O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

Tog‘ ekotizimlari tuproq va namgarchilik sharoitiga muvofiq 
vertikal joylashgan. Tog‘ cho‘llari 2000-2600 metr balandlikdadir. 
Tog‘ yaproqli daraxt o‘rmonlari 1000 metrdan 2500-2800 metrgacha 
bo‘lgan kichik maydonlarni egallagan. Eng katta yaproqli daraxt 
o‘rmonlari G‘arbiy Tyan-Shan (Ugam, Pskom, Chotqol va Farg‘ona 
tizmalari) va Pomir-Oloy (Hisor tizmasi) tog‘larida joylashgan. 
Reliktiv, ya’ni qadimdan saqlanib qolgan o‘rmonlar yong‘oq, chinor va 
oddiy xurmo daraxtlaridan iborat. 

---

153 
Archazorlar – tog‘ o‘rmonlarining asosiy turi bo‘lib, 1400-3000 
metr balandlikda o‘sadi. Baland tog‘lardagi yaylovlar 2700-2800 
metrdan to 3600-3700 metr balandlikda joylashgan. 
 
14.2. Bioxilma-xillik va uni himoya qilish 
 
Ayni paytda butun dunyodagi kabi bioxilma-xillikni saqlash 
muammosi O‘zbekistonning barcha hududlarida kuzatilmoqda. Biroq 
bu muammolar aholi zich joylashgan (Farg‘ona vodiysi) va sug‘orila-
digan maydonlar hududlarini kesib o‘tadigan daryolar quyi oqimida 
joylashgan (Xorazm viloyati va Qoraqalpog‘iston Respublikasi) 
hududlarda ko‘proq seziladi. Aynan ushbu hududlarda biologik xilma-
xillik antropogen omillar ta’sirida (Orol dengizining qurib borishi) – 
yovvoyi ekotizimlar ko‘pgina turlarining butkul yo‘q bo‘lishi va 
turlarning bevosita vahshiy odamlar tomonidan qirib tashlanishi 
natijasida yuz bergan. 
Asosan, o‘simlik va hayvonlar turlari tarqalgan joylarning ekin-
zorlarga aylantirilishi, tuproq va suvdan boshqa maqsadlarda foyda-
lanilishi ona tabiatning bioxilma-xilligiga xavf solmoqda. Antropogen 
omillardan keyingi paytda uch guruhi – yerlarni o‘zlashtirish bilan bir 
vaqtda chuchuk suv resurslarini qayta taqsimlanishi, yaylovlardan 
noto‘g‘ri foydalanilishi, tog‘-kon va energetika sanoati tabiiy 
ekotizimga ko‘proq ta’sir ko‘rsatmoqda. Ular cho‘llanish jarayonini 
kuchaytirish, chorva mollarini me’yordan ortiq bir joyda boqish, ekin 
maydonlariga suv chiqarish va sug‘orish, shudgorlash natijasida 
erlarning sho‘rlanishi va ularni xo‘jalik maqsadlarida foydalanishdan 
chiqarish, ko‘plab gidrotexnik inshootlar yordamida daryo oqimini 
boshqarish va qayta taqsimlash, suv ekotizimining gidrologik tartibi-
ning buzilishi, sho‘rlanishi va ifloslanishi, suv ostidan qum va mayda 
toshlarni qazib olish, qishloq xo‘jaligi faoliyati, suv to‘planadigan 
hududlarda o‘simlik qoplamasining buzilishi, tog‘larda o‘sadigan 
daraxtlarni kesish va moslashgan daraxtlarni yo‘q qilish, o‘simliklardan 
turli xomashyolar tayyorlash kabilarni o‘z ichiga oladi.
Biroq qo‘riqxonalar hududlari maydonining cheklangani va bir-
biridan ajralgani ularning ekotizimlari va bioxilma-xilligini uzoq 
muddatli istiqbolda himoyaga muhtoj bo‘lib qolishiga olib keladi. 
Chunki maydoni cheklangan mamlakatda har bir qarich yer maydoni 
hisobda turadi. Chorvachilikning ekstensiv tizimidan foydalaniladigan 

---

154 
ko‘plab yaylovlarda tabiiy yashash muhiti va ekotizim ancha 
o‘zgargan, ammo yovvoyi tabiatning ayrim tarkibiy qismlari ayni 
paytgacha saqlanib qolgan. Shudgor qilinadigan yerlarning biologik 
xilma-xilligi sifati mazkur yerlarda tabiiy yashash muhitini deyarli to‘la 
yo‘q qilgan bo‘lib, bu yerlarda endi faqat madaniy ekinlar o‘stiriladi, 
tabiat, bioxilma-xillik, turlar degan so‘zlar bu joylarga mutlaqo mos 
emas.