Microsoft Word talabalarda tashkilotchilik mahoratini shakllantirishda interfaol usullardan foydalanishning pedagogik jihatlari doc

 
O‘qituvchining o‘z-o‘zini tarbiyalashi 
O‘qituvchi hamma vaqt jamiyatdagi hukmron g‘oyalarning targ‘ibotchisi 
bo‘lishi bilan birga, uning o‘zi ham shu jamiyat ta’sirida shaxs sifatida tarkib topa 
boradi. 
Pedagoglik ko‘p mehnat talab qiluvchi kasblardan biridir. Darslarda, qoloq 
o‘quvchilar bilan olib borilgan mashg‘ulotlarda, sinfdan tashqari ishlarda, maktabdagi 
majlis va metodika kengashlarida, maktabdan boshqa joylarda katta mehnat sarf qilib, 
o‘z uyiga qaytib kelgan o‘qituvchini yana o‘quvchilarning dasta-dasta daftari kutib 
turadi. Bu daftarlarni u tekshirishi, tuzatishi, ularga baho qo‘yishi zarur. Navbatdagi 
darsga tayyorlanish uchun sarf qilinadigan vaqt va mehnatni aytmaysizmi!? 
O‘qituvchining xarakterli xislatlaridan biri – bu mehnatga muhabbat. 

---

41 
Buning ustiga o‘quvchilar o‘qituvchining faqat yuksak axloqiy pokliginigina 
emas, balki uning adolatsizlikka qarshi murasasozlik, tekinxo‘rlik, nopoklik, 
amalparastlik, ochko‘zlik singari salbiy sifatlariga qarshi kurash olib borish singari 
hislarini ham o‘ta qadrlaydilar. Faqat o‘zi tarbiyalayotgan bolalar orasidagina emas, 
balki butun aholi o‘rtasida ana shunday salbiy xususiyatlarga qarshi kurashadigan 
o‘qituvchilargina yoshlar va o‘smirlar orasida haqiqiy hurmatga sazovor bo‘ladilar. 
«Tabiatan o‘qituvchi bo‘lib tug‘ilish kerak». Bu iboradan ayrim hollarda 
juda barvaqt uyg‘onadigan pedagogik iste’dodni tushunish mumkin. Tasodifan 
o‘qituvchi bo‘lib qolgan shaxs pedagoglik faoliyatidan hech qanday zavq olmaydi, 
binobarin, u bolalar bilan ishlay olmaydi. 
Yaqinda bir yosh muallima bilan suhbatlashishga to‘g‘ri keldi:
U: «Bilasizmi, men yaxshi joylashib olganman. Katta shahar, yangi maktab, 
yaxshi kvartira... Faqat bir masala – bolalar, buning ustiga o‘g‘il bolalar bilan ovora 
bo‘lish jig‘imga tegadi, xolos. Juda tajang bo‘laman», dedi. Bunday pedagog tuzatib 
bo‘lmaydigan zarardan boshqa nima ham qila oladi? Bordi-yu yosh o‘qituvchi zarur 
darajada bilimga va pedagoglarga xos sifatga ega emasligi haqida rahbar qat’iy 
ishonch hosil qilsa, haqli tarzda, vijdonan aytganda, undan voz kechish kerak, chunki 
hamma elakda qolaverishi mumikn emas. Xalq bizga o‘zining eng aziz jigargo‘shasini 
– bolalarini ishonib topshiradi!.. Demak, bu – eng muhim masala. O‘qituvchi – bu 
iste’dod demakdir. O‘z iste’dodiga muvofiq tarzda kasb tanlagan kishi baxtlidir. 
Iste’dod deganda shaxsning muayyan faoliyat turi bilan shug‘ullanishga 
qaratilgan yorqin ifodalangan intilishini tushuniladi. Bu intilish juda barvaqt paydo 
bo‘ladi. Faoliyat esa o‘zining murakkabligi, hatto ishda ro‘y beradigan 
muvaffaqiyatsizliklarga qaramay, insonga katta ichki qoniqish, mamnuniyat 
bag‘ishlaydi. Bir kasbning haqqoniy maftuni bo‘lgan irodali kishilarda muayyan 
maqsad yo‘lida qilingan astoydil mehnat tufayli bunday muvaffaqiyatsizlik, odatda 

---

42 
sekin-asta tugatiladi, natijada ana shunday kishilar ko‘pincha o‘zlari dilda sevgan 
kasbning haqiqiy ustasi bo‘lib yetishadilar. 
Iste’dod juda barvaqt (hatto ayrim vaqtlarda bolalaik vaqtida) paydo bo‘lishi 
sababli, go‘yo inson biror kasbga nisbatan muayyan moyillik bilan tug‘iladi, degan 
noto‘g‘ri tushuncha paydo bo‘ladi. 
Biror faoliyatga bo‘lgan iste’dod zaminida aniq ifodalangan motiv va maqsad 
yotadi. “Motiv – bu kishini harakatga undovchi sababdir; Maqsad esa ana shu harakati 
natijasida erishadigan natijadir.” [4:208]. 
Motivlar inson ehtiyojlari bilan taqozo qilinadi. Ma’lumki, kishining ehtiyoji 
moddiy, ma’naviy va mehnatga bo‘lgan ehtiyoj turlariga bo‘linadi. So‘nggi ehtiyoj 
ma’lum faoliyat yuzasidan iste’dodni namoyish qilishda boshlang‘ich nuqta – asosiy 
omil hisoblanadi. Moddiy manfaatdorlik ham, hamma madaniy, ma’naviy talablar 
ham muayyan ishga iste’dod deb nomlasa bo‘ladigan tarzda o‘z-o‘zidan intilish 
qo‘zg‘amaydi. 
Faoliyat yaqin maqsad bilan tartibga solinib, insonning unchalik muhim 
bo‘lmagan vazifasi va tor doiradagi hayotiy manfaati bilan bog‘langan bo‘lsa, bu 
holda, psixologiya fani ta’limoti nuqtai nazaridan, «qisqacha» motivlashtirish ro‘y 
beradi. Bordi-yu, odam o‘z oldiga ulkan, salmoqli, uzoq muddat davomida amalga 
oshiriladigan, har tomonlama muhim vazifalarni maqsad qilib qo‘ysa, unda «uzoq» 
motivlashtirish ro‘y bergan bo‘ladi. Birinchi holatdagi motivda (eng yaqin motivlar, 
vazifalar) qiziqishlar tor doirada, istiqbolsiz bo‘ladi; ikkinchi holda esa (uzoq 
muddatga mo‘ljallangan motivlar) – keng istiqbol ufqi ochiladi, insonning mehnati 
muhim voqealarga qaratilib, uning kelajagi porloqroq bo‘ladi. Buning uchun kishida 
albatta qobiliyat kurtaklari bo’lishi lozim. 
Qobiliyat faolyait jarayonida paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Qobiliyatning 
malaka va uddaburonlikdan farqi shundaki, malaka va uddaburonlik mashq, o‘qish 
natijasi hisoblansa, qobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana iste’dod va zehn, ya’ni 

---

43 
inson nerv sistemasida anatomiya-fiziologiyaga oid xususiyatlar bo‘lshi zarur. Ana 
shu xususiyatning tabiiy zaminida qobiliyat deb ataluvchi psixik xususiyatlar taraqqiy 
etadi. 
Psixologiya fani iste’dodgina tug‘ma bo‘lib, qobiliyat faoliyat jarayonida 
shakllanadi deb hisoblaydi. Kishi qobiliyati uning bilim va malakasiga bog‘liq holda 
rivojlanadi. 
Iste’dod umumiy va maxsus iste’dod tarzida namoyon bo‘ladi. 
Umumiy is’tetdod sohibi bo‘lgan kishi faoliyatning bir necha jarayonida 
muvaffaqiyatli ishlay olish layoqatiga ega bo‘lsa, maxsus iste’dod egasi muayyan 
sohaga, masalan, matematika, musiqa va h.k. ga qobiliyatli bo‘ladi. 
Pedagoglik qobiliyati iste’dodning o‘ziga xos turidir. O‘z vazifasini 
muvaffaqiyatli bajarayotgan o‘qituvchida umumiy va maxsus iste’dod kuchli taraqqiy 
etgan bo‘lishi shart emas. Ammo pedagoglik iste’dodi ham maxsus va umumiy 
iste’dodning ayrim belgilarini o‘z ichiga oladi. Masalan, nutq madaniyati tarzidagi 
maxsus iste’dod egasi bo‘lgan pedagog, ana shunday qobiliyatga ega bo‘lmagan 
pedagogga nisbatan muvaffaqiyatliroq ishlashi mumkin. 
Pedagoglikning shaxsiy sifati hisobga olish qiyin bo‘lgan keng doirada o‘z 
kuchini ko‘rsatadi va pedagoglik faoliyatini muvaffaqiyatli bajarishda asosiy omil 
bo‘ladi. 
F.N.Gonobolin tasnificha bevosita “Pedagoglikka oid sifatlar (qobiliyatlar) 
ro‘yxati quyidagicha: 
1. O‘quvchini tushuna bilish qobiliyati, uning pedagogik xususiyatlarini va 
xarakterini osongina anglay bilish, bilim darajasini, e’tiqodini, axloqiy sifatlarini 
to‘g‘ri aniqlash. 
2. Bolalar yaxshi o‘zlashtirishi va xotirasida saqlab qolishi uchun ularga dars 
materialini tushunarli qilib yetkaza bilish qobiliyati. 

---

44 
3. O‘quvchilarni qiziqtira bilish qobiliyati; ularda tashabbuskorlikka xos ixlos 
uyg‘otish; bolalarda zarur bo‘lgan emosiyani uyg‘otish, tarbiyalab muayyan ishga jalb 
qila bilish. 
4. Kishilarni ishontira bilish, ularga ijobiy tarbiyaviy ta’sir o‘tkazish (so‘zda va 
ishda shaxsiy o‘rnak ko‘rsatish yo‘li bilan). 
5. Kollektivni boshqara bilish, intizom joriy qilish, bolalarga ta’lim va mehnat 
tarbiyasi berish ishini to‘g‘ri tashkil etishdan iborat bo‘lgan tashkilotchilik qobiliyati; 
dars vaqti va vazifani oqilona taqsimlash, o‘quvchilarni o‘qitish va ularni ishlab 
chiqarishda ishtirok ettirish ishini to‘g‘ri rejalashtirish. 
6. Zaruriy pedagoglik nazokati, talabchanlik va bolalarga individual 
munosabatda bo‘lish. 
7. O‘z ishining natijasini, ro‘y berishi mumkin bo‘lgan xatolar va 
qiyinchiliklarni oldindan ko‘ra bilish qobiliyati. 
8. Ham ta’lim, ham tarbiya sohasida ijodiy ishlash qobiliyati. 
9. Ro‘y bergan voqyeadan o‘z vaqtida tezlik bilan xulosa chiqara bilish. 
10. 
O‘z faniga bo‘lgan qiziqish asosida dars materialini osonlik bilan yaxshi 
o‘zlashtira bilish va zarur paytda uni takrorlay bilish qobliyati” [10:79].
Bevosita pedagoglik qobiliyatiga oid xususiyatlar ana shulardan iborat. 
O‘qituvchi o‘quvchilar qobiliyatini aniqlash va dars materialini yaxshi 
tushuntira bilish iste’dodiga ega bo‘lsa-yu, darsda intizom bo‘lmasa va bolalar bilim 
olishga astoydil harakat qilmasalar, bunday pedagog o‘z faoliyatida muvaffaqiyat 
qozona olmaydi. Shuning uchun ham o‘qituvchining pedagoglik faoliyatida 
tashkilotchilik qobiliyati alohida ahamiyat kasb etadi. 
O‘qituvchi o‘qitish jarayonida o‘quvchilar jamoasini tashkil qila bilishi, ularni 
ijtimoiy foydali mehnatga o‘rgata bilishi, sinfdan tashqari ishlarni yo‘lga qo‘yish 
qobiliyatiga ega bo‘lishi, ko‘ngil ochar o‘yinlarni yo‘lga qo‘ya olishi, har bir 

---

45 
o‘quvchiga jamoa ta’sirini o‘tkaza bilishi, maktab, o‘qituvchilar, ota-onalar va 
muayyan hayot sharoiti o‘qquvchilar qalbida ijobiy iz qoldirishga erisha olishi zarur. 
Bu vazifani amalga oshirish uchun o‘qituvchi, uy sharoitida atiga bittagina 
o‘quvchi bilan shug‘ullanuvchi pedagogdan farqli o‘laroq, o‘ziga xos sifatlardan 
tarkib topgan ijobiy xislatlar yig‘indisiga ega bo‘lishi lozim.
O‘qituvchining tashkilotchilik faoliyati, tarbiyaga xos murakkab tadbirlardan 
tashqari, ish yakuniga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi ikir-chikirlardan iborat bo‘ladi. 
Tashkilotchilik qobiliyati yaxshi taraqqiy etgan pedagoglarda vaqt o‘tishi uchun 
mas’uliyat hissi paydo bo‘ladi. Natijada ular dars rejasida biror narsaga qancha vaqt 
ajratilgan bo‘lsa, amalda ham o‘shanga vaqt sarflaydilar. 
Tashkilotchilik qobiliyati kuzatuvchanlikni va o‘z vaqtini to‘g‘ri taqsimlay 
bilishni talab etadi. Bu xislat ro‘y bergan yangi sharoitga aniq va tez moslashish, 
tashabbus ko‘rsatish., o‘quvchilarning xatti-harakatini o‘z vaqtida payqash 
imkoniyatini beradi. O‘ta tashabbuskor bo‘lmagan pedagoglar orasida ham qobiliyatli 
o‘qituvchilar bo‘lganidek, atoqli o‘qituvchilarning hammasida ham ana shu sifatlar 
to‘la-to‘kis 
mujassamlashgan 
bo‘ladi, 
deyish noto‘g‘ri. Pedagoglikka oid 
qobiliyatning ayrim turi biror pedagogda yetarli darajada taraqqiy etmagan bo‘lishi 
mumkin. Bunday vaqtda kam taraqqiy etgan qobiliyat o‘rnini shaxsning boshqa ijobiy 
fazilatlari bemalol to‘ldira oladi. Ammo shu narsa ayonki, tadbirkor o‘qituvchi 
o‘quvchilar jamoasini o‘z harakatini sustkashlik ilan rejalashtiruvchi va yolchitib 
ishlamaydigan o‘qituvchiga nisbatan osonlik bilan uyushtirib, bu jamoa ishini 
ko‘ngildagidek yo‘lga qo‘ya oladi. Turli xildagi qobiliyat va iste’dodning boisi 
shundaki, ana shunday ijobiy fazilat tufayli pedagoglik faoliyati ancha yengil kechadi. 
O‘qituvchining yana bir ma’naviy fazilati uning o‘z faoliyati natijasini oldindan 
ko‘ra bilish qobiliyatidir. O‘quvchi shaxsini oldindan ko‘rish va loyihalashtirish, 
kuzatuvchanlik hamda xayol kabi psixik sifatlarga asoslangan bo‘lib, bularni 
pedagogik kuzatuvchanlik va pedagogik xayol deb atash mumkin. Xayol tufayli 

---

46 
o‘qituvchi o‘z o‘quvchilarini kamolotga yetish istiqbolini aniqlaydi, bu ish har bir 
talabaga individual munosabatda bo‘lib, unga nisbatan zarur sezgirlik va mehribonlik 
ko‘rsatish natijasida ro‘yobga chiqadi.
O‘qituvchilarning pedagoglik faoliyatini o‘rganish bilan shug‘ullangan 
Leningrad universiteti professori N.V.Kuzminaning yozishicha, u 44 o‘qituuvchining 
faoliyati bilan tanishgan; shulardan 23 tasi muayyan sohada zo‘r iste’dodga ega 
bo‘lgan (texnika, artistlik, adabiyot, sport). Iste’dodli o‘qituvchilarning ko‘pchiligi 
o‘z talantlaridan pedagoglik faoliyatida ham foydalanganlar. Bunday o‘qituvchilar 23 
kishi ichida 19 kishini tashkil etgan. 
Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, qobiliyatsiz (muayyan bilimga ega bo‘lib, halol 
va fidokorona mehnat qiluvchi, ammo shunga qarmay o‘z faoliyatida muvaffaqiyatga 
ega bo‘la olmaydigan o‘qituvchilar nazarda tutiladi) o‘qituvchilarni shartli ravishda 
uch guruhga bo‘lish mumkin: 
1. Bevosita pedagogik qobiliyatlari yo‘q va kam bo‘lgan o‘qituvchilar. 
2. Pedagoglik ishida zarur bo‘lgan umumshaxsiy sifatlarga ega bo‘lmagan 
o‘qituvchilar(bu sifatlar boshqa kasbda ham asosiy shart hisoblanadi). 
3. Kam taraqqiy etgan birinchi va ikkinchi turdagi sifatlarga, ya’ni o‘qituvchi 
uchun zarur bo‘lgan bevosita pedagoglik sifatlar va umumiy turdagi sifatlarga ega 
bo‘lgan o‘qituvchilar.