S. H. Mahmudov aqrar sahəDƏ MÜLKĠ MÜdafġƏ Dərs

 
5.7. Heyvandarlıq tikililərində heyvanların mühafizəsi 
 
Heyvanların mühafizəsi üçün təsərrüfatda olan heyvandar-
lıq tikililərindən istifadə olunur. Bu məqsədlə tikililərdə lazımi 
hazırlıq işləri görülməlidir. Əgər yaşayış sahəsinin nüvə partla-
yışlarının təhlükəli və ya fövqəl təhlükəli zəhərlənmə zonasına 
daxil  olması  ehtimal  olunursa,  onda  heyvandarlıq  tikilisi-nin 
qamma  süalarına  qarşı  müqavimətini  artırmaq  üçün  60-70  sm 
kənardan  hündürlüyü  140-150  sm  olan  hasar  çəkilir  və  aralıq 
hissə torpaqla doldurulur.  
Yanğın təhlükəsinin aradan qaldırılması üçün tikilinin ətra-
fı quru otlardan və yanğına meyilli materiallardan təmizlənir və 
perimetr boyunca torpaq şumlanır. Tikilinin 20-30 metr ətrafın-
da yanğın söndürmə vasitələri olan lövhə yaradılır.  
Tikili daxilində 5-7 sutkalıq yem ehtiyatı yaradılır. Əgər ti-
kili mərkəzləşdirilmiş su təminatına malik deyilsə, onda həmin 
müddət üçün tutumlarda su ehtiyatı da yaradılmalıdır. Daxilin-
də yem ehtiyatının saxlanılması üçün tikili divarına bitişən tax-
ta lövhələrdən ibarət, tolla örtülmüş yer düzəldilir.  
Sutkalıq yem və su ehtiyatının minimal həcmi aşağıdakı ki-
midir: iribuynuzlu heyvanlar üçün 5-6 kq və ya 4-5 kq ot kütlə-
si və ya 1-2 kq yem qarışığı, 20-30 l su; buzov, keçi və qoyun-
lar üçün 0,5-1 kq ot kütləsi, 1-2 l su. Rasiondan duz çıxarılır.  
Böyük  tutumlu  heyvandarlıq  komplekslərində  uzunmüd-
dətli saxlanan heyvanlara qulluq və sağım məqsədi ilə tikilinin 
daxilində minimal sayda insanlar yerləşdirilir. Bu zaman aşağı-

 
109 
dakı normativə əməl olunmalıdır: qulluq üçün tək-3 nəfər, 150-
200  baş  sağlam  heyvan  üçün  4-5  nəfər,  fərdi  təsərrüfatlarda 
saxlanan heyvanların sayı az olduğundan qulluq və sağım təyi-
natları  birləşdirilir  və  daxildə  1  nəfər  insan  yerləşdirilir. 
İnsanların  tikili  daxilində  mühafizəsinin  təmin  olunması  üçün 
minimal istirahət şəraiti yaradılır.  
Ventilyasiya  ilə  avadanlıqlaşdırılmış  müasir  heyvandarlıq 
kompleksləri  və quşçuluq  fabriklərində zəhərli  hava kütləsinin 
qarşısının alınması məqsədi ilə hava çəkici yerlərdə süzgəc yer-
ləşdirilir.  Süzücü  material  kimi  aktivləşdirilmiş  kömürdən, 
xüsusi  parçadan  istifadə  etmək  mümkündür.  Bundan  əlavə, 
tikililər ventilyasiya sisteminin işlədilməsi, mexanikləşdirilmiş 
işlərin  icrası  məqsədi  ilə  (sağım  aparatlarının,  yem  və  suyun 
verilməsi mexanizminin işlədilməsi və s.) ayrıca elektrik ener-
jisi  mənbələrinə  malik  olmalıdır.  Elektrik  mənbələrinin  gücü 
tələb olunan səviyyədə olmadıqda istehsalat proseslərinin yeri-
nə  yetirilməsi  üçün  olan  qurğuların  işlədilməsinin  ardıcıllıq 
qrafiki tərtib olunur. 
Yaxşı  hazırlanmış  heyvandarlıq  tikilisi  tikilinin  tipindən 
asılı olaraq radioaktiv maddələrin miqdarını 130-300 dəfə, zə-
hərləyici  kimyəvi  maddələrin  miqdarını  isə  40-60  dəfə  azalda 
bilir.  Kərpicdən  inşa  olunmuş  tikililərdə  radiasiya  10-15  dəfə, 
taxta tikililərdə isə 3-5 dəfə zəiflədilir. Heyvanların tikililərdə 
qapalı  şəraitdə  uzunmüddətli  saxlanması  zamanı  mikroiqlimin 
dəyişməsi cədvəldə göstərilmişdir.  
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum  olmuşdur ki,  tem-
peratur və nəmliyin yüksəlməsi iri və xırda buynuzlu heyvanla-
ra  mənfi  təsir  göstərir.  +30
º
C  temperatur  və  98-100%  nisbi 
nəmlik  şəraitində  karbon  qazının  buraxıla  bilən  həddi  inəklər 
üçün 6-7%, qoyunlar üçün 8% təşkil edir.  
Qapalı və isti şəraitdə heyvanların saxlanılmasının davam-
lılığı  ətraf  mühitdəki  temperaturdan,  nəmlikdən,  küləyin  sü-
rətindən və tikilidəki hava həcmindən asılıdır. Temperatur aşa-
ğı,  küləyin  sürəti  yüksək  olduğunda  heyvanlar  qapalı  şəraitdə 

 
110 
daha uzun müddətli saxlanıla bilər. 
Cədvəl 6 
Heyvandarlıq tikintisində bağlanmış pəncərə, qapı və 
ventilyasiya boruları şəraitində mikroiqlim göstəriciləri 
Sınaq vaxtı 
Tikilidəki 
temperatur, 
º
C 
Nisbi 
nəmlik, 
% 
Tikili daxilindəki 
havada olan miqdar 
karbon 
qazı, % 
ammoniyak
, mq/l ha 
Tikili  bağlanmamış-
dan əvvəl 
15 
94 
0,2 
0,022 
Bağlandıqdan sonra: 
3 saat 
6 saat 
12 saat 
14 saat 
15 saat 
20 saat 
24 saat 
 
19 
20 
22 
22 
21 
21 
22 
 
95 
95 
100 
100 
100 
100 
100 
 
0,6 
1,14 
4,77 
7,36 
6,3 
6,5 
6,89 
 
0,204 
- 
- 
- 
- 
0,218 
- 
 
Qeyd: 1. Göstərilən nəticələrə 24 saat müddətində 7 litr gündə-
lik məhsuldarlığı olan sağmal inək və buzovların saxlanması ilə əldə 
olunmuşdur. 
2. Tikili xaricində temperatur gündüz 16
º
C-dək,  gecə  2
º
C təşkil 
etmiş,  küləyin  sürəti  1,5-2,5  m/san  olmuşdur.  Xarici  temperatur  15 
saatdan  sonra  2
º
C-dək  enmiş,  küləyin  sürəti  isə  2,5  m/san-dək  yük-
səlmişdir. 
 
 
Tikili daxilində sağmal inəklər üçün 16 m
3
, 2 yaşadək ca-
van heyvanlar üçün 12-13m
3
, qoyun və davarlar üçün 6m
3 
hava 
həcmi yaradıldıqda heyvanlar ventilyasiyasız  daha uzun müd-
dətli  saxlanıla  bilər.  Yüksək  dağlıq  ərazilərdə  qışda  xarici 
temperatur  -20
º
C, küləyin sürəti 2-1 m/san olduğundan ventil-
yasiyasız  saxlanma  müddəti  72  saat,  küləyin  sürəti  5-6  m/san 
olduqda 90 saata qədər təşkil  edir.  Xarici  temperatur +10
º
C-
dən +20
º
C-dək, küləyin sürəti 0-3 m/san olduqda ventilyasiya-
sız saxlanma müddəti 24 saata qədərdir. Tikilidə ventilyasiya-
nın  tətbiqi  üçün  heyvanların  bədən  temperaturunun  1-1,5
º
C 

 
111 
yüksəlməsi və karbon qazının miqdarının 5%-i ötməsi həyəcan 
siqnalı  rolunu  oynayır.  Ona  görə  də  tikili  daxilində  müxtəlif 
yerlərdə  olan  3-5  heyvanın  temperaturu  ölçülməsi  ilə  proses 
nəzarətdə  saxlanılır.  Karbon  qazının  havadakı  miqdarı  5,6%-i 
keçdikdə  isə  yandırılan  kibrit  dərhal  sönür.  Bu  halda  tikilinin 
ventilyasiya  borusu  (ətrafdakı  radiasiya  səviyyəsi  imkan  ver-
dikdə pəncərə) dərhal açılır. Nüvə partlayışlarının gücündən və 
tikilinin  partlayış  mərkəzindən  olan  məsafəsindən  asılı  olaraq 
radioaktiv  tozların  torpağa  köçməsi  və  nüvə  buludunun  tikili 
ərazisinin  tərk  etməsindən  sonra  küləyin  istiqamətində  olan 
pəncərələr və ventilyasiya borusu açılır. Bu zaman ventilyasiya 
borusu  ilə  radioaktiv  tozların  tikiliyə  daxil  olması  heyvanlar 
üçün təhlükəli hesab edilmir. 
 
5.8. Heyvanların mühafizəsi üçün digər vasitələr 
 
Heyvanların  saxlanması  üçün  tikililər  kifayət  etmədikdə 
qazmaların  yaradılması  tövsiyə  olunur,  bu  məqsədlə  2,5-3  m 
dərinlikdə, 3-4 m enində torpaq qazılır. Qazmanın tavanı dirək 
və taxta ilə örtülür, üzərinə isə 40-60 sm hündürlüyündə torpaq 
kütləsi verilir. Qazmalar düzəldilərkən qrunt sularının səviyyə-
si nəzərə alınmalıdır. Əgər qrunt sularının səviyyəsi yüksəkdir-
sə, onda qazmanın divarları taxta ilə möhkəmləndirilməlidir. 
Qazma daxilində heyvanların növündən asılı olaraq axırlar, 
düzəldilir,  sidiyin  kənarlaşması  üçün  maillik  yaradılır  və  top-
lanma üçün çuxur qazılır. Qazmalar əsasən 2-10 heyvanın sax-
lanması üçün nəzərdə tutulur. 
Zərbə dalğası və radioaktiv buludun təsirindən heyvanların 
qorunmasını  təmin  etmək  məqsədilə,  yerin  xüsusiyyətindən 
(yarğanlar,  böyük  meşələr)  istifadə  etmək  mümkündür.  Meşə-
nin  radioaktiv  maddələrdən  mühafizə  əmsalı  2-yə  bərabərdir. 
Meşədə heyvanların mühafizəsini təmin etmək üçün onları me-
şə kənarından azı 500 m dərinliyə aparmaq lazımdır. Kiçik me-
şələr,  meşə  zolaqları  radioaktiv,  zəhərləyici  maddələrdən  və 

 
112 
bakterioloji vasitələrdən mühafizəni təmin etmir. 
Heyvanların köçürülməsi. Böyük şəhərlərə və ya vacib sə-
naye  obyektlərinə  hücum  təhlükəsi  yarandıqda,    yaxınlıqdakı 
təsərrüfatlarda  olan  heyvanlar  təhlükəsiz  məsafəyə  köçürülür. 
Daşqın ehtimalı yarandıqda da heyvanların köçürülməsi vacib-
dir. Köçürülmə nəqliyyat vasitələri (avtonəqliyyat, dəmir yolu, 
su nəqliyyatı) və ya sürü (naxır) ilə piyada yolu ilə icra edilir. 
Köçürmə zamanı avtomobil, dəmir yolu nəqliyyatı ilə zəhərlən-
miş zonadan keçərkən insan və heyvanların zəhərlənməyə mə-
ruz  qalmaması  üçün  bütün  tədbirlər  görülməlidir.  Dəmir  yol 
vaqonlarında qapı və bacalar (yük) bağlanır, avtomobil nəqliy-
yatında heyvanlar əldə olan materiallara (brezent) bükülür, zə-
hərlənmiş zonadan keçərkən insan və heyvanlar üçün tənəffüs 
orqanları  üçün  fərdi  mühafizə  vasitələrindən  istifadə  olunur. 
Nəqliyyat zəhərlənmə zonasında artırılmış sürətlə və dayanma-
dan keçməlidir.  
Heyvanların fərdi mühafizə vasitələri. Mühafizə vasitələri 
əsasən qiymətli heyvanlar üçün nəzərdə tutulur və zəhərlənmə 
zonasından keçərkən istifadə olunur. İribuynuzlu heyvanlar və 
atların  tənəffüs  və  qida  yollarının  mühafizəsi  üçün  mühafizə 
maskalarından  istifadə  olunur.  Mühafizə  maskası  gövdədən, 
diblikdən və tesmalardan ibarətdir. Gövdə və diblik üç qat kisə 
materialından  hazırlanır.  Onların  arasına  süzgəc  materialı  qo-
yulur. Ən yaxşı süzgəc materialı ФПП və ya ФПА tipli Petiria-
nov parçası hesab edilir. Maskanın kənarlarının heyvanın üzü-
nə daha kip birləşməsi üçün tesmalar tikilir. Mühafizə maskası 
50 q duz, 450 mml su və 500 mml bitki yağından hazırlanmış 
yağlı  qarışıqla  hopdurulduqda  o,  tənəffüs  yollarını  zəhərləyici 
maddələrdən də mühafizə edə bilir.  
Dəri səthinin mühafizəsi üçün brezent, plyonka, kisə mate-
rialı  və  s.  istifadə  olunur.  Heyvanların  ətraflarını  (ayaqlarını) 
zəhərləyici  maddələrdən  brezentdən  tikilmiş  corablar  vasitəsi 
ilə mühafizə etmək mümkündür. Bunun üçün ətraflar əvvəlcə-
dən su ilə hopdurulur və gil pastası ilə (1 vedrə gil, 2 litr su və 

 
113 
1,5  kq  xlor)  mazlanır.  Bu  prosesdən  heyvanların  kimyəvi  zə-
hərlənmə  ocaqlarından çıxarılması üçün istifadə olunur.  
Heyvanların  çıxarılması  zamanı  mühafizəsi.  Heyvanla-
rın çıxarılması radioaktiv tozların çökməsi ehtimalı yarandıqda 
təhlükəsiz zonada yerləşdirilmə üçün icra edilir. Təhlükəsiz zo-
nada  yerləşdirmə  otlaq  sahələri  nəzərə  alınmaqla  aparılır.  İri-
buynuzlu mal-qara üçün sutkalıq yerdəyişmə 25-30 km, qoyun-
lar üçün 15-20 km təşkil edir. Bu tədbirin icrası vaxtı heyvan-
darların vaxtında xəbərdar edilməsi əsas rol oynayır. Çıxarılma 
marşrutu və yerləşdirilmə məkanı sübh vaxtı planlaşdırılır.  
Heyvanların və quşların nüvə zəhərlənmə ocaqlarından xi-
las  edilməsi.  Nüvə  zəhərlənmə  ocaqlarındakı  heyvandarlıq  və 
quşçuluq tikililərində X və DTİ böyük həcmli və qısa müddət 
ərzində  görünməsi  tələb  olunduğundan  çox  çətindir.  Çətinlik 
bir  də  ona  görədir  ki,  əksər  hallarda  işlər  dağılmış  tikililərdə, 
qatı  tüstü  və  radioaktiv  zəhərlənmə  şəraitində  aparılır.  X  və 
DTİ həm yanğınların söndürülməsi, həm yanan və ya dağılmış 
tikililərdən heyvanların çıxarılaraq təhlükəsiz yerlərə aparılma-
sından, həm  heyvanlara  təhlükəsiz  yerlərdə ilkin baytarlıq kö-
məkliyinin göstərilməsindən, həm də yemin daşınması və elek-
trik təminatının bərpasını əhatə edir. Taxıl məhsulları saxlanan 
anbar  və  tikililərdə  də  yanğının  söndürülməsi  vacibdir.  Gecə 
vaxtı  X  və  DTİ-nin  aparılması  zamanı  işıqlandırılma  sistemi 
normal işləməli, kəşfiyyat və müşahidə işləri təşkil edilməlidir.  
X və DTİ görüldükdən sonra məhv olmuş heyvanlar ayrıl-
mış yerdə basdırılır, zəhərlənmiş heyvanlara yardım göstərilir.  
Radioaktiv zəhərlənmə zonalarında görülən tədbirlər. Ra-
dioaktiv zəhərlənmə zonasında radiasiyanın  səviyyəsini müəy-
yən etmək üçün kəşfiyyat işləri aparılır,  xəstəlik və ölümün sa-
yı  hesablanılır  və  görüləcək  işlərin  (baytar  emalı,  heyvanların 
müalicəsi və ya məhv edilməsi, tikilinin, yemin, suyun dezakti-
vasiyası və s.) həcmi müəyyən edilir.  
Radioaktiv zəhərlənmə zonasında heyvanların mühafizə və 
saxlanma rejiminin düzgün seçilməsi böyük əhəmiyyət daşıyır. 

 
114 
Qapalı  şəraitdə  saxlanılan  heyvanlar  radioaktiv  maddələrdən 
etibarlı  mühafizə edilir. Tikilidən kənarda təhlükə sovuşmaya-
na  qədər  onlar  tikili  daxilində  saxlanılır.  Radioaktiv  zəhərlən-
mə zonasında heyvanların mühafizə və saxlanma rejimi cədvəl 
7-də göstərilmişdir.  
Bakterioloji ocaqların ləğv olunması üçün əsas tədbirlər. 
Bakterioloji  ocaqların  ləğv  edilməsi  üçün  görülən  tədbirlərin 
seçilməsi törədicinin növündən və tətbiq üsulundan asılıdır. İş-
lərin aparılmasına ilin və sutkanın vaxtı, metroloji şərait, müəs-
sisənin  mülki  müdafiə  qüvvələrinin  hazırlığı,  qüvvə  və  vasitə-
lərin  sayı  əsaslı  təsir  göstərir.  Zəhərlənmə  ocağında  tədbirlər 
iki mərhələdə aparılır.  
Birinci mərhələ - törədicinin növünün aşkar edilməsinə qə-
dər olan dövrdür. Bu mərhələdə ümumi,   epidemiya əleyhinə, 
epizootologiya əleyhinə  tədbirlər görülür:  yoluxucu xəstəliklər 
törədicisinin növünün aşkar edilməsi üçün nümunələr götürülür 
və  laboratoriya  analizinə  göndərilir  (əgər  səyyar  laboratoriya 
mövcud olarsa bu, ekspes  metalla müəyyən olunur). 
Karantin  –  zəhərlənmiş  zonanın  təcrid  edilməsi  və  orada 
olan yoluxucu xəstəlik törədicilərinin ləğv olunması üçün görü-
lən ciddi epidemiya və epizootologiya əleyhinə tədbirlər siste-
midir. Yoluxucu xəstəlik törədicisini əhatə etmədikdə karantin 
rayon icra hakimiyyətinin qərarı ilə, irimiqyaslı olduqda isə öl-
kə səhiyyə və ya baytarlıq xidməti tərəfindən müəyyən olunur. 
Karantin  tətbiq  olunan  ərazinin  bütün  yollarında  mühafizə 
məntəqələri qoyulur və yandan keçmə yolları üçün xəbərdarlıq 
işarələri vurulur. Mühafizə məntəqələri ictimai asayişin müha-
fizəsi (polis) və ya ordu xidməti nümayəndələrindən təşkil olu-
na bilər.  
Karantin  tədbirləri  zəhərlənmə  ocaqlarına  giriş  və  çıxışı 
məhdudlaşdırır,  oradan  zərərsizləşdirilməmiş  hər  hansı  vasitə-
nin çıxarılmasını qadağan edir. Həmçinin insanların heyvanla-
rın və nəqliyyatın çıxarılması qadağandır. Tədbirlər nəticəsində 
bazarlar,  tədris  müəssisələri  müvəqqəti  bağlanıla  bilər.  Zəhər-

 
115 
lənmə ocağında infeksiyanın ləğv olunmaması işləri aparılır. 
Cədvəl 7 
Nüvə partlayışı zonalarında heyvanların saxlanma rejimi 
RM
-i
n t
am
 çök
m
ə do
za
sı
 
(R
) 
Partlayışdan so-
nra radiasiyanın 
səviyyəsi 
(R saat) 
Par
tl
ay
ışd
an s
onr
a 
heyva
nl
ar
ın
 köçü
rül
m
əsi
 
 
Par
tl
ay
ışd
an s
onr
a 
heyva
nr
ın
 ot
ar
ıl
m
a v
axt
ı 
(su
tka)
 
Otarılmadan 
sonra 
südün qəbulu 
vaxtı (sutka) 
1 sa
at
 
10 sa
at
 
24 sa
at
 
B
öyükl
ər
 
tər
əf
indən
 
U
şa
ql
ar
 
tər
əf
indən
 
10000 
4000 
3000 
1200 
800 
600 
400 
300 
200 
100 
 
 
40 
2000 
800 
600 
240 
160 
120 
80 
60 
40 
20 
 
 
8 
125 
50 
37 
15 
10 
7,5 
5,0 
3,8 
2,5 
1,2 
 
 
0,5 
44 
17,6 
13,2 
5,3 
3,5 
2,6 
1,7 
1,3 
0,9 
0,4 
 
 
00,2 
12 
7 
4 
2 
Vacib 
deyil 
Köçürül
mür 
Köçürül
mür 
- 
- 
- 
- 
20 
15 
10 
8 
6 
4 
3 
2 
Məhdudiyyət 
qoyulmur 
Məhdudiyyət 
qoyulmur 
- 
- 
- 
- 
10 
8 
6 
5 
5 
5 
 
 
3 
30 
30 
25 
25 
25 
25 
15 
 
İkinci  mərhələ  -  törədicinin  növünün  aşkar  edilməsindən 
sonrakı dövrdür. Bu zaman karantin ya saxlanılır, ya da o bilə-
vasiya rejimi ilə əvəz olunur (əgər yoluxucu xəstəlik kontaktla 
sağlam orqanizmə keçmirsə). 
Observasiya  –  təsərrüfatda  yoluxucu  xəstəliklərin  qeydə 
alınmasından  sonra  aparılan  təcridetmə-  məhdudlaşdırma  təd-
birləridir.  Observasiya  zəhərlənmə  zonasında  tibbi  və  baytar 
müşahidələrinin  aparılmasının  giriş  və  çıxışın  məhdudlaşdırıl-
masını,  zonadan  heyvanların,  yemin,  vasitələrin  çıxarılmasını, 
xəstə  insan  və  heyvanların  təcrid  edilməklə  müalicəsini,  pey-

 
116 
vəndləşdirmə və dezinfeksiya tədbirlərinin icrasını nəzərdə tutur. 
 
5.9.  Bitkicilik  məhsullarında  səthi  radioaktiv  çirklənmənin 
azalması üçün tədbirlər 
 
Açıq tarla şəraitində bitkilərin radioktiv çirklənmədən bir-
başa  mühafizəsini  təmin  etmək  demək  olar  ki,  mümkün  deyil, 
ançaq    bir  sıra  aqrotexniki  tədbirlər  görməklə  məhsulun  qiy-
mətli  təsərrüfat  hissələrində  radioaktiv  çirklənməni  azaltmaq 
olar. Məsləhət görülən tədbirlərin əsas məqsədi  məhsulun qiy-
mətli  təsərrüfat  hissələrində,  torpaq  səthində  əlavə  radioaktiv 
cirklənmənin azaldılmasından və radioaktiv cirklənmənin mak-
simal  tez  bir  vaxtda  bitkilərin,  toxumların,  meyvələrin  və  s. 
üzərindən təmizlənməsindən ibarətdir. 
Radioaktiv  cirklənən  kənd  təəsrrüfatı  bitkiləri  məhsulları-
nın istifadəsi barədə qərar qəbul edilərkən radioaktiv maddələ-
rin müxtəlif bitki və bitki orqanlarında saxlanma xüsusiyyətləri 
nəzərə alınmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, radioaktiv maddə-
lərin bitki üzərinə çökməsi zamanı (hətta həlledici  formada da) 
kartof,  kök  bitkiləri,  qarğıdalı  buğdalarının  radioaktiv  cirklən-
mə  səviyyəsi  buğdada,  arpada,  qarabaşaqda  və  s.  olduğundan 
azdır. Ona ğörə də qida məqsədi ilə paxlalı bitkilərinin və qar-
ğıdalının  məhsullarından  istifadə  edilməsi  məqsədəuyğundur. 
Əhalinin  və  heyvanların  rasionunda  buğda  və  arpa  məsulları 
kartof və kök bitkiləri məhsulları ilə əvəz edilməlidir. Radioak-
tiv  cirklənmə  zamanı  yarpaqlı  tərvəzəlrin  istifadəsi  (göyərti, 
yaşıl  soğan  və  s.)  maksimum  dərəcədə  məhdudlaşdırılır.  Bun-
dan başqa kənd təsərrüfatı məhsullarının radioaktiv cirklənmə-
sinin  azalması  üçün  aşağıda  göstərilən  tətbirlər  həyata  keciril-
məlidir. 
        Torpağın Ģumlanması və gübrələrin tətbiqi. Nüvə part-
layışının radioaktiv buludunun çöküntüləri səpinlər üzərinə yö-
nəldikdə  B və V zonalarında  radiasiya şəraiti  imkan verən za-
man torpağın çirklənmiş üst qatını maksimum dərəcədə dərinli-

 
117 
yə aparan tam şumlama icra edilir. Radioaktiv çöküntülər bitki-
nin vegetasiya dövründə baş verdikdə məhsul  yığımından son-
ra torpaq əkini həmçinin dərin aparılmalıdır. 
         Az  məhsuldar  cəmənlik  və  örüşlərdə  adətən  ən  yüksək 
radioaktiv  çirklənmə  qeydə  alınır.  Belə  ərazilərin  şumlanmsı 
məqsədə uyğundur. Xam torpaqların isə  radioaktiv çöküntüləri 
daha dərinə basdirmaq və sonradan əkinə aid layla qarışdırma-
maq məqsədilə vintli kövaxırla, yaxud adi kotancıqsız kotanlar-
la şumlanması tövsiyyə edilir.  
       Gübrələr  sistemində  əsas  diqqət  az  çirklənmiş,  yüksək 
məhsuldarlıqlı torpaqlarda daha çox “təmiz” məhsulun alınma-
sına  yönəldilir.  Əsas  gübrələr  səthi  çirklənmiş  torpağın  tam 
şumlanmasından  sonra  ona  görə  verilir  ki,  gübrə  radioaktiv 
maddələrlə  qarışaraq  torpağa  və  bitkiyə  radioaktiv  izotopların 
keçmə səviyyəsini artırmasın. 
     Gübrənin verilməsi adi üsullarla aparılır. 
      Bitkilərə  qulluq.  Bitkilərə  qulluq    yüksək  məhsuldarlığın 
əldə edilməsi üçün torpaq-iqlim zonasına uyğun qəbul edilmiş 
aqroqaydalara  əsaslanır.  Alaqlara  qarşı  mübarizə  məqsədilə  
kimyəvi  maddələrdən  (herbisidlərdən)    daha  geniş  istifadə  et-
mək lazımdır. Bu cərgəarası əkin işlərinin sayını azaltmaqla bu 
zaman  yarana  biləcək  təkrar  çirklənmə  ehtimalını  minimuma 
endirir. 
     Kartof    becərilən  sahələrdə      şərait  imkan    verdikdə  cərgə-
arası  hissəni  4...8  sm  dərinliyidə  çevirmək  lazımdır.Bu  karto-
fun  radioaktiv  cirklənməsinin  dərəcəsini  bir  necə  dəfə  azalda 
bilər.  
      Məhsulun  yığılması.  Radioaktiv  cirklənməyə  məruz  qal-
mış  sahələrdən  məhsulun  yığılması  zamanı  aşağıda  göstərilən 
əsas tələblərə riayət etmək lazımdır. 
 1.  Bitkilərin  radioaktiv  çirklənmədən  təmizlənmə  dərəcəsinin 
radioaktiv çökmə vaxtı ilə məhsulun  yığılma vaxtından asılılı-
ğını  nəzərə alaraq yığımın aqrotexniki qaydaya riayət etməklə 
mümkün qədər gec aparılması lazımdır.  

 
118 
2.  İlk  olaraq daha az radioaktiv  çirklənmiş sahələrdən məhsu-
lun yığılması vacibdir. 
3.  Müxtəlif  dərəcədə  radioaktiv  çirklənmiş  sahələrdən  toplan-
mış məhsulların ayrılıqda yığılması lazımdır. 
 4. Hətta ən yaxın vaxtda  qida və yem üçün istifadəsi mümkün 
olmayan  məsul  məhv  edilməməli  və  ya    sahədə  yığılmamış 
saxlanmamalıdır. 
      Sahədə məhsulun  təkrar çirklənməsinin qarşısının  alınması 
üçün  tədbirlər  görülməlidir.Ona  görə  də  yığılmış  məhsulun 
saxlanması  üçün  açıq  torpaq    meydançalarından  istifadə  məh-
dudlaşdırılmalı, mümkün olmadıqda isə meydançanın beş san-
timetrlik  üst  torpaq  səthi  kənarlaşdırılmalıdır.  Kartof,  buğda, 
kök  bitkilərini  yığıldıqdan  sonra  uzun  müddət  açıq  şəraitdə 
saxlamaq  olmaz.  Toplanmış  məhsul  sahədən  birbaşa  hazırlan-
mış  meydançada  anbarlaşdırılmalı  və  ya  üzəri  örtülməlidir 
(brezent və s.). Buğda bitkilərinin  yığılmasında kombaynın yu-
xarı biçim üsulunun tətbiqi məqsədəuyğundur. 
     Yem bitkilərinin (çoxillik və birillik otların, qarğıdalı, günə-
baxan  və  s.)  yığımını  bitkilərin  eyni  zamanda    biçilməsini  və 
nəqletdirici  vasitələrə  yüklənməsini  təmin  edən  maşınlarla 
aparmaq lazımdır.Bu zaman biçilmiş hissənin çirkli torpaq sət-
hi ilə ələqəsini məhdudlaşdirmaq tələb olunur.  
      Yığım    və  anbarlaşdırılma  prosesində  bütün  məhsul  radio-
aktiv  maddələrlə  çirklənmə  dərəcəsinə  və  çirkli  məhsullardan 
təhlükəsiz  istifadənin  sanitar  normalarına  uyğun  olaraq  aşağı-
dakı qruplar üzrə çeşidlənilir: qida istifadəsi üçün; 
-
 
qida üçün istifadəyə; 
-
 
yem üçün istifadəyə; 
-
 
texnoloji emal üçün (nişasta, qənd, yağ).  
            Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  radioaktiv  maddələrin  bura-
xıla  bilən  miqdarı  ikinci  qrup  məhsulda  birinci  qrupdakından 
10 dəfə artıq, üçüncü qrupda isə  (son məhsulun qida məqsədi 
ilə istifadəsi zamanı) ikinci qrupdakından 10 dəfə çox ola bilər. 
    İstənilən  dərəcəli  çirklənmiş  sahədən  toplanmış  texniki  və 

 
119 
yağlı bitki məhsulları emala göndərilir.