IX. ONTOGENEZIN GENETIKASI
Ontogenez orqanizmin fərdi inkişaf prosesi olub mayalanmış
yumurta hüceyrəsindən başlayıb ölüm ilə başa çatır.
Fərdi inkişaf – ontogenez (yun. ontos – mövcud, gemsiz – doğulma)
embrional və postembrional dövrlərə bölünür. Ontogenez termini ilk dəfə
1866-cı ildə E. Hekkel tərəfindən biologiya elminə daxil edilmişdir.
Embrional dövr (yun. embrion – rüşeym) ziqotdan doğulana qədər (və ya
yumurta qabığından xaricə çıxana qədər) olan fərdi inkişaf dövrünü əhatə
edir. Postembrional dövr isə orqanizmin doğulandan (və ya yumurta
qabığından çıxandan) ölənə qədər olan fərdi inkişaf dövrünü əhatə edir.
Məlumdur ki, həm embrional, həm də postembrional dövrdə gedən bütün
inkişaf prosesləri orqanizmin genotipində fərdi inkişafın bütün mərhələləri
proqramlaşdırılmışdır. Fərdi inkişafın gedişi boyu genlər tədricən
fəaliyyətə keçərək inkişafın bütün mərhələlərini idarə edir. Fərdi inkişaf
genlərin fəaliyyətindən asılı olmasına baxmayaraq, xaric mühit şəraitinin
bu prosesdə rolu böyükdür. Belə ki, genotipin fəaliyyəti, yəni orqanizmin
daxili potensial imkanları onu əhatə edən xarici mühitlə əlaqədə realizə
olunur. Xarici mühit bu və ya digər üzvün və əlamətin meydana gəlməsinə
mühüm təsir göstərə bilər. Məməli heyvanlarda embrional inkişaf dövrü
ana bətnində getdiyinə görə doğulmamışdan əvvəl fərdin əlamətlərinə
xarici mühit şəraiti az təsir edir. Onlar əsasən valideyn formaların
genotipinin nəzarəti altında inkişaf edərək doğulandan sonra demək olar
ki, dəyişmirlər. Postembrional dövrdə xarici mühit şəraiti bitkilərdə və
heyvanlarda əsasən məhsuldarlığı müəyyən edən kəmiyyət əlamətlərinə
əhəmiyyətli təsir edir.
Əlamətlərin necə əmələ gəlməsini izah edərkən gendən əlamətə
doğru yolu belə hesab edirlər: gen müəyyən fermentlərin sintezinə nəzarət
edir və onun aktivliyi ilə bilavasitə hüceyrədə gedən proseslər tənzim
olunur. Prokariotlarda gen ilə əlamət arasında əlaqə dəqiq müşahidə olunur
və sadədir.
gen → ferment → əlamət
Bu proses çoxhüceyrəli ali mürəkkəb mütəşəkilliyə malik olan
fərdlərdə hər bir əlamət bir qayda olaraq bir çox genlərlə nəzarət olunur.
Məsələn, iri buynuzlu heyvanlarda dəmirin rəngi 10 genin uzlaşması ilə
həyata keçir. Ontogenezi öyrəndikdə əsas məqsəd genin inkişaf prosesində
genin realizə olunmasının qanunauyğunluqlarını müəyyən etməkdir.
Bunun üçün əsasən embrional dövrdə toxumaların differensiasiya
prosesləri ətraflı öyrənilmişdir.
~ 221 ~
Embrional dövrdə ilkin differensiasiya prosesləri
Mayanamadan
əvvəl
heyvanların
yumurta
hüceyrəsində
(sitoplazmada) külli miqdarda m-RNT, r-RNT və n-RNT toplanır. Bunlar
mayalanmadan əvvəl spesifik histon zülallarla birləşərək qeyri-fəal
qranulalar – introsomlar əmələ gətirir.
Mayalanmadan bir neçə dəqiqə keçdikdən sonra introsomun m-RNT-
nin molekulunun bir qismi zülallardan azad olunaraq yumurta hüceyrəsinin
sitoplazmasında ribosomların üzərinə daxil olaraq, ziqotun ilkin inkişafı
üçün lazım olan müəyyən zülalların sintezinə başlayır. Ziqotun ilkin
inkişaf mərhələsi ana orqanizmin genlərinin nəzarəti altında həyata keçir.
Blastula mərhələsinin sonuna qədər zülalların sintezini yumurta
hüceyrəsinin m-RNT-si təmin edir. Qastrulaysiya mərhələsinin əvvəlindən
başlayaraq və ontogenezin bütün sonrakı proseslərində zülalların sintezi
hər iki valideynlərin nüvələrinin birləşməsi nəticəsində əmələ gələrək,
onların genetik məlumatını birləşdirir. Rüşeymin inkişafının ilkin
mərhələlərində ziqotun bölünməsi və blastulanın əmələ gəlməsi yumurta
hüceyrənin sitoplazmasında olan RNT və digər komponentlərin hesabına
gedir. Qastrula mərhələsində artıq nüvə m-RNT-si fəaliyyətə başlayır və
bu vaxtdan nüvə irsiyyəti, yəni həm ana, həm də ata orqanizmindən alınan
genlər fəaliyyətə başlayır.
Toxumaların differensiasiyası
Hüceyrənin ilkin differensiasiyası və qastrulaya qədər differensiasiya
əsasən sitoplazma ilə əlaqədardır. Qastruladan sonrakı inkişaf hər bir
növün, cinsin, sortun və fərdin bütöv genetik məlumatını və genlərin tam
yığınını öz tərkibində saxlayan ziqotun hüceyrə nüvəsinin fəaliyyəti ilə
bağlıdır.
Heyvanlarda embrional toxumaların hüceyrələri forma və zülal
tərkibinə görə nisbi olaraq eyni olurlar. Sonra onlar differensiasiyaya
uğrayaraq müxtəlif ixtisaslı hüceyrələrə çevrilirlər. Hüceyrələrin belə
müxtəlifliyinin meydana gəlməsi differensiasiya adlanır.
Forma əmələ gəlmə proseslərinin və ixtisaslaşmış hüceyrələrin
inteqrasiyası üçün lazım olan spesifik zülalların sintezinə nəzarət edən
genlər differensiasiya zamanı aktiv funksiyaya malik olur.
Hüceyrələrin və toxumaların differensiasiya prosesində DNT-nin,
xromosomların, nüvənin, sitoplazmanın tərkibində geriyə dönməz
dəyişilmələr baş verir, baxmayaraq ki, orqanizmə xas olan bütün genetik
~ 222 ~
məlumat hüceyrədə qalır.
Genotip və fenotip
Genotip termini ilk dəfə 1909-cu ildə danimarkalı alim V. İohansen
tərəfindən elmə gətirilmişdir.
Orqanizmin xromosomlarında (diploid sayda) cəmləşən bütün
genlərin yığımına genotip deyilir. Genotip orqanizmin bütün həyat
fəaliyyətinə, inkişafına, qurluşuna, fenotipinə nəzarət edir.
Müasir genetika sübut etmişdir ki, orqanizmlərin bütün əlamətlərinin
əsasını onların genotipi təşkil edir. Hər bir əlamətin təzahürü genotip və
mühit arasında yaranan mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələrin nəticəsidir.
Fenotip orqanizmin daxili və xarici struktur və funksiyalarını
morfoloji, anatomik və fizioloji üsullarla öyrənən və təsvir edən əlamət və
xüsusiyyətlərin cəmidir. Fenotip orqanizmin daimi xüsusiyyəti deyil, o,
orqanizmin inkişaf prosesində fasiləsiz olaraq dəyişilir. Hər bir orqanizmin
fenotipi konkret inkişaf şəraitində genotipin imkanları eyni cür təzahür
etmir.
Odur ki, eyni genotipə malik olan orqanizmlər ayrı-ayrı inkişaf
şəraitində müxtəlif fenotipə malik ola bilər.
Penentrantlıq və ekspressivlik
Eyni bir cinsə və yaxud növə aid olan orqanizmlərdə eyni bir gen
müxtəlif dərəcədə fenotipik təzahür edə bilər. Qohum qrupa aid olan
fərdlərdə bu və ya digər əlamət üzə çıxa və ya çıxmaya bilər. Belə
hadisəyə genlərin penentrantlığı deyilir. Genlərin penentrantlığı faizlə
müəyyən olunur. Bu faiz öyrənilən genin fərdlərdə üzə çıxması ifadə edir.
Əgər müəyyən genin heyvan cinsinin və yaxud bitki sortunun bütün
fərdlərində meydana çıxıbsa, onda penentrantlıq 100% təşkil edəcək,
həmin genlərin müəyyən bir hissəsində təzahür edirsə, onda onun faizi
müəyyənləşir.
Oxşar genotiplərin konkret mühit şəraitində reaksiyası və genin
fenotipik özünü biruzə verməsini xarakterizə edən hadisəyə genin
ekspressivliyi deyilir.
Heteroziqot vəziyyətdə olan resessiv genlər adi şəraitdə fenotipik
özlərini biruzə vermir, lakin dəyişilmiş şəraitdə meydana çıxa bilir.
Buna misal olaraq, genin müxtəlif cür fenotipik özünü biruzə
verməsinə və ekspressivliyinə dovşanın xəzinin rənginin dəyişməsini
~ 223 ~
göstərmək olar. Dovşanın xəzinin rənginin ağ, lakin pəncəsinin,
qulaqlarının, burununun və quyruğunun uclarının qara olmasını fenotipik
olaraq S alleli müəyyən edir. Mühit şəraitini dəyişdikdə daha dəqiq desək,
temperaturun dəyişməsi melanin piqmentinin sintezinə təsir edir və xəzin
rənginin dəyişməsinə səbəb olur.
Dovşanın 30º S temperatur şəraitində bəslədikdə xəzin rəngi ağ olur.
Əgər dərinin bir hissəsindən tükləri qırxsaq və həmin hissəyə sistematik
olaraq mənfi temperatur ilə təsir etsək, orda qara tüklər əmələ gələcək. Bu
onu göstərir ki, mənfi temperatur müəyyən genlərin fəallığına təsir edərək
xüsusi fermentlərin istehsalına nəzarət edir.
Genlərin
fenotipik şəkildə meydana gəlməsində gen –
modifikatorlarının olması və aktivliyi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Gen
modifikatorlar şəraitdən asılı olaraq genlərin ekspressivlik dərəcəsini
müəyyən edir.
~ 224 ~
X. SELEKSİYANIN GENETİK ƏSASLARI
İnsanlardan qədim zamanlardan öz ehtiyaclarını ödəmək üçün
heyvanlar və bitkilər arasında seçmə aparmışlar, daha məhsuldar formaları
artırıb çoxaltmış, heyvanları əhliləşdirmiş, mədəni bitki sortları almışlar.
Arxeloji qazıntılar nəticəsində əldə olunan materiallar sübut edir ki,
hələ 8-10 min il bundan əvvəl Asiyanın Cənubi Şərqində çəltik, Misirdə və
Çində buğda, Aralıq dənizi sahillərində subtropik və paxla bitkiləri
becərilmişdir. Çində 5 min il bundan əvvəl tut ağacları və barama qurdları
becərilmiş və təbii istehsal edilmişdir.
Azərbaycanda hələ 4-5 min il bundan əvvəl dənli bitkilər
becərilmişdir. Orta əsrlərdə Azərbaycanda dənli bitkilər, pambıq, meyvə
və subtropik bitkilər, habelə tut ağacı geniş becərilmiş, bu da barama
qurdunun becərilməsinə və təbii ipək istehsal olunmasına imkan vermişdir.
Biologiya elmi inkişaf etdikcə bitkilər və heyvanlar arasında kortəbii
surətdə aparılan seçmənin elmi əsasları işlənib hazırlanmış və bu işlə
məşğul olan elm sahəsi seleksiya adlanır. Seleksiya latınca “Selectio”
sözündən əmələ gəlib seçmə deməkdir.
Seleksiya elminin nəzəri əsasını genetika elmi təşkil edir. Çünki
dəyişkənliyin və irsiyyətin qanunlarını builmədən konkret əlamətlərin
nəslə keçməsini idarə etmək olmaz. Seleksiya işində müvəffəqiyyət əldə
etmək üçün genetikanın qanunları ilə yanaşı seleksiyaçı, eyni zamanda
çoxalmanın biologiyasına, fərdi inkişafın xüsusiyyətlərinə, qidalanmanın
fiziologiyasına xarici mühitin amillərinə xəstəlik və ziyanvericilərə qarşı
davamlılığa da nəzər salmalıdır.
Seleksiya işinin əsas istiqamətləri
Seleksiya işinin əsas məqsədi kənd təsərrüfatı üçün yeni məhsuldar
və yüksək keyfiyyətli bitki sortları, heyvan cinsləri, biosənaye üçün lazımlı
mikroorqanizmin ştamları yaratmaqdır. Bu iş aşağıdakı istiqamətlərdə
həyata keçirilir:
1.
Seleksiya işinin obyekti olan bitki, heyvan və mikroorqanizmlərin
növ, cins və sort tərkibinin öyrənilməsi;
2.
Hibridləşmədə və mutasiya prosesində irsi dəyişkənliklərin
qanunauyğunluqlarının analizi;
3.
Bitkilərin, heyvanların və mikroorqanizmlərin əlamət və
xüsusiyyətlərinin inkişafında mühitin rolunun tədqiqi;
4.
Müxtəlif tipdə çoxalan orqanizmlərdə arzu olunan əlamətlərin
~ 225 ~
möhkəmlənməsini və qüvvətlənməsinə imkan yaradan süni seçmə
sisteminin işlənib hazırlanması.
Bütün bu işləri həyata keçirmək üçün seleksiyanın aşağıdakı nəzəri
əsaslarnı: irsi dəyişkənlik, çarpazlaşma sistemləri, seçmə nəzəriyyəsi və
üsullarını öyrənmək lazımdır.
Seleksiya üçün başlanğıc material
Yeni bitki sortları və heyvan cinsləri və mikroorqanizmin ştamlarının
yaradılması zamanı götürülən materialın mənşəyi və təkamülünü
müəyyənləşdirmək lazımdır.
Hibridləşmə və başqa seleksiya üsulları ilə alınan heyvan cinslərinə
və bitki sortlarına, yerli sort və cinslərə və yabanı formalara başlanğıc
material deyilir.
Müxtəlif ölkələrdə seleksiya işində yerli sortlar və perispektivli
xətlər seleksiya üçün başlanğıc material kimi istifadə olunur. Bu başlanğıc
material həmin yerin iqlim şəraitinə yaxşı uyğunlaşdığına görə seleksiya
işində geniş istifadə olunur.
Rus alimi N.İ.Vavilov bütün dünya bitki ehtiyatlarını öyrənməklə
mədəni bitkilərin mənşə mərkəzlərini üzə çıxardı. O, mədəni bitkilərin
yeddi mərkəzini ayırd etdi.
N.İ.Vavilovdan sonra akademik P.M.Jukovski tərəfindən əldə
edilmiş yeni materiallar əsasında 4 mərkəz əlavə edilmişdir. Deməli, yer
kürəsində mədəni bitkilərin mənşələrinin 12 mərkəzi müəyyənləşdiril-
mişdir.
Cədvəl 19
Mədəni bitkilərin mənşə mərkəzləri
Mərkəzlər və əhatə etdiyi ərazilər
Bitkilər
1
2
1.
Çin – Yapon mərkəzi
Darı, qarabaşaq, soya, çətənə,
tərəvəz, efir yağı, boyadıcı, dərman
və s. bitkilər
2. Hind – Çin və İndoneziya
mərkəzi. Bu mərkəzə Hind – Çin,
İndoneziya Malay adaları daxildir
Yabanı tetraploid çəltik və digər növ
bitkilər
3. Avstraliya mərkəzi
Burda 9 növ endemik pambıq
bitkisinə təsadüf olunur. Yer
üzərində yayılmış 650 növ evkalipt
ağacının 500 növü avstraliyada bitir
4.
Hindistan mərkəzi
Çəltik və şəkər qamışının mərkəzidir
~ 226 ~
1
2
5. Orta Asiya mərkəzi. Bu mərkəzə
Hindistanın Şimali Qərbi,
Əfqanıstan, Özbəkistan, Qırğızıstan
və Tacikistan daxildir.
Bir çox yumşaq buğda növləri,
paxlalı bitkilər (noxud, lərgə, paxla)
bundan əlavə kök, soğan sarımsaq,
turp kimi bitkilərin mərkəzidir.
6.
Ön Asiya mərkəzi. Bura Kiçik
Asiya, Ərəbistan, İran, Zaqafqaziya
və Türkmənistan daxildir.
23 növ taxıl bitkisinin 18 növü
Zaqafqaziyada, onun isə 8-i
Azərbaycanda yetişir. Kiçik Asiya
və Zaqafqaziya çovdar bitkisinin
vətənidir
7.
Aralıq dənizi mərkəzi.
Bura bəzi növ bərk buğdaların arpa
və çuğundurun vətənidir
8.
Afrika mərkəzi ərazisinə görə
bura çox iri mərkəzdir. Həbəşistan
ayrıca bir mərkəz kimi bu ərazidə
yerləşir.
Noxud, nut, lərgə, Afrika çəltiyi,
qarpız
9.
Qərbi – Sibir mərkəzi.
Şəkər çuğunduru, bəzi növ
yoncaların, üzüm, yabanı növ alma,
armudun vətəni bu mərkəzdir
10.
Mərkəzi Amerika mərkəzi. Bura
Meksika, Kosta-Rika, Qonduras,
Panama və Kuba daxildir.
Qarğıdalı, kakao və Amerika
pambığı
11.
Cənubi Amerika və yaxud And
mərkəzi.
bura əsasən kartof bitkisinin
vətənidir. Misir pambığı (Gos.
barbadence) burada əmələ gəlmişdir.
Peru 17 növ günəbaxanın ilk
vətənidir
12.
Şimali Amerika mərkəzi
Bura 50 növ otabənzər günəbaxan
bitkisinin bir neçə növ kartof və
tütün, 40 növ yabanı lyupin və bəzi
endemik növ üzümün vətəni sayılır
Homoloji sıralar qanunu
Genetik cəhətdən yaxın olan növ və ya cinslər oxşar irsi
dəyişkənliklər sırası ilə səciyyələnir. Bu haqda hələ 1867-ci ildə Ç.Darvin
göstərmişdir ki, növ özü xırda növmüxtəlifliklərindən ibarətdir ki, bu da
növdaxili dəyişkənliyin nəticəsidir. Alman alimləri Kernike və Verner
1895-ci ildə taxıl bitkiləri arasında sünbülün rənginə və s. əlamətlərinə
görə növmüxtəliflikləri müəyyən etmişlər.
N.İ.Vavilov və onun əməkdaşları mədəni bitkilərin növdaxili
əlamətlərini və xüsusiyyətlərini dəqiq öyrənməklə müəyyən etmişlər ki,
yaxın cinslərdə və bir cinsə adi olan növlərdə oxşar irsi dəyişkənliklər
mövcuddur. Bu qanunauyğunluq homoloji sıralar qanunu adlanır. Məsələn,
N.İ.Vavilovun çovdarda (Secale cinsi) və taxılda (Triticum cinsi) eyni
~ 227 ~
əlamətlərə malik olan çoxlu formalar mövcud olduğunu göstərmişdir.
Aşağıdakı cədvəldə eyni fəsiləyə daxil olan növlərdə dənin
əlamətlərinin və bir sıra bioloji xüsusiyyətlərinin irsi dəyişkənliklərinin
oxşarlığı verilmişdir.
Cədvəl 20
Graminea fəsiləsinə daxil olan növlərdə dənin əlamətlərinin və bitkilərin
bioloji xüsusiyyətlərinin irsi dəyişkənliyinin homoloji sıraları
Irsi dəyişilən
əlamət və
xüsusiyyətlər
Ç
ovda
r
B
uğda
Ar
pa
Və
ləmir
Da
rı
S
arqo
Qa
rğıda
lı
Ç
əlt
ik
Ayr
ıq ot
u
Dənin əlamətləri, rəngi
Ağ
+
+
+
+
+
+
+
+
-
Qırmızı
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Yaşıl
+
+
+
+
+
-
+
+
+
Qara
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Bənövşəyi
+
+
+
-
-
+
+
+
+
Forması
Girdəvari
+
+
+
+
+
+
+
+
-
Uzunsov
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Keyfiyyəti
Şüşəvari
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Unvari
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Mumvari
-
+
+
-
+
+
+
+
+
Bioloji xüsusiyyətləri, həyat tərzi:
Payızlıq
+
+
+
+
-
-
-
+
+
Yazlıq
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Yarımpayızlıq +
+
+
+
+
+
+
+
+
Yetişkənlik:
Gec
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Tez
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Ekoloji tip:
Hidrofit
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Kserofit
+
+
+
+
+
+
+
-
+
Soyuğadavamlılıq:
Aşağı
+
+
+
+
+
+
+
+
-
Yüksək
+
+
+
+
+
=
+
+
+
~ 228 ~
Gübrələrə həssaslıq
Aşağı
+
+
+
+
-
-
+
-
-
Yüksək
+
+
+
+
-
-
+
-
-
Cədvəldə “+” işarəsi əlamətin olmasını, “-“ olmamasını göstərir.
N.İ.Vavilov 1920-ci ildə ümumi Rusiya seleksiyaçılar qurultayında
homoloji sıralar qanunu haqqında məruzə etmişdir. Bu qanuna görə
geentik oxşar olan formalarda oxşar mutasiyalar baş verir. Bu qanunun
əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, genetik yaxın olan cins və növlərdə
əvvəlcədən nə kimi mutasiyalar baş verəcəyini bilmək mümkündür.
Seçmə üçün dəyişkənliklər mənbələri
Seçmə üçün yalnız irsi dəyişkənlik əhəmiyyətli ola bilər. Çünki irsi
dəyişkənlik nəticəsində seleksiyaçı üçün maraqlı olan əlamət və
xüsusiyyətlər nəslə keçib, möhkəmlənə bilər. Yeni heyvan cinsləri, bitki
sortları və mikroorqanizm ştamları almaq üçün başlanğıc materialda irsi
dəyişkənliklərdən mutasiya və konbinasiya dəyişkənlikləri əsas mənbə
təşkil edir.
Mutasiya dəyişkənliyi
Biz əvvəldə “Dəyişkənlik və onun formaları” bölməsində mutasiya
dəyişkənliyi haqqında məlumat vermişik. Bu bölmədə mutasiyanın
mahiyyəti haqqında qısa məlumat verilərək əsasən təbii və süni
mutagenlərin təsiri ilə yeni mutasiyaya uyğunlaşmış formaların –
muatantların alınması istiqamətində görülən işlər nəzərdən keçiriləcək.
Mutasiya dəyişkənliyi bütün canlılara xas olan əsas xüsusiyyətlərdən
biridir. Mutasiya termini ilk dəfə biologiya elminə 1901-ci ildə
hollandiyalı alim Quqo-de Friz daxil etmişdir. O, bir neçə il ərzində
enotera (Ehnatera lomarkiana) bitkisi üzərində tədqiqat apararaq təsadüfən
bir-birindən boyuna və digər əlamətlərinə görə kəskin fərqlənən və irsən
keçən fərqlər müşahidə etmişdir.
Bu işlərin nəticəsində o, mutasiya nəzəriyyəsini irəli sürmüşdür.
Quqo-de Frizdən əvvəl Ç.Darvin “Heyvanların və bitkiləri
əhilləşdirmə şəraitində dəyişilməsi” (1868) adlı əsərində bu cür
gözlənilmədən, qəflətən baş verən irsi dəyişkənliklər haqqında yazırdı.
Lakin bu dəyişkənliyin səbəbi o vaxt məlum deyildi. Belə dəyişkənlikləri
Ç.Darvin “sport” və ya fərdi dəyişkənlik adlandırmışdır.
~ 229 ~
1925-ci ildə rus alimləri Q.A.Nadson və Q.S.Flippoo dünya elmində
ilk dəfə olaraq maya göbələyinə radioaktiv şüalarla təsir edərək yeni
mutasiyalar almışdır. Bundan sonra 1927-ci ildə amerikalı genetik
G.Meller drozofil milçəyinə rentgen şüaları ilə təsir edərək müxtəlif
mutasiyaalr almışdır.
Müxtəlif xarici amillərin təsiri ilə canlı orqanizmlərdə mutasiyalar
almaq olar. Mutasiyaların əmələgəlmə prosesi, yəni mutagenez genetika
elminin vacib problemlərindən biridir. Mutasiyalar təbii və ya spontan və
süni və ya induksion olurlar.
Mutagenlər. Həm təbiətdə, həm də tədqiqatda mutasiyalar mutagen
adlanan faktorların təsiri nəticəsində baş verir. Təbiətdə mutagen faktorlar
xarici mühit şəraitinin bütün faktorları ola bilər. Süni mutasiyalar almaq
üçün fiziki və kimyəvi amillərdən istifadə edilir.
Fiziki amillərdən: rentgen və qamma şüaları, ultrabənövşəyi şüalar,
elektromaqnit şüalar yüksək və mənfi temperatur, nüvə şüalanması və s.
Təbii mutasiyaların seleksiyada istifadəsi
Təbii şəraitlərdə orqanizmlərdə baş verən mutasiyalar spontan
mutasiyalar adlanır. Mutasiya genlərdə və xromosomlarda qəflətən baş
verən irsi dəyişkənlikdir. Mutasiya nəticəsində yeni əlamət və keyfiyyətlər
meydana çıxır. Mutasiyalar faydalı, zərərli və neytral ola bilər. Qeyd
etmək lazımdır ki, mutasiyaların əksəriyyəti orqanizm üçün zərərli və
yaxud öldürücü (letal) olur. Çünki uzun təkamül zamanı orqanizmin
irsiyyəti bir növ stabilləşir. Buna görə də hər bir təsadüfi dəyişkənliklər
əksər hallarda orqanizmin irsiyyətində genlər mübadiləsini və stabilliyini
pozaraq orqanizmin normal inkişafına mənfi təsir göstərir. Mutasiyalar
nəticəsində əmələ gələn yeni əlamətlər insanın məqsədinə uyğun olarsa,
seleksiya üçün böyük maraq kəsb edir. Bir çox kartof sortları spontan
mutasiyaların nəticəsində alınıb. Bundan əlavə qiymətli bitki sortları təbii
mutasiyalar nəticəsində alınmışdır. Lakin spontan mutasiyalar təsadüfən
baş verir və çox nadir hallarda müsbət keyfiyyətlər meydana çıxır. Buna
görə də son illər alimlər tərəfindən süni surətdə mutasiyalar alınır.
Dostları ilə paylaş: |