S. H. Mahmudov aqrar sahəDƏ MÜLKĠ MÜdafġƏ Dərs

ġək. 14. Nüvə partlayışı zamanı təzyiqin zamandan asılı olaraq 
dəyişmə qrafiki 
 
Mühafizə olunmayan adamlar 0,2-0,4 kqq/sm
2
 (20-40 kPa) 
izafı təzyiq zamanı  yüngül  zədələnməyə, 0,4-0,6  kqq/sm
2
  (40-
60  kPa)  nəticəsində  orta  dərəcəli  zədələnməyə,  0,6-1  kq/sm
2
 
(60-100 kPa) nəticəsində ağır dərəcəli zədələnməyə, 1 kqq/sm
2
 
(100  kPa)  artıq  olan  izafi  təzyiq  nəticəsində  çox  ağır  dərəcəli 
zədələnməyə məruz qalırlar. Belə zədələnmələr adətən ölümlə 
nəticələnir.  Nüvə  silahından  qorunmaq  üçün  düzəldilmiş  sığı-
nacaq  və  daldalanacaqlar  adamları  zərbə  dalğasının  təsirindən 
qoruyur.  Bu  məqsədlə  xəndəkdən,  yeraltı  binalardan,  habelə 
yerin relyefindən də (çala, dərə, meşə və s.) müəyyən dərəcədə 
istifadə etmək mümkündür. Zərbə dalğası özünün yayılması is-
tiqamətində rast gəldiyi binaları və başqa yerüstü tikililəri dağı-
dır və zədələyir. 
İşıq şüalanması- nüvə partlayışı zamanı meydana çıxan od 
kürəsinin saçdığı gözə görünən, ultrabənövşəyi və infraqırmızı 
güclü şüalanma selidir. Təsir müddəti nüvə yükünün gücündən 

 
50 
asılı  olaraq  10-20  saniyə  müddətində  olur.  İşıq  şüalanmasının 
zədələyici  təsiri işıq impulsundan,  yəni  işıq şüalarına nisbətən 
şaquli yerləşmiş səthin hər bir kvadrat santimetrinə bütün şüa-
lanma ərzində düşən işıq enerjisinin miqdarından asılı olur. İşıq 
impulsunun  ölçü  vahidi  olaraq  kC/m
2 
və  yaxud  kal/sm
2
  qəbul 
edilmişdir. Müxtəlif sahələrdə yaranan işıq impulsunun kəmiy-
yəti nüvə partlayışının gücündən, növündən, məsafədən və ha-
va şəraitindən asılı olur. Təsirinin qısa müddətinə baxmayaraq 
işıq şüalanması xeyli uzaq məsafələrdə bədənin açıq yerlərində 
yanmalara, gözlərin müvəqqəti və ya daimi korluğuna, müxtə-
lif materialların alovlanmasına, kömürləşməsinə və ya əriməsi-
nə,  yaşayış məntəqələrində, meşələrdə, mədənlərdə  yanğınlara 
səbəb ola bilər. Məsələn, havada gücü 1 mln. tonluq nüvə part-
layışı zamanı 4 kal/sm
2
 işıq impulsu 19 km; 10 kal/sm
2
- 15 km, 
16 kal/sm
2
- 10 km məsafədə mövcud olur ki, nəticədə müvafiq 
surətdə  bədənin  açıq  hissələrində  yüngül  (I  dərəcəli),  orta  (II 
dərəcəli) və ağır (III dərəcəli) yanıqlar baş verə bilər. İşıq şüa-
lanması  qeyri-şəffaf  materiallardan  (divar,  taxta,  bina  və  s.) 
keçə  bilmir.  İşıq  şüalanması  yaşayış  məntəqələrində,  meşələr-
də,  tarlalarda  güclü  yanğınlar  törədə  bilər.  İşıq  şüalanmasının 
təsiri meteoroloji şəraitdən çox asılı olur. Qatı duman, yağış və 
qar onun təsirini 10-20 dəfə zəiflədir. Sığınacaq və daldalana-
caq  işıq  şüalanmasının  təsirindən  qorunmaq  üçün  ən  etibarlı 
yerlərdir. 
Nüfuzedici radiasiya- nüvə partlayışı anında qəza partlayış 
yerindən ətrafa yayılan, gözə görünməyən 

- şüalar və neytron 
selindən ibarətdir. 
Nüfuzedici  radiasiyanın  təsiri  ondan  ibarətdir  ki,  qamma-
şüalar və neytronlar canlı toxumaların molekullarını ionlaşdırır. 
Bu isə insan və heyvan orqanizmində maddələr mübadiləsinin 
pozulmasına, hüceyrələrin və müxtəlif üzvlərin həyat fəaliyyə-
tinin  dəyişməsinə,  yoluxucu xəstəliklərə qarşı orqanizmin mü-
barizə  qabiliyyətinin  zəifləməsinə  səbəb  olur.  Şüa  alan  adam 
bunu  hiss  etmir.  Xəstəliyin  əlamətləri  müəyyən  müddətdən 

 
51 
sonra  aşkara  çıxır,  xəstəliyin  gedişi  orqanizmin  aldığı  şüanın 
dozasından asılı olur. 
Nüfuzedici radiasiyanın təsiri udulan doza ilə qiymətləndi-
rilir  və
 
Qrey  (Qr),  rentgen  (R),  rad  ölçü  vahidləri  ilə  ölçülür:    
1 qr=100 rad;  1 qr=0,95 rad. 
Udulan dozanın miqdarından asılı olaraq adamlar şüa xəs-
təliyinə tutulurlar: 
I yüngül dərəcəli D = 100...200 rad        (1-2 Qr); 
II orta dərəcəli D = 200...400 rad           (2-4 Qr); 
ağır dərəcəli D = 400...600 rad               (4-6 Qr); 
çox ağır dərəcəli D>600 rad                   (6 Qr). 
Müxtəlif  sıx  və  qalın  materiallardan  keçərkən  nüfuzedici 
radiasiyanın təsiri zəifləyir. Məsələn, poladın - 2,7 sm, betonun 
- 10 sm, torpağın - 14 sm, suyun - 23 sm, ağacın - 30 sm qalın-
lığı  nüfuzedici radiasiyanı  2 dəfə zəiflədir  (bunlara  yarımzəif-
lətmə  qatı  deyilir).  Nüfuzedici  radiasiyadan  mühafizə  məhz 
materialların bu xüsusiyyətinə əsaslanır. Belə ki,  radiasiya do-
zasını üstü örtülmüş xəndək 40 dəfə, mühafizə üçün uyğunlaş-
dırılmış zirzəmi 400 dəfə zəiflədir. Neytron seli tərkibində hid-
rogen  olan  maddələrdə  (suda,  parafində,  betonda)  daha  çox 
zəifləyir. 
Radioaktiv  zəhərlənmə-  yerdə  nüvə  partlayışı  baş  verdik-
dən  sonrakı  anlarda  radioaktiv  zərrəciklər  odlu  kürənin  tərki-
bində  olur.  Odlu  kürə  buxara  və  tüstüyə  bürünərək  hündürə 
qalxır və bir neçə saniyədən sonra topa buludlara çevrilir. Hün-
dürə  qalxan  hava  axınları  yerdən  toztorpağı  göyə  qaldırıb  on-
ları radioaktiv buludla birlikdə aparır. Yuxarı qalxan toz-torpaq 
radioaktivləşir. İri toz buludlarının bir hissəsi bilavasitə partla-
yış rayonunda yerə çökür. Qalan hissəcikləri isə buludun tərki-
bində qalıb hava axınları vasitəsilə partlayış mərkəzindən kilo-
metrlərlə  məsafələrə  aparılır.  Radioaktiv  zəhərlənmənin  dərə-
cəsi– partlayışın növündən və gücündən, partlayışdan sonra ke-
çən müddətdən, partlayış mərkəzinə qədər olan məsafədən, me-
teoroloji şəraitdən, yerin relyefindən asılı olur. 

 
52 
 
 
 
ġək. 15. Nüvə partlayışı 
 
Radioaktiv  zəhərlənməyə  məruz  qalmış  ərazi  (radioaktiv 
zəhərlənmiş  ərazi)  formaca  ellipsə  bənzəyir.  Zəhərlənmənin 
gücünə görə radioaktiv zəhərlənmə zolağını adətən dörd zona-
ya  ayırırlar:  çox  təhlükəli,  təhlükəli,  güclü  və  mülayim  (zəif) 
zəhərlənmə zonaları. Əgər zəhərlənmə izini en kəsimi üzrə gö-
türsək, radiasiyanın  səviyyəsi  izin  kənar hüdudundan mərkəzə 
tərəf artmağa başlayır və izin oxunda maksimum dərəcəyə ça-
tır. 
Partlayışın  bu  zədələyici  amilini  digər  amillərdən  fərqlən-
dirən: zəhərlənmiş geniş sahələri əhatə etməsi, uzun müddət tə-
sir  göstərməsi,  çətin  aşkar  olunması,  qeyri-sabit  xarakteri,  ra-
dioaktiv maddələrin fasiləsiz olaraq parçalanması sayəsində zə-
hərlənmiş  ərazinin  ölçülərinin  müəyyən  müddət  ərzində  azal-
masıdır. 
Müəyyən müddətdən sonra radiasiyanın səviyyəsi tədricən 
azalır: bu, radioaktiv maddələrin öz-özünə parçalanıb qeyri-ak-
tiv  maddələrə  çevrilməsi  nəticəsində  baş  verir.  Radioaktiv 
maddələrin  heç bir xarici  əlaməti (rəngi,  iyi  və s.)  yoxdur, zə-
hərlənməni ancaq xüsusi doza ölçən (dozimetrik) cihazlar vasi-
təsilə  aşkar  etmək  mümkündür.  Ərazinin  zəhərlənmə  dərəcəsi 

 
53 
radiasiyanın səviyyəsi (yəni gücü) ilə xarakterizə edilir və rent-
gen - saatla (R/s) ölçülür. 
Adamları  radioaktiv  zəhərlənmələrdən  mühafizə  etmək 
üçün onları ümumi xarici şüalanmadan qorumaq, həm də radio-
aktiv maddələrin dəri səthinə, burunun, gözlərin selikli qişaları-
na  düşməsinin  və  hava,  ərzaq,  su  ilə  orqanizmə  keçməsinin 
qarşısını  almaq  lazımdır.  Bu  məqsədlə  radiasiya  əleyhinə  dal-
dalanacaqlardan, sığınacaqlardan istifadə olunur. Fərdi mühafi-
zə vasitələri (əleyhqaz, respirator, tozdan qoruyan parça maska, 
habelə pambıqlı tənzif sarğı) tənəffüs üzvlərini zəhərlənmədən 
etibarlı  surətdə  qoruyur.  Bədənin  səthini  adi  paltarlarla  da 
mühafizə etmək mümkündür. 
Elektromaqnit impulsu- nüvə partlayışı anında ətrafa külli 
miqdarda  qamma  kvantlar  və  neytronlar  yayılır.  Bunlar  ətraf 
mühitin  atomları  ilə  qarşılıqlı  təsirə  qoşularaq  elektromaqnit 
sahələri yaradır, nəticədə hava və ya yeraltı rabitə-kabel xətlə-
rində,  siqnal,  elektrik  xətlərində,  radio-stansiyaların  antenala-
rında və s. qısamüddətli, lakin güclü cərəyan və gərginlik əmə-
lə  gətirir.  Buna  elektromaqnit  impulsu  deyilir.  Elektromaqnit 
impulsları radio-elektron cihazlarını sıradan çıxarır, xarici xət-
lərə qoşulmuş elektrik qurğularının işini pozur. İmpulslar, həm-
çinin  yarımkeçirici  cihazları,  qazboşalma,  vakuum  cihazlarını, 
kondensatorları da xarab edib sıradan çıxarır.  
Bu  cihazlarla  işləyən  adamların  təhlükəsizliyi  üçün  tədbir 
görülməyibsə, elektromaqnit impulsu yüksək elektrik gərginliyi 
ilə adamları zədələyə bilər. Elektromaqnit impulsundan müha-
fizə  vasitəsi  kimi  qoruyucu  avtomat  tərtibatlarından  istifadə 
edilir (ildırımdan mühafizədə olduğu kimi). 
 
3.2. Nüvə zədələnmə ocağı 
 
Nüvə zədələnmə ocağı  (NZO)- o əraziyə deyilir  ki,  orada 
nüvə partlayışmm zədələyici amillərinin təsiri nəticəsində külli 
miqdarda insan, heyvan və bitki təlafatı olsun, bina və qurğular 

 
54 
dağılsın, yanğınlar baş versin və yer radioaktiv maddələrlə zə-
hərlənsin.  Nüvə  zədələnmə  ocağı  qarışıq  zədələnmələr  ocağı-
dır: burada eyni zamanda dağıntılar, yanğınlar və radioaktiv zə-
hərlənmə ocaqları əmələ gələ bilər. 
Zərbə dalğasının önündə izafi təzyiqi (P
f
) 10 kPa-dan artıq 
olan sahələr nüvə dağıntı ocağı adlandırılır. Dağıntıların xarak-
terinə  görə  belə  sahələr  4  dağıntı  zonasına  (zolağına)  ayrılır 
(tam, güclü, orta dərəcəli və zəif dağıntı zonaları): 

 
tam dağıntı zonası P
f 
> 50 kPa; 

 
güclü dağıntı zonası P
f 
= 30...50 kPa; 

 
orta dağıntı zonası    P
f
 = 20...30 kPa; 

 
zəif dağıntı zonası   P
f
 = 10...20 kPa. 
Misal üçün, bir milyon tonluq (q =1 Mt) nüvə silahı partla-
dıqda, tam dağılma zonası 4 km, güclü dağılma zonası 5,4 km, 
orta dağılma 7,2 km, zəif dağılma 11 km radiusunda təsir gös-
tərəcək.  Nüvə  zədələnmə  ocağının  ölçüləri,  burada  dağıntının 
dərəcəsi  və  təlafatdan  tikintinin  xüsusiyyətlərindən,  yerin  rel-
yefindən  və  s.  asılı  olur.  Zədələnmə  ocağı  sahəsinin  13%-ni 
tam  dağıntı  zonasi;  10%-ni  güclü,  15%-ni  orta  dərəcəli  və 
62%-ni zəif dağıntılar zonası təşkil edir. 
Tam  dağıntı  zonası-  nüvə  partlayışı  mərkəzinə  ən  yaxın 
sahələrə tam dağıntı zonası deyilir ki, bu sahənin hüdudları da-
xilində zərbə dalğasının yaratdığı izafi təzyiq 50 kPa-dan artıq 
olur.  Burada  istehsalat  və  yaşayış  binaları  tamamilə  dağılır, 
partlayış mərkəzinin lap yaxınlığında isə sığınacaqların bir qis-
mi uçulur. Sığınacaqların əksəriyyəti (75%-ə qədəri) və yeraltı 
kommunal-energetika şəbəkələri (95%) salamat qalır. Küçələr-
də başdan-başa uçqunlar əmələ gəlir, sığınacaqların çıxış yolla-
rı uçqunlarla tutulur. 
Güclü dağıntı  zonası- 50 kPa-dan 30 kPa-dək izafi təzyi-
qin təsirinə məruz qalmış sahələr güclü dağıntılar zonası adlan-
dırılır. Buradakı bina və qurğular güclü surətdə dağılır, sığına-
caqlar və yeraltı kommunal-energetika şəbəkələri, habelə radia-
siya  əleyhinə  daldalanacaqların  əksəriyyəti  salamat  qalır.  İşıq 

 
55 
şüalanması  nəticəsində  başdan-başa  yanğınlar  baş  verir,  küçə-
lərdə başdan-başa uçqunlar əmələ gəlir. 
Orta dərəcəli dağıntılar- 30 kPa-dan 20 kPa-dək izafı təz-
yiqin təsirinə məruz qalan sahələr orta dərəcəli dağıntılar zona-
sıdır.  Bu  zonanın  hüdudları  daxilindəki  binalar  orta  dərəcədə 
dağılır,  yeraltı  sığınacaqlar  və  şəbəkələr  salamat  qalır.  Küçə-
lərin müxtəlif yerlərində uçqunlar yarana bilər. İşıq şüalanması 
nəticəsində başdan-başa yanğınlar törəyir. 
Zəif dağıntılar zonası - 20 kPa-dan 10 kPa-dək izafi təzyiq 
təsir göstərən sahələrdə zəif dağıntılar baş verir. Bu zonada bi-
nalar  zəif  dağıntılara  məruz  qalır  (onların  qapı-pəncərələri, 
artırmaları, daxili arakəsmələri və s. dağılır). Küçələrdə tək-tək 
uçqunlar yaranır, işıq şüalanmasından tək-tək yanğınlar törəyir. 
Dağıntı  zonalarından  kənarda  (izafi  təzyiq  10  kPa-dan  az 
olan yerlərdə) zərbə dalğası mühafizə olunmamış adamlara təh-
lükə törətmir, binaları isə azacıq zədələyir (şüşələrin qırılması, 
pəncərə və qapı çərçivələrinin zədələnməsi və s.). 
 
3.3. Kimyəvi bakterioloji silahlar 
 
Kimyəvi silah kütləvi qırğın silahlarından biri olub zəhərlə-
yici maddələrə və onları tətbiq etmək üçün istifadə olunan vasi-
tələrə  deyilir.  Kimyəvi  silahın  əsasını  zəhərləyici  maddələr 
(ZM) təşkil edir. ZM- hərbi sənaye və xalq təsərrüfatı obyektlə-
rinə qoşunların, hərbiləşməmiş mülki müdafiə dəstələrinin şəx-
si  heyətlərini, fəhlələləri, qulluqçuları, əhalini  sıradan çıxaran, 
yaxud  onların  döyüş  və  əmək  fəaliyyətinin  zəifləməsinə,  hey-
vanların zədələnməsinə, habelə bitkilərin məhvinə səbəb ola bi-
lən xüsusi kimyəvi birləşmələrdən (zərərli maddələrdən) ibarət-
dir. 
Ümumilikdə,  kimyəvi  silahların  ən  vacib  xüsusiyyətləri 
aşağıdakılardır: 
-
 
maddi sərvətləri məhv etmədən canlı qüvvələri zədələ-
mək imkanı; ZM-in maddi sərvətlərə təsiri onların zəhərlənmə-

 
56 
si ilə məhdudlaşır ki, bu da onlardan istifadəni çətinləşdirir; 
-
 
geniş  sahələri  zəhərləmək  və  zədələyici  təsirinin  uzun 
olmaması; 
-
 
zəhərlənmənin  sürətlə  baş  verməsi  və  zədələnmənin 
ağır olması; 
-
 
istehsalının nisbətən ucuz başa gəlməsi. 
Hərbi  məqsədlərlə  bitkilərə  zəhərləyici  kimyəvi  maddələr 
də –  herbisid, defoliant və desikant  tətbiq edilə bilər ki, bunlar 
dənli bitki əkinlərinin, meşələrin, məhv olmasına, kənd təsərrü-
fatı heyvanlarının zəhərlənməsinə səbəb olur. 
Kimyəvi  silahlar  aşağıdakı  xüsusiyyətlərinə  görə  təsnif 
olunur: 

 
insan orqanizminə təsir xarakterinə görə; 

 
taktiki təyinatına görə; 

 
təsir tezliyinə görə; 

 
dayanıqlığına görə; 

 
tətbiq vasitələrinə görə. 
Taktiki cəhətdən kimyəvi silahlar 2 tipə bölünür: 
1.
 
Öldürücü 
(sinir-paralitik, 
dəri-deşici, 
ümumi 
zəhərləyici, boğucu təsirli). 
2.
 
Ziyanverici (Psixotrop maddələr və İrritantlar). 
Təsir sürətinə görə kimyəvi silahlar: 
a)  tez  (sinir-paralitik,  ümumi  zəhərləyici,  qıcıqlandırıcı  və 
bəzi psixotrop maddələr); 
 b) gec (dəri-deşici, boğucu təsirli və bir neçə növ psixotrop 
maddə) təsir edən maddələrə ayrılır. 
Təsir müddətinə görə kimyəvi silahlar: 
1.
 
uçucu dayanıqsız (təsiri dəqiqələrlə hesablanır); 
2.
 
dayanıqlı  maddələrə  (təsiri  bir  neçə  saatdan  bir  neçə 
həftəyə qədər) bölünür. 
 
3.4. Zəhərləyici maddələrin təsnifatı 
 
Məlum  olan  bütün  zəhərləyici  maddələr  orqanizmə  təsiri-

 
57 
nin  xarakterinə  görə  (toksikoloji  təsnifat),  döyüş  təyinatına  və 
ərazidə zəhərlənmənin davamlığına görə (taktiki təsnifat) qrup-
lara ayrılır. 
Bir  sıra  ölkələrin  cəbhəxanalarındakı  müasir  zəhərləyici 
maddələri toksikoloji təsnifata görə bu qruplara ayırmaq müm-
kündür cədvəl 3).  
Cədvəl 3  
Zəhərləyici maddələrin təsnifatı 
ZM-in qrupları 
ZM-in adları 
Sinir iflicedici təsiri 
(fosforlu üzvü) ZM 
V – qazlar 
zoman 
zarin 
Ümumzəhərləyici təsiri 
ZM 
Sianid turşusu 
Xlorsian 
Dəridə yaraçıxaran 
(rezobtiv təsiri) ZM 
Texniki (kükürdlü) iprit 
Saf iprit 
Azotlu iprit (trixlortrilamin) 
Lünzit 
Boğucu təsirli ZM 
Fosgen 
Difosgen 
Qıcıqlandırıcı təsirli ZM 
Adamsit 
Sİ-EC 
Psixokimyəvi təsirli ZM 
(psixotommimetrik maddələr) 
Bi-zet 
Psilosibin 
Tremorin 
Meskain 
Lizerkin turşusunun 
törəmələri və s. 
Göz yaşardıcı ZM 
Xlorasetoferon 
Brombenzilsianid 
Xlorpikin 
 
Sinir  iflicedici  zəhərləyici  maddələr  (ZM)  kimyəvi  struk-
turuna  görə  fosforlu  üzvü  maddədir  (FÜM).  Belə  maddələrə 
zarin, zoman və V
x
 - qazlar aiddir. 
Zarin  və  zoman  rəngsiz  (və  ya  sarımtıl  rəngli),  səciyyəvi 
iyli mayelərdir; bunların xüsusi çəkisi vahiddən bir qədər artıq-
dır  (1,02-1,1).  Bu  maddələr  üzvi  əridicilərdə,  o  cümlədən 
yağlarda və yağaoxşar maddələrdə yaxşı, suda isə zəif həll olu-

 
58 
nur, havada tez bir zamanda ölümcül konsentrasiyalı buxar tö-
rədir. Yay vaxtı ərazini maye damcıları zarin 8 saata, zoman isə 
bir  sutkaya  qədər  müddətə  zəhərləyə  bilər.  Zarinin  buxarları 
havadan  4,77  dəfə,  zomanınkı  isə  6,33  dəfə  ağırdır.  Zarinin 
ikinci  buludunun  zədələyici  təsiri  4-7  saatadək,  sinir  iflicedici 
ZM qrupuna aid digər maddələrinki isə onların bütün buxarlan-
ması  dövründə  davam  edir.  Suaxmazlarda  zarinin  zəhərləyici 
təsiri 25 sutkayadək, zomanınkı isə 2,5 ayadək qalır. 
V
x
 - qazı suda zəif, üzvi əridicilərdə, yanacaq, sürtgü mate-
riallarında  yaxşı  həll  olunan  rəngsiz  mayedir.  Rezin-texniki 
məmulatlara və böyük lak örtüklərə yaxşı hopur. 
Yavaş  buxarlandırıcı  üçün  (20°  C-də  10
-3
  mq/l)  ərazidə 
üzun müddət qalır. V
x
 - qazının kimyəvi adı fosforiltioxolinlər-
dir 
V
x
 - qazları, zoman, zarin davamlı ZM-dir.                                                                                                                               
Fosforlu  üzvü  ZM  (FÜZM)  tətbiq  edilərkən  zəhərlənmə 
adətən  maye  damcılarının  dərinin  səthinə  düşməsi  hallarında, 
yaxud  həmin  ZM-in  buxarları  tənəffus  yollarından  keçərkən 
baş verəcəkdir. 
Fosforlu  zəhərli  maddələrin  konsentrasiyası  5-10
-7
  mq/l-
dən  az  olan  hallarda  5-6  saat  müddətində  əleyhqazsız  qalmaq 
mümkündür. 
Ümümzəhərləyici  təsirli  ZM  əsasən  tənəffüs  üzvlərindən 
keçib  orqanizmin  ən  vacib  sistemlərinə  sürətlə  təsir  göstərən 
tezbuxarlanan  kimyəvi  birləşmələrdir.  Zəhərləyici  maddələrin 
bu qrupuna sianid turşusu və xlorsian aiddir. 
Xlorsian - kəskin iyli, sudan ağır rəngsiz mayedir.13°C-də 
qaynayır, mənfi 7°C-də bərkiyir. 20°C-də buxarların maksimal 
konsentrasiyası  3300  mq/l-dir.  Suda  məhdud  miqdarda  (7%), 
azotlu  üzvi  maddələrdə  (spirt,  efir),  yağ  və  lipoidlərdə  yaxşı 
həll olunur. 
Xlorsian  sianid  turşusundan  2-4  dəfə  az  zəhərlidir.  Qıcıq-
landırıcı  təsirə  malikdir.  İlk  qıcıqlandırma  konsentrasiyası 
0,0025  mq/l,  güclü  yaşaxma  və  bəbəklərin  spazmasma  səbəb 

 
59 
olan dözülməz konsentrasiya 0,06 mq/l-dir. Bundan artıq kon-
sentrasiyalar  sianid  turşusunun  təsirində  olduğu  kimi  orqaniz-
min ümumi zəhərlənməsi ilə nəticələnir. Xlorsian davamsız zə-
hərli maddədir. 
Dərini  zədələyən  ZM  elə  zəhərli  birləşmələrdir  ki,  onlar 
hətta ən cüzi miqdarda bədənin dəri örtüyünü zədələyə bilərlər. 
Kimyəvi  təmiz  iprit  zəif  gənəgərçək  iyli  şəffaf,  yağlı  rəngsiz 
mayedir. Üzvi əridicilərdə, yağ və yağaoxşar maddələrdə yaxşı, 
suda xeyli  zəif (10°S-də- 0,07) həll olunur. 
Ərzaq məhsullarına, məsaməli materiallara, boyaq örtüklə-
rinə, rezin-texniki məmulatlara asanlıqla hopur və onların uzun 
müddətli zəhərlənməsinə səbəb olur. Ərazi uzun müddət: yayda 
- 7 sutka, qışda bir neçə həftə zəhərli qalır. 
İprit suda yavaş hidroliz olunur və neytrallaşır (zəhərsizlə-
şir).  Qələvilərin  təsirindən  ipritin  hidrolizi  sürətlənir.  Xlorlu 
əhəng, xloraminlər və sulfidlər ipriti tez zərərsizləşdirir. 
İprit  təmasda  olduğu  orqanlara  və  toxumalara  (tənəffüs 
yollarına,  gözlərə,  dəri,  mədə-bağırsaq  sisteminə)  tə'sir  edir, 
bədənin  zədələnmiş  yerindən  qana  sorulması  nəticəsində  isə 
ümum  zəhərləyici  təsir  göstərir.  Bədənin  səthinə  düşən  iprit 
damcıları  7  dəqiqədən  sonra  dərinin  alt  qatlarına  keçir.  20-30 
dəqiqə ərzində isə heç bir ağrı hissi
 
törətmədən orqanizmdə ta-
mamilə sorulur. İprit davamlı zəhərli maddədir. 
Boğucu təsirli ZM elə maddələrə deyilir ki, onlar xüsusən 
ağciyər toxumalarını zədələyir, orqanizmin digər toxumalarına 
güclü təsir göstərmir. Boğucu təsirli zəhərli maddələr qrupuna 
fosgen və difosgen aiddir. Son zamanlar fosgen güclü təsirli zə-
hərli maddələrə (GTZM) şamil edilir. 
Difosgen  qaynama  temperaturu  128°C  olan  mayedir,  fos-
genə nisbətən yavaş buxarlanır, havadan 7 dəfə ağırdır. Yayda 
ərazini  açıq  yerlərdə  1  saata,  meşəlik  yerlərdə  isə  bir  neçə 
saatadək  zəhərləyir.  Difosgen  suda  pis  həll  olunur,  bu  zaman 
xlorid  turşusu  və  karbon  qazı  yaratmaqla  parçalanır.  Difosgen 
su hovuzlarını zəhərləmir. 

 
60 
Difosgen  zəhərləyici  xassələrinə  görə  fosgenə  oxşayır.  O, 
davamsız zəhərləyici maddələrə aiddir. 
Qıcıqlandırıcı ZM -ə Sİ-ES və adamsit aid edilir. 
Adamsit  yaşımtıl  rəngli  bərk  maddədir,  suda  həll  olunur: 
üzvi  əridicilərdə,  xüsusən  qızdırılarkən  və  asetonda  yaxşı  həll 
olunur. Yavaş buxarlanması və pis həll olunmasına görə torpa-
ğı uzun müddət zəhərləyə bilər. Suda parçalanmır, qələvi mad-
dələr onun suda hidrolizini sürətləndirir və nəticədə fenassazin 
oksidi yaranır. 
Adamsitin 1,41 mq/l konsentrasiyası olan havada 2 dəq. və 
ya 0,28 mq/l konsentrasiyalı havada 20 dəq. qalarkən ölümcül 
zəhərlənmə baş verir. 
S-ES suda pis həll olunan rəngsiz maddədir. O, spirtdə bir 
qədər, asetonda, dioksanda, metilxloriddə, etilasetatda, benzol-
da isə yaxşı həll olunur. Aerozol şəklində tətbiq edilir. 
S-ES maddəsinin ümumi zəhərliliyi zəifdir, lakin o, qızdırı-
cı  təsirə  malikdir  ki,  bu  da  asqırtıya,  öskürəyə,  gözlərdən  bol 
yaş, burundan selik axmasına, tənəffiisün çətinləşməsinə səbəb 
olur.  Bunlardan  başqa,  dəriyə  gicitkən  kimi  qaşındırıcı  təsir 
göstərir,  yüksək  konsentrasiyalarda  ürək  bulanması  və  qusma 
törədir.  Sıradan  çıxarıcı  orta  konsentrasiyası  0,001  -  0,005 
mq/l-dir.  Gözyaşardıcı  və  ya  lakrimator  (yunanca  "lakrime”-
gözyaşı) maddələr gözlərin burun-qırtlağın selikli qişalarını qı-
cıqlandırır,  bu  isə  gözdən  yaş  axması,  bəbəklərinl  spazması, 
burundan  güclü  selik  axması  ilə  nəticələnir.  Bunlar  tərkibində 
haloid olan üzvi maddələrdir. Belə maddələrdən əsasları xlora-
setofenon və brombenzilsianiddir. 
Gözyaşardıcı  təsirli  ZM - Xlorasetonfenon bənövşə və  ya 
meşəgilası iyi verən bərk maddədir. Üzvi əridicilərdə yaxşı həll 
olunur. Suda hətta qaynadılarkən də dağılmır. +20°C-də buxar-
lanması  0,105  mq/l-ə  bərabərdir,  buxarları  havadan  5,3  dəfə 
ağırdır. Yayda ərazidə bir neçə gün təsirini saxlayır. 
Brombenzisianid  -  acı  badam  iyli,  rəngsiz,  yaxud  sarımtıl 
kristal maddədir. Suda demək olar ki, həll olunmur, üzvi əridi-

 
61 
cilərdə  isə  yaxşı  həll  olunur.  Suda  hidroliz  olunmur,  torpaqda 
bir  ayadək  qala  bilər.  Spirtin  su  məhlulunda  natrium-sulfidlə 
reaksiyaya qoşularaq zəhərsiz maddəyə çevrilir.                              
LSD - rəngsiz bərk kristal maddədir, suda zəif, üzvi əridici-
lərdə yaxşı həll olunur. Bu maddənin duzları davamlı məhlullar 
yaratmaqla suda yaxşı həll olunur. 
Orqanizmə tənəffüs yolları ilə təsir edəcəyi daha çox ehti-
mal olunur. Mədə-bağırsaq yolları ilə zəhərlənmə də mümkündür. 
Psixokimyəvi təsirlı ZM - Bi-zet - suda həll olunmayan ağ 
kristal tozdur. Bi-zet orqanizmə tənəffüs və mədə-bağırsaq yol-
ları ilə keçir. 
Zəhərləyici  maddələr  zəhərlənmiş  hava  ilə  nəfəs  aldıqda, 
ZM dəri üzərinə və selikli qişaya düşdükdə, həmçinin zəhərlən-
miş  yeyinti  məhsullarından və sudan istifadə  etdikdə insanları 
və  heyvanları  zədələyir.  Ona  görə  onların  seçilməsi  və  tətbiqi 
üsulları yerli şəraitdən, ZM-in xassələrindən və qarşıya qoyul-
muş məqsəddən asılı olaraq müxtəlif ola bilər. 
Elə kimyəvi tərkiblər vardır ki, onların istifadəsi canlı qüv-
vəyə qarşı istifadə olunmur. Məsələn, Vyetnam müharibəsində 
ABŞ  ağaclardan  yarpaqları  tökən  maddədən  də-  tərkibində 
dioksin olan dioksin "Agent Orange" istifadə etmişdir. 
Kimyəvi  silahların  tətbiqi  uzun  illər  boyunca  orqanizmdə 
ciddi dəyişikliklərə səbəb ola bilir. 
Vyetnamda kimyəvi silahların tətbiqinin ağır nəticələri hə-
lə də qalmaqdadır. 
Axrıncı  dəfə kütəvi  olaraq kimyəvi  silahdan  I Dünya mü-
haribəsində istifadə olunmuşdur. Kimyəvi silah təyyarə bomba-
larında,  top  güllələrində,  mayesi  tökülə  bilən  təyyarə  cihazla-
rında və müxtəlif tərtibatlarda ərazini zəhərləmək üçün, damcı-
maye halında zəhərləmək üçün buxar və aerozoI (tüstü, duman) 
şəklində tətbiq edilə bilər. Zəhərləyici maddələr küləyin istiqa-
mətində  on  kilometrlərlə  məsafəyə  yayıla  bilən  zəhərli  bulud 
yaradır. 
Havanın  zəhərlənmə  təhlükəsinin  dərəcəsi  ZM-in  qatılığı 

 
62 
və  mühafizə  olunmayan  adamın  zədələndiyi  vaxtla  müəyyən 
edilir.  Ərazinin  və  ya  obeyktin  zəhərlənmə  dərəcəsi  oraya  dü-
şən ZM-in miqdarından asılıdır və ZM-in qramlarla miqdarının 
1 m
2
 səthə nisbəti ilə ifadə olunan zəhərlənmə sıxlığı ilə müəy-
yən edilir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
63