Heyvanlarda poliploidiya
Biz poliploidiya hadisəsindən, onun formalarından, əmələ gəlməsinin
mexanizmindən danışarkən ancaq bitkilər aləmindən misallar gətirmişdik,
çünki doğrudanda poliploidiya ən çox bitkilər aləmində yayılmış hadisədir.
Lakin poliploidiya hadisəsinə heyvanlar aləmində də rast gəlmək olar.
Ümumiyyətlə cinsiyyətli çoxalan heyvanlarda poliploidiya hadisəsi
çətinləşir. Cinsiyyətli çoxalan heteroqamet orqanizmlərdə xromosomların
iki dəfə artması prosesi pozulur. Meyozda cinsiyyət xromosomları
ayrıldıqda ancaq özləri ilə konyuqasiya olunur ki, bu da cinsiyyət
xromosomlarının balansını pozur və sterillik meydana gəlir. Yalnız
cinsiyyətli çoxalma paratenogenoz çoxalma ilə növbələşən heyvanlarda və
hermofredit heyvanlarda poliploidiya hadisəsinə daha çox rast gələ bilərik.
İlk dəfə S.Muldal soxulcanlar ailəsində (Lumbricidae) müxtəlif əsas
saylı 11, 16, 17, 18, 19 xromosoma malik poliploidlər müşahidə etmişdir.
Bunların hamısı partenogenez yolla çoxalır. Poliploidiya həşaratlarda və
amfibilərdə də məlum olmuşdur. Hazırda tut ipəkqurdunda, tritonlarda,
aksolotlarda, hətta məməlilərdən siçanlarda, kroliklərdə müşahidə
edilmişdir.
Məməlilərədən məs., siçanlarda və adadovşanlarında yüksək və aşağı
temperaturun təsiri ilə diploid (2n) xromosoma malik yumurta hüceyrələri
əmələ gəlir. Bu cür yumurtalar (2n) spermatozoid (n) ilə mayalandıqda
triploid (3n) nəsil meydana gəlir. Lakin yalnız bu mexanizmlə triploidlər
~ 173 ~
əmələ gəlmir. Bəzən poliandriya, yəni haploid yumurtahüceyrəsi 2
spermatozoidlə mayalandıqda da, yəni poliandriya yolu ilə triploidlər
meydana çıxa bilərlər. Belə də polikiniya ilə də, yəni 2 haploid xromosom
kompleksi olan yumurtahüceyrəsi ilə spermatozoidin mayalanması
nəticəsində də poliploidiya meydana gələ bilər.
Son vaxtlara qədər heyvanlarda allopoliploidlər alınması qeyri-
mümkün hesab edilirdi. Lakin B. L. Astaurov əməkdaşları ilə birlikdə süni
olaraq ipəkqurdunun
Bombyxmori ilə V.mandarina-nın növarası
hibridlərindən ilk dəfə allopoliploid yaratmışdır. Hər iki növdə n=28
xromosoma malikdir.
Allopoliploid sintez edildikdə süni partenogenezdən istifadə
edilmişdir. İlk növbədə B.mori-nin 4 n və 6 n partenogenetik
avtopoliploidləri alınmışdır. Bütün belə fərdlər dişi cinsiyyətli və nəsil
vermək qabiliyyətinə malik olmuşlar. Sonra 4n xromosomlu B.mori dişilər
digər növün B.mondarina –nın (2n) erkəkləri ilə çarpazlaşdırılmışdır. Belə
çarpazlaşmadan alınan allotriploid dişilər 2n B.mori+1n B.mandarina
xromosomlarına malik olmuşlar. Belə dişilər ali şəraitdə steril olub,
partenogenetik yolla çoxalır. Bu zaman partenogenetik olaraq
alloheksaploid dişilər 4n B.mori+2n B.mandarina meydana çıxır. Həmin
dişilər B.mandarina-nın diploid erkəkləri ilə çarpazlaşdırıldıqda nəsildə hər
iki növün ikiləşmiş xromosomuna 2n B.mori+2n B.mandarina malik
cinsiyyətlər seçilir. Belə fərdlər allotetraploidlər adlanır.
Əgər hibrid, 1n B.mori+1n B.mandarina dölsüz olursa, lakin
allotetraploidlər döllü olur, öz daxilində çoxaldıqda döllü nəsil verir. Bu
formaların nəsilvermə qabiliyyəti yüksək olmasa da, lakin onlardan bir
neçə nəsillər alınmışdır. Allotetraploi ipəkqurdlarının nəsil vermə
qabiliyyətinin aşağı olması meyozda polivalentlərin əmələ gəlməsi və
bununla da aneuploidli həyat qabiliyyəti olmayan fərdlərin yaranması ilə
izah olunur. Allotetraploidlərdə polivalentlərin əmələ gəlməsi hər iki
növün xromosomlarının yüksək homoloqluğu ilə aydınlaşır.
Poliploidiya heyvanlar aləminin bəzi toxumalarının somatik
hüceyrələrində geniş yayılmışdır.
Poliploidiyaya bitkilərə nisbətən heyvanlar aləmində az rast gəlinirsə
də, lakin heyvanların, ayrı-ayrı toxumalarının somatik hüceyrələrində
xromosom saylarının artdığı, yəni poliploidiya baş verdiyi müşahidə
olunmuşdu. Hətta poliploidiya tək hüceyrəlilərdə də görünmüşdür. Məs.,
infuzorun mikronukleusu avtopoliploid olub, yüzlərcə genomdan ibarətdir.
~ 174 ~
Sitoplazmatik mutasiyalar
Sitoplazmatik mutasiya haqqında anlayış. Orqanizmlərin əlamət
və xüsusiyyətlərinin dəyişkənliyinə səbəb olan plazmogenlərin dəyişilməsi
sitoplazmatik mutasiyalar adlanır. Hal-hazırda plazmogenlər yalnız
plastidlərdə və mitoxondrilərdə lokallaşıb. Başqa orqanoidlərdə isə onların
olması sübut edilməyib.
Sitoplazmatik mutasiyalar gen mutasiyalarına oxşayır: onlar stabildir
və nəsildən nəslə ötürülür. Resessiv mutasiyaların fenotipdə üzə çıxması
üçün müvafiq sitoplazmatik strukturların hüceyrədə mutant olması
vacibdir. Mitozda mutant və qeyri-mutant strukturların bölünmə sürəti
hüceyrədə bu strukturların ümumi sayından asılıdır.
Sitoplazmatik mutasiyaların təbiəti. Sitoplazmatik mutasiyaların
təbiəti müxtəlif ola bilər. İki tip dəyişiklik məlumdur. Nümunə kimi
qaranlıqda uzun müddət saxlanıldıqda plastidin itməsi ilə müşahidə olunan
evqlenanın (Euglena mesnili) mutant ştamlarını göstərmək olar (plastid
mutasiyası). Plastidlərin itməsi geri dönməyən prosesdir və bu
qamçılılarının bir sıra xüsusiyyətlərinin dəyişilməsinə səbəb olur.
İkinci tipə aid olan mutantlarda sitoplazmatik strukturlar funksional
və morfoloji dəyişilmiş olur. Buna misal maya göbələyində və
neyrosporlarda “tənəffüs” mutasiyalarını göstərmək olar. Mutant və
normal hüceyrələrin elektron mikrofotosunda görünür ki, onların
mitoxondriləri morfoloji cəhətdən bir-birindən fərqlənmirlər.
Xüsusi tədqiqatlarla göstərilmişdir ki, mutant maya ştammlarının
mitoxondriləri
sitoxromoksidazadan
məhrumdurlar.
Yəqin
ki,
plazmogenlərin dəyişilməsi, mitoxondrilərin DNT-nin strukturunun
dəyişilməsi ilə əlaqədardır, lakin onlar haqqında hələ ki, heç nə məlum
deyil.
Mutant plazmogenlər resessiv və ya dominant ola bilər. Resessiv
plazmogenlər hüceyrədə saxlanılır və əmələ gəlir, baxmayaraq ki, onların
üzə çıxması dominant genlərlə yatırılır.
Plastidlərin fenotipini müəyyən edən gen sitoplazmatik mutasiyalar
bütün yaşıl bitkilərdə spontan olaraq yaranır. Onların əmələ gəlmə tezliyi
yüksək deyil. Məsələn, enoterada mutant sarı və ya ağ plastidi, yəni
normal yaşıl rəngdən məhrum olan bitkinin ≈0,02% təşkil edən müxtəlif
hüceyrələr və ya toxuma sahələri mövcuddur. Doğrudur, elə bitkilər vardır
ki, (çuğundur, kələm və s.) bu kimi mutasiyaların yüksək tezliyi, yəni 0,1-
0,5% ilə müşayət olunur. Əksinə dönən sitoplazmatik mutasiyaların üzə
çıxma tezliyi dəqiqliklə öyrənilməmişdir. Lakin əksinə olan mutasiya faktı
~ 175 ~
demək olar ki, məlumdur (məs., anormal plastidlərdən normal plastidlərin
əmələ gəlməsi).
Bitkilərdə plazmogen mutasiyalarının tezliyi toxumların rentgen
şüalarının və ya radioaktiv izotopların (məs., S
35
və ya P
32
) təsirindən
kəskin artır. Plazmogen mutasiyaları ultrabənövşəyi şüalar, yüksək və
aşağı temperatur və digər təsirlərlə induksiya etmək olar.
~ 176 ~
VII. POPULYASİYA GENETİKASI
Populyasiya genetikası genetikanın bir sahəsi olub populyasiyanın
genetik sturukturunu, ona təsir edən faktorları, populyasiyada irsiyyət
qanunauyğunluqlarını öyrənir.
Geniş mənada bioloji növün bir qrup fərdlərinin müəyyən arealda
məskunlaşan yığımına populyasiya deyilir.
Genetik aspektdə eyni növə mənsub olan, eyni ərazidə yerləşən
müəyyən ekoloji şəraitdə uyğunlaşmış və bir-biri ilə sərbəst çarpazlaşan
bitki və ya heyvan qrupuna populyasiya deyilir.
Populyasiyanın genetik xüsusiyyətləri mühit faktorlarının və eyni
zamanda irsiyyət, dəyişkənlik və seçmənin təsiri əsasında formalaşır.
İki cür populyasiyalar olur: biri təbii şəraitdə təbii allellərin təsiri
nəticəsində formalaşan, digəri isə insan tərəfindən spesifik mühit şəraiti
yaradaraq süni seçmənin nəticəsində formalaşan süni populyasiyalar.
Populyasiya genetikasının elmi əsasını Ç.Darvin və Q.Mendel
qoymuşdur. Bunlardan sonra Danimarka fizioloqu V.İohansenin böyük
rolu vardır. 1903-cü ildə “Populyasiyalarda və təmiz xətlərdə irsilik” adlı
əsərini dərc etdirmişdir. V.İohansen lobya bitkisində toxumların kütləsinin
və ölçüsünün irsən keçməsinin nəticələrini öyrənmək üçün riyazi analiz
aparmış və valideynlərlə bir neçə nəslin arasında əlamətlərin irsən
keçməsini müqayisəli şəkildə genetik üsul əsasında təhlil etmişdir.
1908-ci ildə bir-birindən asılı olmayaraq ingilis riyaziyyatçısı
Q.Hardi və alman həkimi V.Vaynberq riyazi analiz əsasında insanlarda
allellərin və qan qrupunun tiplərinin genotipdə tezliyi haqqında məlumatı
dərc etmişlər.
Populyasiya genetikasının sonrakı inkişafında Çetverikovun (1926),
Fişerin (1930), C.Xoldenin (1932), S.Raytın (1932), N.P.Dubininin (1934)
və digərlərinin işləri böyük rol oynamışdır.
Populyasiyanın öyrənilmə üsulları
Populyasiyanı öyrənən əsas üsullar:
1.
Genetik analiz üsulu, bu üsulla əsasən valideynlərin fenotipik
keyfiyyətlərini öyrənərək nəsildə ayrı-ayrı qruplarda müəyyən əlamətlərin
irsən keçmə xassələrini müəyyən etmək üçün istifadə olunur.
2.
Kariotipin sitogenetik analizi, bu üsulla populyasiyanın
fərdlərində tərəqqiyə təsir edən xromosom anomaliyalarını öyrənir.
3.
Ekoloji – fizioloji üsul, bu üsul mühitin faktorlarının
~ 177 ~
populyasiyanın vəziyyətinə təsirini və genetik potensialın əlamətlərlə,
fenotipik səviyyədə özünü büruzə verməsi dərəcəsini və fenotiplərin
yaşadığı şəraitdə uyğunlaşmasını müəyyən etməyə imkan verir.
4.
Riyazi üsul: populyasiyanın genetik sturuktur dinamikasının
vəziyyətini əks etdirməyə və genetik faktorların əlamətlərinin nə dərəcədə
fenotipik özünü büruzə verməsini müəyyən edir.
Populyasiyanın genetik strukturunu təyin edən metodlar
Hər bir genetik populyasiya müəyyən genetik sturuktura və
genofonda malikdir. Populyasiyanın genlərinin cəminə genofond deyilir.
Populyasiyada hər bir genin və yaxud onun allellərinin yığımı, yayılması
və tezliyi onun genetik sturukturunu müəyyən edir. Xromosomların
haploid yığımı genlərin tam bir yığımını və ya bir genomunu özündə
cəmləşdirir. Orqanizmlərin normada iki belə yığımı, yəni diploid yığımı
olur. Əgər populyasiyada fərdlərin sayını A götürsək, onda populyasiyanın
genomunda xromosomların sayı normal diploid halda 2N olacaqdır.
Populyasiyada genotiplərin və allellərin nisbəti hər bir konkret vaxt
ərzində və orqanizmin hər bir nəslində müəyyən qanunauyğunluğu əks
etdirir.
Populyasiyanın genetik sturukturunu hər bir lokusun allellərini,
homoziqot və heteroziqot genotiplərin tezlikləri ilə ifadə etmək olar.
Müxtəlifcinsli orqanizmlərdə sərbəst çarpazlaşmanın nəticəsində
müxtəlif irsiyyətə malik olan erkək və dişi qametlərin birləşməsi
kombinativ dəyişkənliyə gətirib çıxarır.
Öz-özünə tozlanan bitkilərdə (məsələn, taxıl, noxud, pomidor) belə
tozlanma müntəzəm olaraq digər bitkinin tozcuğu ilə tozlanaraq
növbələşir.
Populyasiyada baş verən vacib proseslərdən biri də genetik
dəyişkənlikdir ki, bu prosesin də əsas mənbəyi çoxalmadır. Irsi
dəyişkənliyi isə gücləndirən mənbə mutasiya prosesidir, bunun nəticəsində
yeni allellər əmələ gəlir, bu da öz növbəsində əvvəllər populyasiyalarda
olmayan yeni fenotiplərin və genotiplərin formalaşmasına səbəb olur.
Müxtəlif lokusların genlərinin bir-biri ilə qarşılıqlı mübadiləsi də
populyasiyaların genetik dəyişkənliyinə təsir edir. Bu genlərin
koadaptasiyası adlanır.
Təbii seçmənin təsiri nəticəsində populyasiyanı təşkil edən fərdlərdə
ətraf mühitə uyğunlaşma kimi vacib xüsusiyyət formalaşır.
Uyğunlaşmanın səviyyəsi populyasiyada fərdlərin sayının artması,
~ 178 ~
çoxalmanın intensivliyi və bir sözlə populyasiyanın tərəqqisinin ölçüsünü
göstərir.
İlkin genetik sturukturun bir neçə nəsillər ərzində dəyişməmiş
qalması, yəni allellərin və genotiplərin sabit qalması genetik tarazlıq
adlanır.
Populyasiyanın genetik sturukturunun tarazlığı pozulduqda, allellərin
və genotiplərin tezlik səviyyəsi dəyişir ki, bunun nəticəsində homoziqot və
heteroziqot genotiplərin nisbəti yenidən qurulur.
Genetik populyasiya fasiləsiz olaraq müəyyən faktorların təsirinə
məruz qalır. Məsələn, müxtəlif tip çarpazlaşma və çoxalma, təbii və süni
seçmənin təsiri, mutasiya prosesi, mühitin dəyişkən faktorları, fərdlərin
miqrasiyası.
Populyasiya və təmiz xətlərin genetik sturukturunda əsas
qanunauyğunluqlar
XX əsrin əvvəllərində orqanizmlərdə çəki, boy və digər kəmiyyət
əlamətlərinin irsi əsasının olması və onların Mendel qanunlarına tabe
olması müəyyən edildi.
1903-cü ildə V.İohansen müəyyən etmişdir ki, orqanizmlərdə kəmiy-
yət əlamətlərinin dəyişkənliyi xarici mühitin və müxtəlif irsi faktorların
təsiri nəticəsində baş verir.
İohansen öz tədqiqatlarını lobya bitkisi üzərində aparmışdır. O,
əsasən iki kəmiyyət əlamətlərinin öyrənilməsinə fikir vermişdir:
toxumların ölçüsünə və kütləsinə. O, bir neçə nəsil üzərində həmin
toxumların qarışığından alınmış, yəni süni populyasiya yaradaraq, həm də
ayrıca hər bir toxumdan alınmış nəslin hesabatını ayrılıqda hər bir bitki
üzərində aparmışdır.
İohansen toxumların kütləsini ölçərək bu əlamətlərin kəskin
dəyişildiyini müəyyən etmişdir: belə ki, ayrılıqda hər bir toxumda çəkisi
bir bitkidə 100 mq-dan 900 mq arasında tərəddüd etmişdir.
İlkin əkin materialı və onlardan alınan bitkiləri İohansen populyasiya
adlandırmışdır. Lobya öz-özünə tozlanan bitkidir, buna görə də müxtəlif
nəsillərdə hər toxumdan alınan bitkilər eyni irsiyyətə malikdirlər.
Bir toxumdan alınan nəsli İohansen təmiz xətt adlandırmışdır.hər bir
təmiz xətti çoxaldaraq, toxumların kütləsinin fərdi dəyişkənliyini, 200-dən
700 mq arasında müəyyən etmişdir. Müxtəlif xətlərin bitkilərində
toxumların orta çəkisi 350-dən 642 mq arasında tərəddüd edirdi.
Alınan nəticələr belə fərz etməyə imkan vermişdir ki, müxtəlif təmiz
~ 179 ~
xətlərdən alınan bitkilərin irsiyyəti müxtəlifdir, lakin xətt daxilində
toxumların çəkisinin müxtəlif olması irsən keçmir və xarici mühitin təsiri
ilə müəyyən olunur. İohansen öz-özünə tozlanan bitkilərin kəmiyyət
dəyişkənliyini öyrənərək ilk dəfə olaraq iki tip genetik və qeyri-irsi
dəyişkənliyin mövcudluğunu göstərmişdir. O, belə nəticəyə gəlmişdir ki,
iki tip – fenotipik və genotipik dəyişkənliyi bir-birindən fərqləndirmək
lazımdır və bunun nəticəsində “fenotip” və “genotip” terminləri genetika
elminə ilk dəfə olaraq daxil edilmişdir.
Müəyyən olunmuşdur ki, təmiz xətlərin daxilində toxumların kütləsi
bir neçə nəsil ərzində eyni səviyyədə dəyişilməmiş qalır, deməli, seçmənin
təmiz xətlərdə effekti olmur. Çünki bu təmiz xəttin bitkiləri irsən
eynidirlər, lakin toxumların kütləsinə və ölçüsünə görə alınan fərqlər mühit
faktorlarının təsiri ilə müəyyənləşir və nəsildən-nəsilə irsən keçir.
Populyasiyalarda seçmənin müxtəlif qanunauyğunluğunu müəyyən
etmək, yəni təmiz xətlərdə seçmənin effektsiz və irsən müxtəlif olan
populyasiyalarda effektli olması seleksiya işində böyük əhəmiyyət kəsb
etmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, öz-özünə tozlanan bitkilərin
populyasiyalarından seçilmiş bir başlanğıc bitkidən təmiz xətt, ondan isə
yeni sort yaratmaq olar. Bu sortun daxilində baş verən dəyişkənlik,
modifikasiya dəyişkənliyi olacaq, yəni irsən keçməyən, lakin başlanğıc
irsiyyət isə bir neçə nəsil ərzində qalacaqdır. İohansen tərəfindən irəli
sürülən müddəa bu günədək öz əhəmiyyətini itirməmişdir.
Hardi–Vaynberq qanunu,
gen tarazlığı və onu müəyyən edən üsullar
İngilis riyaziyyatçısı Q. Hardi və alman həkimi V.Vaynberq 1908-ci
ildə bir-birindən asılı olmayaraq insanın qan qrupları sistemində
genotiplərin və allellərin əmələ gəlmə tezliyini öyrənmişlər. Hazırda bu
qanun Hardi-Vaynberq qanunu adlanır. Bu qanuna görə, əgər
populyasiyada yeni mutasiyalar baş verməzsə və seçmə təsir göstərməzsə,
onda populyasiyada bir neçə nəsil mövcud olan allellərin nisbəti eyni
saxlanılır. A və a allellərininn ümumi sıxlığı vahidə bərabər olmalıdır.
A+a=1. Bu qanunda dominant allel ( A) p ilə, resessiv allel ( a) q ilə işarə
edilir. Onda düstur belə yazılır: p+q=1. Əgər populyasiyada A və a
allellərinin sıxlığı bərabər olarsa, onda erkək və dişi orqanizmlərin hər biri
bərabər miqdarda iki tip qamet hazırlamalıdır: 50% A, 50% a. Bu erkək və
dişi qametlərin ehtimal kombinasiyaları:
~ 180 ~
Cədvəl 11
Dişi qametlərində A və a
allellərinin tezliyi
Erkək qametlərində A və a allellərinin tezliyi
pA
qa
pA
pA∙pA=p
2
AA
pA∙qa
qa
pA∙qa
qa∙qa=q
2
aa
Deməli iki cür erkək və dişi qametlər arasında 4 cür kombinasiya
meydana gəlir.
p
2
AA + pqAa + pqAa + q
2
aa = p
2
AA + 2pqAa + q
2
aa
Əgər qametlərin sıxlığını p+q=1 götürsək, onları əmələ gətirən
fərdləri belə ifadə edə bilərik:
p
2
AA + 2pqAa + q
2
aa = 1
Misal üçün belə təsəvvür edək ki, müəyyən bir sahədə yaşayan
10000 kürən rəngli tülkü populyasiyası içərisində 9 albinos vardır. Başqa
sözlə 10000-dən 9991-i kürən və 9-4 albinosdur.
Hardi-Vaynberq qanununa görə dominant A allelini həm homoziqot
AA, həm də heteroziqot Aa formalar daşıyacaqdır. Bunlar birlikdə 99,91%,
resessiv homoziqot aa fərdlər isə 0,09% təşkil edəcəkdir. Əgər
populyasiyada genotiplərin cəmi vahidə bərabər olursa, onda dominant
genotipləri ( AA+ Aa) 0,9991, resessiv genotiplər isə ( aa) 0,0009 sıxlıqda
olacaqdır. Burada albinos tülkülər aa=q
2
=0,0009 olarsa, onda bir allelin
sıxlığı q=
= 0,03 olacaq. p+q=1 düstüruna görə p=1 - q=1 - 0,03
= 0,97. p və q mılum olduqdan sonra heteroziqot fərdlərin sıxlığı pq =
0,03∙0,97 = 0,0582, homoziqot fərdlərin sıxlığı isə AA = p
2
= 0,97
2
=
0,9409 olacaqdır. Alınan rəqəmləri faiz ilə ifadə etsək populyasiyanın
genetik tərkibini belə təsəvvür edə bilərik.
AA = 94,09 % Aa = 5,82 %
aa = 0,09 %
Deməli populyasiyada müəyyən fenotipləri hesaba almaqla onda
genotiplərin və allellərin sıxlığını hesablamaq olar.
Populyasiyanın genetik sturukturuna miqrasiyanın və təcrid
faktorlarının təsiri
Təbii populyasiyalarda və həmçinin ayrılıqda ev heyvanları və
mədəni bitkilərin cins və sortlarının fərdləri arasında allellərin miqrasiyası,
yəni fərdlərin bir populyasiyadan digər populyasiyalara keçmələri baş verə
bilər. Əgər bu proses həmişə davam edirsə, buna genlərin axını deyilir. Bir
populyasiyadan başqa populyasiyaya keçən allellər onun genotipində
~ 181 ~
müəyyən dəyişkənliyə səbəb olur. Eləcə də, hər hansı səbəbdən
populyasiyadan müəyyən qrup fərdlərin getməsi, müəyyən allelin sıxlığını
dəyişdirərək populyasiyalarda genotiplərin nisbətinin dəyişilməsinə səbəb
ola bilər.
Eyni növün populyasiyaları arasında bir populyasiyanın fərdləri
tamamilə və ya qismən digər populyasiyanın fərdləri ilə hibridləşmirsə,
nəticədə bu populyasiya təcrid olunma prosesinə məruz qalır. Əgər təcrid
prosesi bir neçə nəsil ərzində davam edərsə və seçmə faktorları müxtəlif
populyasiyalarda müxtəlif istiqamətlərdə təsir edəcəksə, onda
populyasiyaların differensiasiyası baş verəcək. Gələcəkdə belə
populyasiyalar yeni növ müxtəlifliklərin və hətta yeni növlərin başlanğıcı
ola bilər. Növ daxillində populyasiyaların təcridi coğrafi, ekoloji və bioloji
faktorlarla təmin olunur. Geoloji dəyişmələrlə meydana gələn təcridlər
coğrafi təcridə gətirib çıxara bilər. Bunun nəticəsində təcrid olunmuş
populyasiyaların fərdlərinin arasında hibridləşmə ehtimalı azalır və
genlərin mübadiləsi zəifləyir. Müəyyən coğrafi ərazinin iqlimi,
mikroiqlimi, fəsillərdə iqlimin dəyişməsi və başqaları da bir növün
daxilində olan orqanizmlərin sərbəst çarpazlaşmasına mane olur.
Populyasiya daxilində sərbəst çarpazlaşmanın qarşısını alan bioloji
faktorlar, genetik və fizioloji faktorlardır.
Genetik faktorlardan döllü nəslin alınmasının qarşısını alan meyozun
normal gedişinin pozulamsını qeyd etmək olar. Bu pozulmanın səbəbləri
poliploidiya, xromosomların strukturunun dəyişilmələri, nüvə və
sitoplazmanın
uyğunsuzluğudur.
Bu
səbəblər
hamısı
sərbəst
çarpazlaşmanın qarşısını alaraq dölsüzlüyə, bu da nəticə etibarı ilə genlərin
sərbəst kombinasiyasını məhdudlaşdıraraq belə formaları genetik təcridə
gətirib çıxarır.
Populyasiyaların təcridinə fizioloji faktorlar da təsir edir. Məs.,
çaylarda kürü tökən dəniz balıqları bir qayda olaraq gələcək nəsil vermək
üçün həyata gəldiyi çaya qayıdırlar. Balıqları doğma çaya qaytaran bu
fizioloji mexanizm, həmin çaya balıq populyasiyaları üçün təcrid faktoru
rolunu oynayır. Belə ayrılma, bir növə daxil olan fərdlərin sərbəst
çarpazlaşmasını məhdudlaşdırır. Heyvanlarda təcrid prosesini şərti refleks,
məsələn, sutka ərzində və fəsillərdə cinsi aktivliyin cütləşmədə seçmə
qabiliyyəti və s. təmin edə bilər.
~ 182 ~
Dostları ilə paylaş: |