Qurilish materiallari ishlab chiqarish korxonalarining iqtisodiyoti

6.2. Korxonalar asosiy ishlab chiqarish fondlarining mohiyati va ularning 
turlari 
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida qurilish tashkilotlari asosiy 
vositalari tarkibiga binolar, inshootlar, jihozlar, qurilmalar, uskunalar, transport 
vositalari, avtomobillar, ko‘p yillik mevali daraxtlar, ishchi hayvonlar kiradi. 
Ular o‘z navbatida ikkiga bo‘linadi: ishlab chiqarishda bevosita ishtirok 
etadigan faol (aktiv) asosiy vositalar va ishlab chiqarishda ishtirok etmaydigan 
passiv asosiy vositalar. Bozor iqtisodiyoti sharoitida asosiy vositalar tarkibiga imkon 
qadar faol asosiy vositalar ulushi ko‘proqni tashkil etishi maqsadga muvofiqdir. 
Qurilish korxonasi ishlab chiqarishi - xo‘jalik faoliyatida ishlab chiqarish 
fondlari va noishlab chiqarish maqsadlaridagi fondlaridan foydalaniladi. Ishlab 
chiqarish fondlarining uch shakli mavjud. Ular quyidagilardan iborat: 
-ishlab chiqarish fondi; 
-pul fondi; 
-tovar fondi. 
Barcha turdagi fondlarning umumiy vazifasi uzluksiz ishlab chiqarish va 
takroriy ishlab chiqarishni ta’minlashdan iborat, shuning uchun ham ularni ishlab 
chiqarish fondlari deb ataydilar. 
Ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishning eng muhim vazifalari: 
-ulardan foydalanish samaradorligi; 
-ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifati; 
-ishlab chiqarish fondlarini eng kam sarflagan holda mahsulot ishlab chiqarish, 
ya’ni mahsulot tannarxini pasaytirish; 
-biriktirilgan ishlab chiqarish fondlarini to‘ldirib borish va aylanuvchanligi- 
korxonaning moliyaviy holati va rentabellik darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omilki, 

---

78 
uning uchun asosiy fondlarga qancha xususiy va zayom mablag‘lari 
sarflanganligining ahamiyati yo‘q emas. 
Qurilish korxonasining asosiy vositalariga qo‘yilmalar, ularni ishlatish va 
takroriy to‘ldirib borish samaradorligi nuqtai nazaridan bir qator qoidalarni hisobga 
olish lozim: 
-asosiy ishlab chiqarish fondlarining ichidagi foydaliligi muayyan muddat 
mobaynida saqlanadi, shuning uchun ularni sotib olish va foydalanish bo‘yicha 
xarajatlar ham vaqt bo‘yicha taqsimlangan. 
- asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish samaradorligi, ularning turi, 
mansubligi, ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etish xususiyati turlicha baholanadi. 
Qurilish korxonalari asosiy ishlab chiqarish fondlarini tahlil qilish uchun 
axborot manbalari sifatida yillik va choraklik buxgalteriya hisobotining «Korxona 
balansi» va «Asosiy vositalar to‘g‘risida hisobot» shakllaridan foydalaniladi. 
Qurilish korxonasi asosiy ishlab chiqarish fondlarini tahlil qilish natijasida 
qurilish korxonasi asosiy vositalari va boshqalarga sarflanadigan sarmoya 
miqdorlari, harakati va tarkibini o‘z ichiga oladi. Asosiy vositalar holatini tahlil 
qilganda bir qator xarakterli iqtisodiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. 
Iqtisodiyotning 
globallashuvi 
hamda 
hisob 
va 
hisobotlarning 
mukammallashuvi, jumladan, milliy hisob standartlarining jahon standartlari 
talablari darajasiga keltirilishi tufayli, garchi asosiy vositalar, asosiy fondlarning pul 
ko‘rinishidagi ifodasi sifatida avvaldan qo‘llanib kelgan bo‘lsada, hayotimizga 
“asosiy kapital”, “asosiy vositalar” kabi atamalar endilikda keng ravishda kirib 
kelmoqda. 
Hozirigi kunda amaliyotda asosiy vositalarning korxona balansi va 
hisobotlarida aks ettiriluvchi (ya’ni, boshlang‘ich, belgilangan tartibda 
O‘tkaziluvchi qayta baholashdan keyin esa tiklanish), hisobga olish qiymati balans 
qiymati deb ataladi. Bundan asosiy vositalarning qoldiq qiymatini asosiy 
vositalarning balans qiymatidan eskirish summasini ayirib tashlash yordamida 
topiladi. 

---

79 
Qabul qilingan baholash usuli va korxona balansida aks ettiriluvchi 
buxgalteriya hisoboti ma’lumotlari asosida, korxona asosiy ishlab chiqarish