O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Nazorat savollari 
1. Global isish nima? 
2. Yaqin o‘n yilda havoning o‘rtacha harorati necha 
0
C ga oshishi 
kuzatiladi? 
3. “Ozon tuynugi”ning paydo bo‘lishi qanday sabablar bilan 
bog‘liq? 

---

143 
4. AQSHlik olimlar “ozon tuynugi” haqida qanday fikrda? 
5. Rossiyalik olimlar-chi? 
6. Global isish Yevropaga nima beradi? 
7. «Demografiya» atamasini fanga kim va qachon kiritgan? 
8. 1988-yilda AQSHda qanday kitob bosmadan chiqdi? 
9. 2025-yilda Yer sharida qancha odam yashaydi? 
10. Ochlar sonining oshib borish dinamikasi qay darajada? 
11. Maltus nazariyasi nimani nazarda tutadi? 
12. 1994-yili Qohira konferensiyasida qanday masalalar ko‘tarildi? 
13. Afrika mamlakatlarida demografik muhit qanday? 
14. G‘arbiy Yevropa mamlakatlaridagi demografik muhitga ta’rif 
bera olasizmi?  

---

144 
XIII BOB. SOG‘LOM HAYOT TARZI 
 
13.1. Salomatlik tushunchasining mohiyati 
“Salomatlik” tushunchasi insonga xos bo‘lgan ikki muhim 
holatlardan birini anglatadi. Unga “xastalik” tushunchasi qarama-qarshi 
hisoblanadi. Salomatlik haqidagi ta’limot uzoq taraqqiyot davrini bosib 
o‘tgan. Uning negizi Qadimgi Gretsiya va Qadimgi Rim tabiatshu-
nosligiga hamda falsafasiga borib taqaladi. 
Salomatlik – individual psixomatik (ruhiy) holat bo‘lib, insonning 
asosiy hayot ehtiyojlarini oqilona qondira olish qobiliyati orqali 
ifodalanadi. Salomatlik biologik salohiyat (nasliy imkoniyatlar) hayot 
faoliyatining fiziologik zahiralari, normal ruhiy holat hamda insonning 
barcha qobiliyatlarini (genetik ustuvor hisoblangan) ro‘yobga 
chiqarishning sotsial imkoniyatlari bilan tavsiflanadi. Salomatlikni, uni 
yetkazuvchilar kimlar ekanligiga (inson, guruh, aholi) bog‘liq ravishda 
quyidagi tiplarga ajratiladi: 
1) individual salomatlik (inson, shaxs); 
2) guruh salomatligi (oila, professional, yosh-jins guruhi, aholi, 
qatlam); 
3) aholi salomatligi (populyatsion, ijtimoiy). 
Salomatlikning tiplariga mutanosib ravishda uning miqdoriy va 
sifat ko‘rsatkichlarini tavsiflab beruvchi ko‘rsatkichlar ishlab chiqilgan. 
Insonlarning aksariyat qismi go‘daklik chog‘idayoq salomatlik deb 
atalgan holatga moslashib ketadilar-ki, u haqda faqatgina eng so‘nggi 
vaqtda, tibbiyotshunosga (tabibga) uchrashish zaruriyati tug‘ilganda-
gina fikrlay boshlaydilar. Inson salomatligi bolalikdan shakllana 
boshlaydi. Fanning isbotlashicha, salomatlikning 50 % i – turmush 
tarzi, 20 % i – nasliy, 20 % i – atrof-muhit holati va taxminan 10 %i 
tibbiyot hamda sog‘liqni saqlash imkoniyatlari hisobiga ta’minlanadi. 
Salomatlikni saqlash va mustahkamlashda jismoniy tarbiya hamda 
sport muhim o‘rin tutadi. 
Hozirgi zamon ilmiy adabiyotlarida salomatlik tushunchasining 
100 dan ziyod talqini mavjud. Ammo ularning barchasi uchun Xalqaro 
sog‘liqni saqlash tashkiloti Nizomida keltirilgan quyidagi talqin asos 

---

145 
bo‘lib xizmat qiladi: “Salomatlik to‘la jismoniy, ruhiy va sotsial jihatdan 
ravnaq topish holati hisoblanib, xastalik hamda jismoniy nuqsonlardan 
holi bo‘lmaydi”. Mavjud bo‘lgan salomatlik tushunchalarining birortasi 
ham etalon hisoblanmaganligi bois, insonning salomatligi haqida antro-
pometrik (jismoniy rivojlanish), tabiiy-fiziologik (jismoniy tayyorgarligi) 
va laboratoriya tadqiqotlari natijasida hosil qilingan obyektiv ma’lumotlar 
asosida fikr yuritiladi. Bunda yosh, jinsiy, professional, vaqtinchalik, 
ekologik-etnik kabi o‘rtacha statistik ko‘rsatkichlar albatta inobatga 
olinadi. Mazkur mutanosib ko‘rsatkichlar asosida, individ tomonidan, 
salomatligi haqida e’tiroz bildirmagan vaziyatda “sog‘lom” tashxisi 
qo‘yiladi. Nazariy tibbiyotda hamda jismoniy tarbiyada “Mutlaq 
salomatlik” tushunchasi ham mavjud. Unda inson salomatligini shartli 
ravishda kosmonavtning uchish oldidan bo‘lgan salomatligiga taqqos-
lanadi. 
Hozirgi vaqtda “Salomatlik o‘lchovi”, ya’ni salomatlikning 
miqdoriy-sifat o‘lchovi ishlab chiqilmoqda. Salomatlik, oddiy yashash 
uchun kurashdan, to to‘laqonli sog‘lom hayotgacha (a’lo salomatlik) 5 
bosqichgacha ajratiladi (salomatlik reytingi). 
Salomatlik darajalarini aniqlash katta amaliy ahamiyatga ega. 
Chunki uning yordamida keng miqyosdagi muammolar, professional 
saralashdan tortib, to oqilona tartibdagi hayotiy faollikni, ovqatlanishni, 
dam olish va boshqalarni belgilash mumkin. 
Davlat ijtimoiy siyosatining tavsifi va yo‘nalishini aholining 
salomatlik ko‘rsatkichlari asosida tahlil etiladi. Unda tug‘ilish va o‘lim, 
nogironlashuv va umr ko‘rish davri, kasallik va o‘lik tug‘ilish kabi 
ko‘rsatkichlarga alohida ahamiyat beriladi. O‘zbekiston Respublikasi 
aholisining yosh-jins tarkibi o‘ziga xos, yoshlar mamlakat aholisining 
60 %ini tashkil etishi, o‘rtacha umr ko‘rish va tabiiy o‘sishning yuqori 
darajada ekanligini inobatga olgan holda, aholini ijtimoiy himoya qilish 
qonunlariga asoslangan demografik siyosatning amalga oshirilishi ham 
yuqoridagilar asosida yuzaga kelgan. Ayni paytda, salomatlikni 
mustahkamlash borasida mamlakatda jismoniy tarbiya va sportga 
ustuvor ahamiyat berilishi hamda uning rivojlanishi ham bejiz emas. 
Sog‘lom turmush tarzi muammosini ilmiy va amaliy jihatdan 
muhim muammo sifatida tushunish Qadimgi Gretsiyada Gippokrat 
hamda Platon asarlarida ham aniq izohlangan. Qadimgi Rim tibbiyot-
shunoslari hamda mutafakkirlari ham sog‘lom hayot tarzi va ta’li-
motining rivojlanishiga munosib hissa qo‘shgan. Turmush tarzining 

---

146 
inson holatiga ta’sirini o‘rta asrning buyuk allomasi hisoblanmish Abu 
Ali ibn Sino ham batafsil izohlab bergan. Nemis vrachi X.Gufeland 
(XVIII-XIX asrlar) faoliyatida sog‘lom turmush tarzi muammosining 
tadqiq etilishi gigienik tavsiyanomalarni ishlab chiqishda alohida o‘rin 
tutgan. Rus tibbiyotshunoslari S.G.Zubeli, D.S.Samoylovich (XVIII 
asr), I.E. Dyadukovskiy, M.Ya.Mudrov, N.I.Pirogov va boshqalar (XIX 
asrning birinchi yarmi) inson salomatligini mustahkamlashda uning 
turmush tarziga katta ahamiyat berganlar. Turmush tarzining falsafiy va 
gigienik yo‘nalishlariga o‘rta asrlarda Turon zaminida yashab o‘tgan 
mutafakkirlar Umar Xayyom, Beruniy, Ulug‘bek, Navoiy, Abu Nasr 
Forobiy, Muhammad Muso al-Xorazmiy, At-Termiziy va boshqalar 
ham alohida ahamiyat qaratganlar. 
Insonning hayot faoliyatini deyarli barcha jabhalarini, shu jum-
ladan, jinsiy faoliyatini ham tartibga solib turuvchi, sog‘lom turmush 
tarzini 16 tadan ziyod dasturlari ishlab chiqilgan. Mazkur dasturlarning 
maqsadi – insonning hissiyotlarga, xotira va quvonchlarga boy bo‘lgan 
faol ijodiy faoliyatini hamda baxtli hayotini ta’minlovchi uzoq, 
to‘laqonli hayot sharoitlarini shakllantirish, ayni paytda, venerik (teri) 
kasalliklar, OITS va boshqalar bilan zararlanishning salbiy oqibatlarini 
tushuntirishdan iborat. Konstitusional (morfo-fiziologik, ruhiy-fiziolo-
gik) tavsiflarga, yoshlarga, jinslarga, sohalarga, yashash joylari va shu 
kabilarga mutanosib ravishda sog‘lom turmush tarzining tipologiyasi 
shakllanadi, ya’ni har bir muayyan insonda sog‘lom turmush tarzining 
umumiy tamoyillari va dasturlari yuzaga keladi. 
Sog‘lom turmush tarzi tamoyillariga amal qilinishiga subyektiv va