Umumiy ma'lumoti tayyori. Doc

 
 
 
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

114 
XVI-MAVZU. BIZNES SAMARADORLIGI MUAMMOLARI 
 
16.1. Biznesda foyda va rentabellik 
16.2. Investitsiya faoliyati 
16.3. Biznes va tadbirkorlik xatarlari va ularni kamaytirish tadbirlari 
 
16.1. Biznesda foyda va rentabellik 
 
Tadbirkor foyda bermaydigan ishga qo’l urmaydi, binobarin sarf-xarajat ham 
qilmaydi. Хarajat qilish foyda ko’rishning sharti, vositasidir. 
Foyda ishbilarmonlik qobiliyatini ishga solib, xatarli ishga qo’l urgani uchun 
tadbirkorlarga tegadigan mukofotdir. 
Foydaning ham ikki turi bor: me’yoriy (normal) foyda tabiatan tadbirkorlik 
faoliyati uchun olinadigan xaq hisoblanadi va xarajatlar tarkibiga kiradi. Tovarlar 
eng past narxda, ya’ni xarajatga teng narxda sotilganda ham tadbirkor meyoriy 
foydani oladi; iqtisodiy foyda (sof foyda deb ham yuritiladi), miqdoran tovar va 
xizmatlarni sotishdan tushgan pul (daromad) bilan xarajatlar o’rtasidagi farqqa teng 
bo’ladi va tovarlar xarajatlardan yuqori narxda sotilganda hosil bo’ladi. Iqtisodiy 
foydani tadbirkor va uning sheriklari oladi. 
Sof foyda firma faoliyatining umumlashgan yakuniy ko’rsatkichidir. Sof 
foydaga qarab firma ishiga baho bersa bo’ladi. Foydaning turlari ko’p. Faoliyat 
turiga ko’ra ishlab chiqarish, tijorat (savdo-sotiq), bank foydasi kabilarni ko’rsatish 
mumkin. Ishlab chiqarish faoliyatida olinadigan foydadan farqliroq savdo-sotiq 
ishlarida tijorat foydasi bilan birga omad foydasi ham bor. Bozordagi narxlarning 
o’zgarishi tufayli olinadigan foyda omad foydasi deyiladi. Bu foyda xarajatlariga 
bog’liq bo’lmaydi, uni narxda kutilmagan o’zgarishlar yuzaga keltiradi. Masalan, 
to’qimachilik firmasi 2000 tonna paxtani har tonnasiga 1400 dollar to’lab sotib oldi. 
3 oydai so’ng paxta narxi 1600 dollarga ko’tarildi. Demak, firma 400 dollar foyda 
ko’rdi. Chunki, u paxtani oldin sotib olmaganda, keyinchalik uni qimmatga olar edi. 
Tovarlar sotilish narxining ham ko’tarilmaganda ortib ketishi omad foydasini beradi. 
Lekin omad foydasi muhim emas, chunki, u firma ishiga bog’liq bo’lmaydi. Shu 
sababli firmalar o’z ishiga bog’liq bo’lgan ishdan daromad topish va foyda olishni 
ko’zlaydilar. 
Firmaning daromadi deganda uning pul tushumlari anglanadi. Daromad foydadan 
ko’p bo’ladi. Firma daromadi uch turga bo’linadi: a) Umumiy daromad — barcha tovar 
va. xizmatlarni sotishdan tushgan pul. Uning miqdori sotiladigan tovarlar, xizmatlar 
soniga va ularning bozor narxiga bog’liq. Agar firma tovarni ko’p chiqarsa va yaxshi 
narxda sotsa, umumiy daromad ko’payadi. 
b) O’rtacha daromad — tovar birligini sotishdan tushgan pul. Uni topish uchun 
umumiy daromad sotilgan tovarlar miqdoriga bo’linadi. 
v) Me’yoriy daromad— qo’shimcha ravishda sotilgan tovardan tushadigai 
qo’shimcha pul. Uni aniqlash uchun tushgan umumiy pul(daromad) o’simi 
qo’shimcha sotilgan tovarlar miqdoriga bo’linadi. 
Bu ko’rsatkich tovarlarni qo’shimcha ishlab chiqarish umumiy daromadni 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

115 
qanchalik oshirishni ko’rsatadi. Agar umumiy daromad xarajatga teng bo’lsa, natija nolga 
teng, ya’ni foyda ko’rilmaydi. 
Хar bir firma foydani eng ko’p darajaga ko’tarishga intiladi. Buning uchun 
tovarlarni ko’proq chiqarish shart. Demak, me’yoriy.daromad ortib borishi kerak. 
Ammo bunga erishmoq uchun hech bo’lmaganda xarajatlar o’zgarmasligi yoki ular 
oshgan taqdirda ham tovarlarning bozor narxlaridan sekinroq o’sishi kerak. 
Foyda miqdori narxga nisbatan to’g’ri mutanosiblikda, xarajatlarga nisbatan 
teskari mutanosiblikda o’zgaradi. 
Bu qoidaga binoan foydani maksimumlashtirish uchun tovarlarni yuqori 
narxda sota bilish kerak, sotish uchun esa bozorbob, xaridor suyadigan tovarlarni 
ishlab chiqarish zarur, foyda topish xarajatlarni eng kam darajaga tushirishni 
(minimumlashtirish) ham talab qiladi. Masalan, A tovar 100 so’mga sotiladi, uning 
xarajatlari 80 so’m, foyda 20 so’m. Endi-A tovar modernizatsiyalandi, sifati yaxshilandi 
va bozorda narxi 110 so’mga ko’tarildi. Ayni vaqtda harajatlar kamaytirilib 75 so’mga 
tushdi. Bunda ko’riladigan foyda 35 so’m bo’ladi. Demak, u maksimumlashdi, chunki 
35>20. Narx o’zgarmagan sharoitda xarajatlar qanchalik pasaysa, foyda shu qadar 
ortib boradi. 
Хarajatlarning foydaga ta’siri mehnat unumdorligi orqali yuz beradi. Foydani 
maksimumlashtirish yuksak mehnat unumdorligini talab etadi va iqtisodiy ravnaq 
(progress) ni ta’mnnlaydi. 
Mehnat unumdorligi xarajatlarni pasaytirish orqali foydani oshiradi, shu 
sababli foydani ko’proq olish omili hisoblanadi. 
Foyda firma faoliyatining moliyaviy natijasi hisoblanadi. qancha sarflab, 
qancha foyda ko’rilgani firma ishining samarasini belgilaydi. Shu boisdan 
iqtisodiyotda foydalilik yoki rentabellik deb ataladigan ko’rsatkich qo’llaniladi. Uni 
aniqlash uchun olingan foyda qilingan xarajatlar bilan taqqoslanadi va xarajatlar 
birligiga qancha foyda to’g’ri kelishi ma’lum bo’ladi. 
Ishlab chiqarish rentabelligi va mahsulot rentabelligi mavjud. Ishlab chiqarish 
rengabelligi uning naqadar foyda bsrishini ko’rsatadi. Foydalilik (rentabellik) darajasi 
foyda normasi bo’lib; ikki usulda aniqlanishi mumkin. 
Birinchi usulda foyda miqdori ishlab chiqarishga qo’yilgan kapitalga bo’linadi 
va foizlarda ifodalanadi. Masalan, firma 100 million so’m kapital quyib, 16 million 
so’m foyda ko’rsa rentabellik quyidagicha 16 foizga teng bo’ladi. 
Bu olingan foyda firma sarflagan kapitalini necha foiziga teng degan ma’noni 
bildiradi. Masalan, 2001 yili Qibray pivo zavodining daromadi 159150 ming so’m, 
xarajatlari 120390 ming so’m, shundan sof foyda 17160 ming so’m bo’ldi. 
Korxonaning kapitali (aktivi) 186360 ming so’m edi.
Хuddi shu usul bilan hisoblanganda 2001 yili tashkilot qishloq 
xo’jaligi kimyo mashinasozligi zavodida IChR 3.7% bo’ldi, Demak foyda normasi 
keskin farqlandi, bu esa korxona ishining natijasidan kelib chiqdi. 
Rentabellik darajasini hisoblashning ikkinchi usulida foyda miqdori joriy xarajatlar 
miqdori bilan taqqoslanadi. Agar firmaning ishlab chiqarish uchun qilgan joriy sarfi 
500 million so’m bo’la turib, 200 million so’m foyda ko’rsa, rentabellik 40 foizga 
teng bo’ladi. Bunda firma 1 so’mlik sarfi evaziga 40 tiyin topgan bo’ladi.
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

116 
Foydani maksimumlashtirish uchun nimani ishlab chiqarish eng yuqori 
rentabellik bersa, firma shu ishga qo’l uradi. Shu bois ayrim mahsulot turining 
rentabelligi aniqlanadi. Bunga muayyan mahsulotni sotishdan kelgan foyda uni 
ishlab chiqarish xarajati bilan solishtiriladi. Masalan, tikuvchilik firmasi foydani 
maksimumlashtirish uchun engi uzun va engi kalta chit ko’ylak, engi kalta trikotaj 
ko’ylakdan qaysi birini ko’proq chiqarsh uchun ularning rentabelligini aniqlashi 
kerak. Agar birinchisi 12 foiz, ikkinchisi 14 foiz, uchinchisi 20 foiz rentabellik bersa, 
albatta firma uchinchi ko’ylakni tikishni ma’qul ko’radi yoki ikkinchi ko’ylakni ham 
qo’shib tikadi. 
Rentabellik qaerda pul ko’p foyda keltirsa, uning shu erga qo’yilishini 
bildiradi. Ammo pul egasi oz bo’lsa-da, kafolatlangan Daromad topmoqchi bo’lsa, 
pulini rentabelliga past, ammo bexavotir foyda beruvchi sohaga yoki ko’p daromad 
topmoqchi bo’lsa, rentabellik yuqori bo’lgan, lekin xatarli sohaga qo’yishi mumkin. 
Tadbirkorlik uchun foydaniig mutlaq miqdori — hissasi ham muhim. Foyda 
massasi rentabellik darajasiga, qo’yilgan pul (kapital) miqdoriga va kapitalning 
aylanishiga bog’liq. Agar rentabellik qanchalik yuqori bo’lsa va qo’yilgan pul 
qanchalik ko’p bo’lsa foyda massasi shunchalik ko’p bo’ladi. Foyda massasi bir so’m 
pul keltirgan foyda bilan qo’yilgan jami pul miqdoriga qarab o’zgarib turadi. Ammo 
shu bir so’m pul keltiradigan foyda kapitalning aylanish tezligiga ham bog’liq. 
Kapital aylanish qanchalik tez bo’lsa, rentabellik o’zgarmagan taqdirda ham olingan 
foyda miqdori ko’p bo’ladi. Masalan, bir sohaga qo’yilgan 100 million so’mlik 
kapital yiliga 4 marta aylanadi, har aylanishda 5 million so’mdan foyda keltiradi. 
Demak, foyda massasi yiliga 20 mnllion so’m (5.4) bo’ladi. Ikkinchi sohaga 
qo’yilgan kapital ham ,100, million so’m, har oborotida u ham 5 million so’mlik 
foyda keltiradi. Ammo u yiliga 6 marta oborot qilib, jami 30 million so’m (5.6) foyda 
beradi. Demak, ikkinchi sohada foyda massasi ko’proq (30>20). 
Agar rentabellik firma pulining naqadar samarali ishlatilishini ko’rsatsa, foyda 
massasi uning iqtisodiy qudratini ifodalaydi. 
Foyda uni topishda kim qanday hissa qushganiga qarab taqsimlanib, 
o’zlashtiriladi. Bu ishda pul egalari o’z kapitali, ishchilar mehnati, tadbirkorlar 
ishbilarmonligi bilan qatnashadilar. Shu sababdan ular foydani bo’lib oladilar. 
Firmaning iqtisodiy ahvoliga qarab uning reytingi unga beriladigan baho 
aniqlanadi. Reyting mazkur firma bnlan aloqa qiladiganlar uchun muhim axborot 
xizmatiii o’taydi. Odatda reyting ko’rsatkichlari quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
hisobotlarning ishonchli bo’lishi, rentabellik, kapital miqdori va uning aylanish 
tezligi, to’lov qobiliyati, raqobatbardoshlik, foydaning o’sishi va uning 
taqsimlanishi, tovarlarning sotilish hajmi, soliqlarni to’lay bilish, qarzdorlik, 
dividend olish, investitsiya qobiliyati va, nihoyat, bankrot bo’lish ehtimoli.