O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

5-MAVZU 
O`zbek xalqi va uning nomlanish tarixi 
Reja: 
1. O`zbek xalqi va tilining turli xil nomlanishining sabablari.  
2. O`zbek adabiy tilining davrlashtirish masalasi. 
3. O`zbek adabiy tilini davrlashtirishda olimlarning tasniflari va
tamoyillari. 
4. O`zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari: 
a) ilk davr (XI-XIV) asrlar va eski o`zbek tili. 
5. eski o`zbek tilining tayanch dialekti masalasi. 
6. eski o`zbek tilida fors-tojik va arab tili unsurlarining yanada 
kuchayib ketishi. 

---

65 
O`zbek xalqi va o`z tilining nomlanishi. O`zbek xalqi, millati nomini 
olgan xalq juda qadimiy tarixga ega bo`lgandek, ular tilining nomlanishi ham har 
xil davrlarda turlicha bo`lgan. «O`zbek» degan nomning mazkur millatga va uning 
tiliga nisbatan qo`llanishi Oktyabr’ inqilobidan keyin boshlandi. Ungacha Evropa 
turkshunoslari O`zbekistonning o`troq aholisiga nisbatan sart so`zini qo`llaganlar. 
«Sart» so`zining lug`aviy ma`nosi hali munozaralidir. M.Qoshg`ariy uni «Savdogar» 
ma`nosida qo`llanganligani bildiradi. U.Tursunov va B.O`rinboevlar sanskritcha 
sartavan (karvonboshi) so`zidan olinganligini aytadilar.
Sart so`zi har holda etnik nom emas. Bu nom shahar aholisiga 
ko`chmanchilar va sahroyilar tomonidan qo`yilgandir. SHuning uchun sart Navoiy va 
Bobur sart atamasini tojik-forslarga nisbatan qo`llaganlar. Umuman, XVI asrgacha 
O`rta Osiyo shaharlarida yashovchi tojik aholini sart deyilgan. SHayboniyxon 
istilosidan keyin bu erlardagi o`troq turkiy aholi ham ko`chmanchi o`zbeklar 
tomonidan sart deb yuritilgani ma`lum. 
SHuningdek, o`zbek tili hamda o`zbek adabiy tili tarixda davriga qarab 
turk, turkiy, turkcha, turkistoncha chig`atoy, O`rta Osiyo turkiysi kabi nomlar bilan 
atalib kelgan. Mahalliy xalqlar o`zbek deb ataluvchi xalqni «turk» va uning tilini 
«turkiy» deb yuritganlar. Alisher Navoiyning «Muhokamatul-lug`aytayn» asarida 
o`zbek xalqini , turk va uning tilini turk tili deb ataydi. Masalan: «... mening ta’bim 
turk lafziga muloyim tushgan uchun ta`rifida mubolag`a izhor qilurmen. Bu garib 
ma`ni adosida turkchada bu matla` borkim» 
«Turk» nomi M.Qoshg`ariyning «Devonu lug`atit turk» asaridayoq keng 
ma`noda hamma turkiy xalqlarga nisbatan va tor ma`noda SHarqiy turklarga 
nisbatan qo`llangan. «O`zbek» nomi esa hozirgi o`zbek xalqining bir kismini 
tashkil etuvchi qipchoq urug`iga mansub bo`lgan qabilalarga nisbatan ishlatilgan. 
Turk nomi O`rta Osiyo, Krzog`iston, Kavkaz, Volga bo`yi xalqlariga 
nisbatan ham qo`llanganligidan, o`zbek tilini ulardan farqlash uchun turkistoncha, 
chig`atoycha, O`rta Osiyo turkchasi deb nomlaganlar. 

---

66 
CHig`atoy atamasi mo`gullar istilosilan keyin paydo bo`lgan. CHingizxon 
vafotidan oldinroq bosib olgan o`lkalarni o`g`il va nabiralari o`rtasida taksimlagan. 
SHunda O`rta Osiyo va SHimoliy Afg`oniston o`rtancha farzandi CHig`atoyga 
berilgan. CHig`atoyxon tasarrufiga qaraydigan erlar CHig`atoy yurti, eli; elatlar esa 
CHig`atoy ulusi; bu hududda yaratilgan adabiy, tarixiy asarlar asta sekin, davrlar 
o`tishi bilan chig`atoy adabiyoti, uning tili sun`iy ravishda chig`atoy tili nomi bilan 
yuritiladigan bo`lgan. Demak, CHig`atoy atamasi hukmdor nomi bilan bog`langan 
atamadir. 
Navoiy «CHor devon»ida CHig`atoy, Jo`ji atamalari urug`, qabila 
nomlarini bildirgani haqida ma`lumot berilgan: «Turk krvmlari Jo`jidur, Inoq, 
CHig`atoy». 
Adabiyotshunoslikda chig`atoy adabiyoti va chig`atoy tili, chig`atoy 
turkiysi atamalari uchraydi. Bunda, ya`ni chig`atoy adabiyoti atamasi qo`llansa, 
o`zbek mumtoz adabiyoti deb tushunmoq kerak. CHig`atoy tili, chig`atoy turkiysi 
atamasi uchrab kolsa, uning eski o`zbek adabiy tili o`rnida ishlatilaganini anglaymiz. 
O`zbek xalqining kelib chiqishi tarixi, uning nomlanish tarixi xususida S. 
P. Tolstov, A.YU. YAkubovskiy, YA. G`. G`ulomov, L.V. Oshanin, M. Vahobov, 
A.Asqarov, B.Ahmedov, I. Jabborov kabi olimlarning har xil tarzdagi tadqiqotlari 
mavjud. O`zbek atamasi garchi «o`zi-bek» -o`ziga bek, mustaqil beglik kabi 
ma`nolarni bildirgan so`z deb yuritila boshlagan bo`lsa ham, qadim bu so`z nimani 
anglatgani aniq emas. 
O`zbek so`zining kelib chikishi va qo`llanishi haqida hozircha eng so`nggi 
ma`lumot professor X.Doniyorov maqolasida ancha batafsil beriladi. Maqolada biz 
uchun yangi fikr muallifning o`zbek atamasining XI asrda ham ishlatilgani haqidagi 
aniq manbalarga suyanib keltirgan mulohazasidir. SHuningdek, bu nom bilan 
ataluvchi qavmlarning hozirgi O`zbekiston, O`rta Osiyo va hatto arab mamlakatlari 
xududida ham ancha ilgaridan beri yashab kelayotganligiga quyidagi misollar juda 
yorqin dalil bo`la oladi. Masalan, XI asrda Suriyada yashagan arab tarixchisi Isoma 
ibn Munqizning «Kitob-al e`tibor» («Ibratli kitob») degan asarida yozilishicha, 

---

67 
«o`zbek» qavmiga mansub bo`lgan kishilar o`sha vaqtdayoq Arabistonda ancha mavke 
egallaganlar va evropaliklarning salb yurishlarida musulmonlar tomonida turib jang 
qilganlar. 
Navoiydan keyin XVI asr boshlarida o`zbek xalqi va uning tili o`zbek 
nomi bilan ham yuritilgan. Buni Muhammad Solixning «SHayboniynoma»sidan 
keltirilgan quyidagi baytdan ham bilish mumkin: 
Holi aning eri Turkistondur O`zbak 
eliga muazzam xondur. 
SHayboniy Dashti qipchoqdan bostirib kirgandan so`ng ko`chmanchilar 
bilan erli qabilalar aralashib ketadilar. SHu tufayli o`zbek degan nom keyinchalik 
keng qo`llana boshlagan. O`zbek xalqi va uning tili qaysi nom bilan atalmasin, shu 
xalqning birdan-bir aloqa vositasi bo`lib keldi.