma  (26%), 
epidemiyalar  (17%),  zəlzələ  (13%)  hesab  edilir.  Son  30  ildə 
Yer kürəsində baş verən fövqəladə hallar barədə statistik məlu-
matların təhlili məhz bunu göstərir. 
Geoloji iqlim və relyef şəraitinin müxtəlifliyi ilə fərqlənən 
Azərbaycanın ərazisində 15-dən artiq növdə cürbəcür təhlükəli 
təbii  hadisələr  müşahidə  edilir.  Bunlardan  ən  dagıdicı  təsirə 
malik  olanlar:  subasma,  daşqın,  eroziya,  zəlzələ,  sürüşmə,  sel, 
daş uçqunları, marxal (qar uçqunları), qasırğa, fırtına, burulğan 
və  s.  Bu  hadisələrin  bəziləri  gözlənilmədən  baş  verir  və  qısa-
müddətli olur (məs: zəlzələ, sürüşmə, uçqun, çökmə, burulğan), 

 
19 
lakin  böyük  maddi  itkilər  və  insan  tələfatı  ilə  nəticələnir.  Di-
gərləri, məsələn, daşqın, eroziya - uzunmüddət tədricən inkişaf 
edir,  nadir  hallarda  insan  tələfatına  səbəb  olur,  lakin  çox  ağır 
iqtisadi itkilər törədir. 
Respublikamızda il ərzində 15-30 kortəbii təhlükəli hadisə 
baş  verir. Bütün  kortəbii təhliükələri aşağıdakı növlərə aid  et-
mək mümkündur: geofiziki, hidrometeroloji, geoloji tahliükəli 
hadisələr,  infeksion  (yoluxucu)  xəstəliklər  və  təbii  yangınlar. 
Hidrometroloji hadisələrə ən əvvəl, daşqın, sel və s. aiddir. 
Azərbaycan Respublikasnın 20-dən artıq şəhəri və bir neçə 
yüz digər yaşayış məntəqələrində daşqın təhlükəsi mövcuddur. 
Belə  təhlükənin  əsas  mənbəyi  leysan  yağışları,  qarın  sürətlə 
əriməsi, bəndlərin, su sədlərinin dağilması, uçqun və sürüşmə-
lərdir.  Daşqınlar  nəticəsində  respublikaya  dəyən  illik  orta  sta-
tistik zərər 250-600 min manat hüdudlarında dəyişir. 
 
2.2. Zələzələnin xarakteristikası 
 
Zəlzələ  -  yerin  təkində  süxurların  yerdəyişməsi  sayəsində 
Yer qabığının müəyyən sahələrinin titrəməsidir. 
Respublikamızın  bütün  ərazisi  zəlzələ  təhlükəli  (seysmik) 
zona sayılır. Çox qədimlərdən etibarən baş verən zəlzələlər ba-
rədə  məlumatlara  əsasən  mütəxəssislər  Azərbaycanın  seysmik 
rayonlaşdırma  xəritələrini  tərtib  etmişlər.  1989-cu  ildə  hazır-
lanmış  sonuncu  belə  xəritəyə  görə  respublikamızın  ümumən 
hər yerində 8 baladək, Şamaxı-İsmayıllı, Şəki-Balakən, Gəncə-
Göygöl  və  Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  rayonları  isə  9 
baladək zəlzələ ehtimallı zonalar sayılır. 
Belə zonalar ərazimizin dörddə biri qədərini təşkil edir, bu-
rada  əhalinin  təxminən  20%-i  yaşayır.  Təsəvvür  üçün  qeyd 
edək ki, 10 bal güclü zəlzələ dağıdıcı zəlzələ adlanır, bu zaman 
hər cür binalar (iri və xırda bloklu, panel, karkaslı və s.) xeyli 

 
20 
dərəcədə  zədələnir,  panellərin,  karkasların  birləşdirilməsi  yer-
lərində çatlar əmələ gətirir. 
Cədvəl 1 
Zəlzələlərin xarakteristikası 
Bal-
lar 
Gücü 
Dağıdıcıların 
ümumi mənzərəzi 
Qısa xarakteristikası 
1 
2 
3 
4 
1 
Torpağın hiss 
edilməyən 
titrəyişi 
2-3-4 bal 
 
Yalnız  seysmik  cihazlarla 
qeyd edilir  
2  Çox zəif təkanlar 
Seysmik  cihazlarla  qeyd 
edilir. 
Tam  sükunətdə 
olan  tək-tək  adamlar  hiss 
edir   
3 
Zəif 
Asqı  lampalar,  açıq  qapı-
lar 
yunğülcə 
tərpənir. 
Əhalinin  az  qismi  hiss 
edir.  
4 
Mülayim 
Pəncərə  şüşələrinin  yün-
gül  cingitisi,  qapı  və  di-
varların  cırıltısından  hiss 
edilir.  
5 
Xeyli güclü 
 
5-6 bal 
Açıq havada bir çox adam 
tərəfindən,  binalarda  isə 
hamı  tərəfindən  hiss  edi-
lir. Binalar tərpənir, mebel 
silkələnir.  Kəfkirli  saatlar 
dayanır.  Pəncərə  şüşələri 
və  divarların  malası  çat-
layır.     
6 
Güclü 
Hamı hiss edir. Bir çoxları 
qorxudan  küçəyə  qaçır. 
Divardan  asılmış  tablolar 
düşür, suvaq (mala) parça-
ları qopub tökülür.  

 
21 
Cədvəl 1-in ardı
 
1 
2 
3 
4 
7 
Çox güclü 
7-8 bal 
Asqı  əşyalar  güclü  sürətdə 
yırğalanır,  mebel  yerindən 
tərpənir.  Daş  evlərin  divar-
ları  zədələnir  (çatlayır).  Anti 
seysmik,  həmçinin  tax  ta  və 
çəpər  tikililər  salamat  qalır. 
Çayların  sahillərində  sürüş-
mələr baş verir.  
8 
Dağıdıcı   
Dik  yamaclarda  və  nəm  tor-
paq  catlar  əmələ  gəlir.  Hey-
kəllər yerindən tərpənir və ya 
aşır. Evlər güclü zədələnir.  
9 
Dəhşətli 
 
 
 
9-10 bal 
Daş  evlər  güclü  zədələnir  və 
dağılır. Köhnə taxta evlər bir 
qədər əyilir. 
10 
Məhvedici 
 
Torpaqda  iri,  bəzən  bir  met-
rədək  enli  çatlar  gəlir,  coxlu 
uçurumlar baş verir. Daş tiki-
lilər  dağılır.  Boru  kəmərləri 
qırılır, ağaclar yıxılır.  
11 
Fəlakət 
11-12 bal 
Torpağın üst qatında enli çat-
lar  əmələ  gəlir,  çoxlu  uçu-
rumlar    baş  verir.  Daş  evlər 
tamam dağılır. Dəmiryol rels-
ləri  əyilir  və  yerindən  tərpə-
nir.   
12  Güclü fəlakət 
Yer  səthində  böyük  dəyişik-
liklər  baş  verir.  Coxlu  çatlar, 
uçqunlar, sürüşmələr yaranır. 
Şəlalələr,  süni  göllər  əmələ 
gəlir.  Çayların  məcrası  dəyi-
şir. Heç bir tikinti davam gə-
tirmir.  Bitki  və  heyvanat  uç-
qunlar  nəticəsində  məhv  olu-
nur.  

 
22 
Bir sıra tikililər, xüsusən zəlzələ təhlükəsi nəzərə alınma-
dan inşa olunanlar qismən, yaxud tamamilə dağılır. Buna görə 
də  1990-cı  ildən  başlayaraq  ölkəmizdə  tikinti  işlərinin  layihə-
ləşdirilməsində və inşasında bu vəziyyət hökmən nəzərə alınır. 
Çünki inşaatda müəyyən olunmuş seysmik davamlılıq normala-
rına riayət  etməklə zəlzələnin dağıdıcı  nəticələrini xeyli azalt-
maq mümkündür. 
Son  illərdə  ölkəmizdə  baş  verən  təbii  fəlakətlər,  o  cümlə-
dən zəif yeraltı təkanlar, zəlzələlər, sunamilər və eləcə də dün-
yada  böyük  itkilərlə  xarakterizə  olunan  Argentinada  6,3  bal, 
Çilidə 7 bal,  İndoneziyada 7,7 bal, Kosta Rikoda 6,1 bal, Filip-
pində  6,0  bal,  Meksikanın  sahilindəki  Kaliforniya  körfəzində 
6,9 bal, Yaponiyada 8,9 bal gücündə baş verən zəlzələlər və s. 
bu kimi təbii fəlakətlərin törətdikləri fəsadlar, insanların kütləvi 
şəkildə ölmələri, xəsarət almaları, onların məişətinə və təsərrü-
fatlarına dəyən ziyanların həcmi dünya ölkələrinin hər an belə 
təhlükələrə  hazır  olmalarını,  görülməsi  vacib  olunan  işlərin 
dinc dövrdə yerinə yetirilməsini tələb edir. 
11  mart  2011-ci  il  tarixində  Yaponiyada  8,9  bal  gücündə 
baş vermiş zəlzələ son bir əsrdən artıq dövrün ən dəhşətli fəla-
kəti kimi tarixə düşmüşdür. Zəlzələ ocağı 14,9 kilometr dərin-
likdə yerləşmişdir. Zəlzələdən sonra 10-15 metr hündürlüyündə 
dalğalar, sunamilər ölkədə insan tələfatına, itkin düşənlərin sa-
yının  artmasına,  maddi  itkilərin  fantastik  rəqəmlərə  çatmasına 
səbəb olmuş, 53 ölkəyə sunami xəbərdarlığı edilmişdir. Zəlzələ 
nəticəsində Yaponiya arxipelaqı 2,4 metr yer dəyişmiş, Yer kü-
rəsi isə öz orbitindən 10 santimetr kənara çıxmışdır. Zəlzələnin 
dağıdıcı  gücü  600  atom  bombasının  dağıdıcı  gücünə  bərabər-
dir. Baş verən zəlzələ və sunami nəticəsində həlak olanların sa-
yı  1500-ü  ötmüşdür.  2000-dən  çox  insanın  taleyi  hələ  də  mə-
lum  deyildir.  Birləşmiş  Ştatların  Geologiya  Xidmətinin  məlu-
matına görə, Yaponiyadakı zəlzələ son bir əsr ərzində dağıdıcı 
gücünə görə dünyanın 5-ci zəlzələsi hesab olunur. 
Zəlzələ Yaponiyanın Fukusima prefekturasında su bəndini 

 
23 
dağıtmış, burada yerləşən Atom Elektrik Stansiyası da zədələn-
mişdir. Göründüyü kimi, təbii fəlakətin yaratdığı fəsadlar digər 
hadisələrin  də  baş  verməsinə,  bütün  bunlar  insan  tələfatına  və 
itkilərə, onların maddi, mənəvi, psixoloji zərbələr almasına sə-
bəb olur. 
Yaponiya planetin seysmoloji cəhətdən ən təhlükəli bölgə-
lərindəndir.  Statistikaya  görə  6  bal  və  daha  güclü  zəlzələlərin 
20%-i bu ölkədə baş verir. 1995-ci ilin yanvarında son bir neçə 
onillik  ərzində  ən  güclü  zəlzələ  Yaponiyanın  Kobe  şəhərində 
baş vermişdir. 7,2 bal gücündə zəlzələ nəticəsində 6400-dən ar-
tıq adam ölmüş, 300 mindən çox sakin evsiz qalmışdır. 
Bu tip təbii hadisələri və ölkələri olduqca çox misal göstər-
mək olar. Bu hadisələrdə insanların vaxtında təxliyəsi – hadisə 
zonasından təhlükəsiz zonalara köçürülməsi qeyd olunan itkilə-
rin minimum səviyyədə olmasında başlıca rol oynaya bilər.  
 
2.3. Sellər və daĢqınlar 
 
Azərbaycan dünyanın selə ən çox məruz qalan ölkələrindən 
biridir. Respublika əhalisinin 5%-indən çoxu sel qorxulu ərazi-
lərdə yaşayır.  
Sellər - su kütləsinin istiqamətlənməmiş hərəkətinə deyilir.  
Böyük Qafqazın Cənub yamaclarından axan çayların əksə-
riyyətində hər 3-5 ildən bir güclü sellər olur. Bunlar respublika-
nın təsərrüfatlarına minlərlə manatlıq zərər vurur. Sellər adətən 
qəflətən başlayır. Güclü leysan yağışları, bəzən isə qarın sürətlə 
əriməsi nəticəsində dağ yamaclarından axıb tökülən su özü ilə 
gil,  qum,  çınqıl,  daş,  hətta  qaya  parçalarını  da  axıdıb  gətirir, 
qarşısına  çıxan  hər  şeyi  yıxıb  dağıdır,  əkin  sahələrini  yararsız 
hala salır, su qurğularını, rabitə-elektrik xətlərini, körpüləri, bir 
sıra  hallarda  isə  sənaye  və  kənd  təsərrüfatı  tikililərini  məhv 
edir, həmçinin əhali üçün çox ciddi təhlükə törədir. Şəki-Bala-
kən, Qəbələ-İsmayıllı, Quba-Xaçmaz, Lerik-Yardımlı və s. ra-
yonlar, Naxçıvan MR-nın  bəzi sahələri sel təhlükəsi olan əra-

 
24 
zilər sayılır. 
Daşqın zamanı isə ərazinin xeyli hissəsini müəyyən müd-
dətə su basır. Belə hal su qovşaqlarının, su-elektrik stansiyaları 
bəndlərinin zəlzələ və digər səbəblərdən dağılması nəticəsində 
baş  verə  bilər  ki,  bu  zaman  xeyli  ərazi,  oradakı  yaşayış  mən-
təqələri,  təsərrüfat  obyektləri  su  altında  qalar,  yəni  fəlakətli 
daşqın  zonası  yaranır.  Bu  təhlükə  daha  ciddidir.  Belə  ki,  res-
publikamızın  nisbətən  məhdud  ərazisində  ondan  artıq  su-elek-
trik qovşaqları və dəryaçalar tikilmişdir. Mingəçevir su-elektrik 
stansiyasının,  Araz  su  qovşağının,  Sərsəng  dəryaçasının  və 
digər  dəryaça  bəndlərinin  hündürlüyü  onlarla  metr,  su  tutumu 
isə milyonlarla kub metrə qədərdir. Onların əhali və xalq təsər-
rüfatı üçün yaratdığı təhlükənin miqyası da olduqca böyükdür. 
 
2.4. Yağıntıların xarakteristikası 
 
Yanğınlar- alov kütləsinin idarə olunmayan hərəkətinə de-
yilir. Yanğınların baş verməsinə alovla əlaqə qaydasına düzgün 
riayət  olunmaması  səbəb  olur.  Aqrar  sahədə  bəzi  material  və 
vasitələrin anbarlara düzgün  yığılmaması, elektrik naqillərində 
qısa qapanmalar, daxiliyanma mühərriklərinin iş rejiminin po-
zulması, qurutma sahəsində texnoloji prosesə riayət olunmama-
sı və s. səbəblərdən yanğın törənir. Yanğının baş vermə yerin-
dən asılı olaraq onlar meşə, düzənlik (səhra) və obyekt yanğın-
larına bölünür.  
Meşədə  baş  verən  yanğınlar  meşə  elementlərini  əhatə  et-
məsindən asılı olaraq yeraltı (xəzəlaltı), aşağı və yuxarı (bütöv) 
meşə yanğınları kimi sinifləşdirilir. 
Yeraltı  (xəzəlaltı)  meşə  yanğınları  uzun  müddət  ərzində 
meşədə toplanan xəzəl kütləsində yaranır. Alov adətən müşahi-
də  olunmur,  yalnız  atmosferə  açıq  tüstü  kütləsi  yayılır.  Belə 
yanğınların yerdəyişmə sürəti zəifdir və meşədə ağac köklərini 
sıradan çıxara bilir. 
Aşağı  meşə  yanğınları  meşədəki  ağacların  gövdələrini 

 
25 
əhatə  edərək  inkişaf  edən  yanğınlardır.  Belə  yanğınlarda  alo-
vun hündürlüyü 0,5-2 metr təşkil edir. Yanğının ön cəbhəsində 
yerdəyişmə  sürəti  1  km/saatadək  yüksəlir.  Yanğın  nəticəsində 
ağac  kökləri  və  gövdələri,  meşədə  olan  kollar  yanaraq  məhv 
olur.  
 
 
ġək. 2. Meşə yanğınları (a; b; c; d) 
 
Yer kürəsində qlobal iqlim dəyişikliyinin təsiri ilə son illər 
müxtəlif ölkələrdə meşə  yanğınları baş verir.  Latın Amerikası 
ölkələrində (Braziliya, Argentina və s), Avropada (Portuqaliya, 
İspaniya, Fransa, Rusiya və s.), Asiyada (Pakistan, Çin, Vyet-
nam və s.) baş verən yanğınlar təkcə insanların sağlamlığına və 
onların  material  vasitələrinə  deyil  eləcə  də  ekoloji  tarazlığı 
əsaslı surətdə pozur. Ölkəmizdə də bu səbəbdən meşə yanğın-
ları baş verir. Təkcə 2010-cu il ərzində meşə yanğınları nəticə-
sində 31 min ha meşə örtüyü məhv olmuşdur.  
Yuxarı (bütöv) meşə yanğınları meşə elementlərinin hün-
dürlüyünü  tamamilə  əhatə  edən  yanğınlara  deyilir.  Belə  yan-

 
26 
ğınların hündürlüyü meşə elementlərinin hündürlüyündən asılı-
dır,  yerdəyişmə  sürəti  isə  küləyin  sürətindən  asılı  olaraq  5-8 
km/saat təşkil edir. Yanğınlardan sonra  yalnız ağac köklərinin 
qalıqları müşahidə olunur.  
Düzənlik (səhra) yanğınları uzun müddət əkilməyən və ya 
əkinə yararsız sahələrdə, həmçinin yetişmiş kənd təsərrüfat bit-
kilərinin  əkildiyi  sahələrdə  baş  verən  yanğınlara  deyilir.  Əkil-
məyən sahədə uzun illər ərzində torpaq örtüyü üzərində quru-
muş  ot  kütləsini  əhatə  edən    yanğınların  hərəkət  sürəti  25-30 
km/saatadək  yüksəlir. Yetişmiş kənd təsərrüfat  bitkiləri əkilən 
sahələrdəki  yanğının  yerdəyişmə  sürəti  2-3  dəfə  azdır.  Belə 
yanğınlar zamanı bitkilərin yanan hissəcikləri hava axınının tə-
siri  ilə  100-150  metr  məsafəyə  uçaraq  yanğını  daha  da 
intensivləşdirir və onunla mübarizəni mürəkkəbləşdirir.  
 
2.5. SürüĢmə və uçqunlar 
 
Marxallar-qar uçqunları isə ölkəmizin bütün yüksək dağ-
lıq bölgələrində, xüsusən Balakən, Qax, Kəlbəcər, Ordubad və 
bir sıra digər rayonlarda müşahidə edilir. Bəzən güclü marxal-
lar  həcmi  milyon  kub  metrə  çatan  qar  uçqunu  şəklində  geniş 
ərazini əhatə edib çoxlu maddi zərərə, tələfatlara səbəb olur. 
Sürüşmə  və  uçqunlar  adətən  dağlıq  sahələrdə  baş  verir. 
Təbiətdə baş verən təbii  hadisə və fəlakətlərdən biri də  torpaq 
sürüşmələridir.  Sürüşmələr  əsasən  təbii  və  texnogen  amillər 
nəticəsində  baş  verir.  Belə  ki,  təbii  amillər  olan  atmosfer  çö-
küntülərinin  çox,  yamacların  kəskin  meylli  olması,  eyni  za-
manda  yamaclardakı  sukeçirici qatların sürüşmənin  kəskin xa-
rakter almasına təsir göstərir. Bu məsələdə insan faktoru da az 
rol oynamır. Yəni, texnogen amillər olaraq yolların düzgün çə-
kilməməsi, dayanıqsız yamaclarda böyük tikililərin aparılması, 
yamacların  düzgün  kəsilməməsi  və  mövcud  su  şəbəkələrində, 
kanalizasiyalarda  su  sızmalarının  yaranması  da  bu  prosesə  tə-
kan verir.  Sürüşmə və uçqunlar  çox qorxulu  hadisədir və adə-

 
27 
tən dağlıq sahələrdə baş verir. Belə sahələrdə və ondan aşağıda 
yerləşən  yaşayış  məntəqələrində  adamlar,  mal-qara,  təsərrüfat 
tikililəri məhv ola bilər. 
 
 
 
ġək. 3. Sürüşmə 
 
1990-cı ildə hərbi dəniz donanması ərazisində, 1993-cü il-
də Dəvəçi və Qusar rayonlarında sürüşmə nəticəsində insan tə-
ləfatı olmuş, 2000-ci ilin mart ayında Bayıl yamacında, 2010-
cu ildə Göygöl rayonunda  baş vermiş sürüşmə nəticəsində on-
larla evlər dağılmış və minlərlə manat maddi ziyan dəymişdir. 
Sürüşmənin eni 150-350 metr, bəzən bundan da artıq məsafəni 
də əhatə edə bilir. 
Respublika  ərazisində  son  dövrlər  torpaq  sürümələri  həm 
kəmiyyət,  həm  də    verdiyi  zərərlər  baxımından  artmışdır.  Sta-
tistik məlumatlara əsasən 2010-cu ilin ilk 4 ayı ərzində 110 tor-
paq sürüşməsi qeydə alınmışdır. Bu isə ötən il ilə müqayisədə 
torpaq sürüşmələrinin 4 dəfə artdığını göstərir, hansı ki, bu sü-
rüşmələrin əksəriyyət hissəsini bölgələrdə baş verən sürüşmələr 
təşkil edir. 

 
28 
Yağıntıların miqdarının artması dağlıq və dağətəyi zonalar-
da torpaq sürüşmələrinin başvermə  ehtimalını daha da güclən-
dirir. Yağan yağışlar və  yamacların kəskin meylliyə malik ol-
ması,  həmin  yamacda  gil  su  qatlarının  olmaması,  yamac  boyu 
yerüstü və yeraltı sular sürüşməyə səbəb olan təbii amillərdir.  
Mütəxəssislərin apardığı tədqiqatlar və təhlillər onu göstər-
mişdir ki, respublika ərazisində yağıntı, əsasən, çoxillik müşa-
hidələrə görə, daha çox yazın axırı və yayın əvvəllərində düşür. 
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin Milli Hidrometeoro-
logiya  Departamentinin  Hidrometeoroloji  Proqnozlar  Bürosu-
nun məlumatına görə, təkcə 2010-cu ilin may ayında son 50 il-
lə müqayisədə yağıntının aylıq normadan 1,5 dəfə artıq olması 
meyllilik dərəcəsi yüksək olan ərazilərdə sürüşmə hallarının in-
tensivləşməsinə  səbəb  olub.  Adətən  torpaqlar  su  keçirməyən 
gilli süxurlar üzərində formalaşdıqda düşən yağıntıların çox ol-
ması  nəticəsində  sürüşmə  halları  intensivləşir.  Çünki  yağış  alt 
qatlara keçə bilmir və nəticədə torpaq sürüşməsi baş verir.  
 
 
 
ġək. 4. Torpaq sürüşməsinin başvermə ardıcıllığı 
 
Bundan  başqa,  hər  gün  ölkə  ərazisində  baş  verən  yüngül 
titrəyişlər  də  sürüşmənin  baş  verməsinə  səbəb  olan  təbii  amil-
lərdəndir. Son beş illə müqayisədə 2010-cu ilin yaz fəslinin ilk 

 
29 
aylarında  torpaq  sürüşmənin  daha  çox  artması  təkcə  təbii  sə-
bəblərlə bağlı deyil. İnsanın təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində ya-
ranan antropogen amillər də sürüşmə hallarının artmasında bö-
yük rol oynayır. Belə ki, meyillik dərəcəsi yüksək olan dağ ya-
maclarında  yolların çəkilməsi  nəticəsində  yamacların  dayanıq-
lıq  dərəcəsinin  aşağı  düşməsi,  meşələrin  kütləvi  şəkildə  qırıl-
ması  (meşə  döşənəyinin  düşən  yağıntının  torpağın  alt  qatına 
dərhal və tamamilə keçməsinə mane olması, eləcə də ağacların 
torpaqdakı  rütubəti  yarpaqları  vasitəsilə  transpirasiya  etməsi 
nəticəsində torpaq rütubətinin azalması), dağ yollarında ağır tu-
tumlu yük maşınlarının hərəkəti, çirkli məişət sularının axması  
sürüşməyə səbəb olan antropogen amillərdəndir. 
Bundan başqa, torpaq sürüşməsi kimi adlanan təbiət hadi-
səsinə səbəb olan texnogen amillər də var. Yamaclarda əkilmiş 
ağacların  kəsilməsi,  ərazinin  çılpaqlaşdırılması,  yolların  düz-
gün  çəkilməməsi,  yamaclarda  mövcud  olan  su  şəbəkələrində 
sızmaların  olması,  dayanıqsız  yamaclarda  binaların  tikilməsi, 
yolların  çəkilməsi,  ağır  tonnajlı  maşınların  hərəkət  istiqaməti-
nin  düzgün müəyyənləşdirilməməsi  kimi texnogen amillər sü-
rüşməni aktivləşdirir. 
 
2.6.  Atmosferdə  havaaxınları  nəticəsində  yaranan 
fövqaladə hallar 
 
Atmosferdə  müxtəlif  hava  axınları  nəticəsində  yaranan 
təhlükələrdən  ən  başlıcası  güclü  küləklər  və  intensiv  yağıntı-
lardır. Küləyin dağıdıcı təsiri onun sürətindən asılı olur və şərti 
olaraq ballarla belə ifadə edilir: 1 baldan kiçik (18-32 m/san) - 
zəif  dağıntılar  törədə  bilər;  1bal  (33-49  m/san)  –  mülayim;  2 
bal  (50-69 m/san)  - xeyli  dağıdıcı;  3 bal  (70-92  m/san)-  güclü 
dağıdıcı; 4 bal (98-116 m/san) - dəhşətli dağıdıcı. Küləyin sürə-
tini daha ətraflı qiymətləndirmək üçün külək sürətinin şkalasın-
dan  istifadə  edilir.  Qasırğa  vaxtı  küləyin  ölçülmüş  ən  yüksək 
sürəti  80  m/san  (280  km/s),  dağıntıların  kəmiyyətinə  görə  he-

 
30 
sablanmış sürəti isə 110 m/san-dən artıqdır (400 km/s). Burul-
ğan zamanı isə küləyin ölçülmüş sürəti 115 m/san (420 km/s), 
dağıntılarına  görə hesablanmış sürəti isə 300 m/san-dən  (1000 
km/s-dan)  artıqdır.  Küləyin  belə  yüksək  sürətə  çatması  üçün 
xüsusi yerli şərait olmalıdır, məsələn, qasırğa düzənliklər üzə-
rində yaranır. 
Qasırğanın dağıdıcı təsiri küləyin sürəti ilə, eləcə də tufan 
və leysan yağışları sayəsində törəyən daşqınlarla müəyyən edi-
lir.  Birdən-birə  şiddətlənən  qasırğa  nəticəsində  on  minlərlə 
hektar sahələrdə əkinlər məhv olar, onlarla ev və təsərrüfat tiki-
liləri dağılar, bir dəfəlik ziyan bir neçə yüz min manata çata bi-
lər. 
Göy gurultusu. Qış aylarında qar yağarkən şimşək, ildırım 
və göy gurultusu olur. İldırım və göy gurultusu ən çox yaz ay-
larında, hava ilıq və nəmli ikən yüksələn havanın təsiriylə olur. 
Qış aylarında havanın alçaq və yüksək qismləri arasında istilik 
fərqi az, alçaq səviyyələrdə isə nəm də çox olduğundan şimşək, 
ildırım və nəticədə göy gurultusu hadisəsi daha az görülür. 
Şimşək və  ya ildırım ətrafdakı havanı saniyənin  milyonda 
biri qədər bir müddətdə 30.000 dərəcəyə qədər istilədir. İstilə-
nən bu hava birdən genişləyir. Normal atmosfer təzyiqinin 100 
misli qədərində bir təzyiqlə, səs sürətindən çox sürətli səs dal-
ğaları  yayır. Bu, eynilə səs sürətini keçən təyyarələrdə olduğu 
kimi qulağımıza partlama səsi  olaraq çatır. Buna göy  gurulda-
ması deyirik. Şimşək də, ildırım da tək bir hadisə deyil, bir ar-
dıcıl hadisənin birləşməsidir. İldırımın ilk çaxmasından sonrakı 
yuxarı  doğru  olan  daiərvi  çaxışında,  elektrik  cərəyanı  daha 
güclü  olduğundan  qulağımıza  gələn  ikinci  səs  birincisindən 
güclüdür. İldırım və ya şimşəyin görülməsi ilə göy guruldama-
sının eşidilməsi arasında keçən müddət saniyə olaraq ölçülür və 
üçə  bölünsə  uzaqlıq  kilometr  olaraq  tapıla  bilər.  Çünki  göy 
gurultusunun səsi bizə səs sürəti ilə  çatarkən, şimşək və ildırı-
mın  görünüşü  gözümüzə  işıq  sürətiylə  çatır.  Göy  guruldaması 
normal şərtlərdə 24 kilometrdən daha çox məsafələrdən eşidilmir. 

 
31 
İldırım- buludla yer arasında və ya iki müxtəlif yüklü bu-
lud arasındakı elektrik boşalmasıdır. İldırım- insanları, heyvan-
ları məhv edir, yanğınlar törədir, elektrik şəbəkələrini zədələyir 
və s.