328
toxumlarda qeydə alınmışdır. Ehtimal olunur ki, dənli bitkilərin müxtəlif sortları və
növləri
p.Alternaria
göbələkləri ilə sirayətlənməyə
fərqli reaksiya göstərirlər, bu
ziyanvericiliyə təsir edir. Eləcə də, müxtəlif amillərin, ilk növbədə bitkinin sortu,
göbələyin növü və ətraf mühitin şəraiti kimi amillərin (temperatur, rütubət və s.)
mümkün olan qarşılıqlı əlaqəsini nəzərə almaq lazımdır [4].
Şərh edilmiş faktlar qara rüşeym simptomları və dənin alternariozu olan
toxumlarda bitkilərin boy atmasına neqativ təsir edən səciyyəvi (tipik) olmayan
fizioloji proseslərin gedişindən xəbər verir ki, bu da sözsüz qara rüşeymi və dənin
alternariozunu xəstəlik hesab etməkdə davam etməyə imkan verir.
Buğda sünbülünün qaralması – adətən
p. Alternaria
göbələkləri ilə
asossiasiya edilən xəstəlikdir. A.alternata, c. Herbarium, b. Cinerea göbələkləri
buğda sünbüllərinin qaralması xəstəliyinin törədiciləridir.
Şəki-Zaqatala bölgəsinin payızlıq buğda əkinlərində apardığmız fitosanitar
müşahidələr və məhsuldan götürülən dənlərin fitoekspertizaları göstərir ki,
alternaria cinsindən olan göbələklərlə sirayətlənmə kifayət qədərdir və xəstəliyin
intensivliyi yüksək rütubət və güclü yağışların təsirindən artır. Havanın yüksək
rütubətliliyi və sünbülün üzərində su damcısının mövcudluğu zamanı, yəni sıx-sıx
və bolluca yağıntıların və ya şehin düşdüyü zaman taxılın yetişdiyi dövrdə
meydana gəlir. Belə şəraitlərdə sünbülün üzərində intensiv şəkildə, ilk növbədə
sporları atmosferin yerə yaxın qatında daha çox sayda əmələ gələn, soprofit
göbələklər inkişaf edir.
Adətən belə göbələklər
Alternaria, Cladosporium,
Epicoccum
fəsiləsindən olan, nadir hallarda başqa fəsilədən olan növlərdir. Erkən
sirayətlənmə və sirayətlənmiş sünbüllərin uzun müddət yığılmamış vəziyyətdə
qaldığı zaman, ehtimal olunur ki, yetişmə prosesi müəyyən dərəcədə pozula bilər,
bundan əlavə göbələk dənə keçə bilər. Həmçinin dənin göbələklərlə güclü şəkildə
sporlandığı zaman onun allergenliliyinin artdığını unutmaq lazım deyil.
Alternaria
və
Clodosporium
sporları – daha geniş yayılmış göbələk mənşəli
aeroallergenlərdən biridir.
Bununla belə p.Alternaria göbələklərinin və onların metobolitlərinin
toxumlara zərər vura bilməsi istisna edilmir, məsələn, zəif fizioloji olaraq
yetişməmiş toxumlar. Məlumdur ki, Alternarianın
bir çox növləri bitki
toxumalarını zədələyən və onun böyüməsini dayandıran fitotoksinlər əmələ
gətirirlər. Bizim tərəfimizdən 2013-2015-ci illərdə ADAU-nun fitopatologiya
laboratoriyasında aparılan analizlərlə müxtəlif bölmələrdən olan Alternarianın
cinslərinin buğdanın cücərtilərinə təsiri yoxlanılmışdır. Xırda sporlu növlərin bitki
filtratının tərkibində cücərtilərin boy atmasını dayandıran maddə vardır.
A.infectoria
kompleksinin növlərinin filtratı orta hesabla daha fitotoksik idi.
Dənli bitkilərin generativ orqanlarının Alternarianın növləri ilə sirayətlənməsi
unun çörək keyfiyyətinin pisləşməsinə gətirə bilər. Toxumun alternariozu çörək
bişirməyə ciddi ziyan vurmur. Toxumların Alternaria cinsləri ilə sirayətlənməsinin
daha çox təhlükəli nəticəsi kimi, insan və heyvanlar üçün zərərli olan göbələk
metobolitlərinin mikotoksinlərinin əhəmiyyətli miqdarda toplanmasını hesab
etmək lazımdır. Məsələn, müxtəlif ölkələrdə buğdanın toxumunda alternariol
(1050 mkq/kq qədər), alternariolun monometil efiri (1426 mkq/kq), tenuazon
329
turşusu (6432 mkq/kq qədər) və Alternarianın digər toksinləri aşkar edilmişdir.
Bütün bu məhlullar Alternarianın xırda sporlu növləri
tərəfindən ifraz edilir və
A.infectoria
da mövcud deyil, buna görə də dəqiq eyniləşdirmənin vacibliyini bir
daha qeyd edək. Bitkilər, bakterialar, quşlar və insan limfositləri üzərində aparılan
tədqiqatlar Alternarianın xırda sporlu növlərinin mutagen, terogen və toksiki
təsirini meydana çıxarmışdır.
A.tenuissi
manın bitki filtratının toyuq embrionları
üçün toksiki olması sübut olunmuşdur. Onlar üçün tenuazon turşusunun ölüm
dozası (ÖD
50
) yumurtaya 548 mkq təşkil edir, yəni ki, məsələn, 85 q buğdanın
tərkibində olan miqdarda. Çətin ki, qidada və ya heyvan yemində mikotoksinlərlə
belə çirklənmiş taxılın istifadə edilməsini sağlamlıq üçün təhlükəsiz hesab etmək
olar [8].
Alternarianın miselisinin qida allergeni kimi rolu öyrənilməmişdir. Ola bilsin
ki, o yetərincə qiymətləndirilməmişdir. Nəzərə alsaq ki, bu göbələklərin havadakı
sporları çox vaxt insanlarda atopik rinitlərin və astmanın əmələ gəlməsinə gətirir,
onda mövzunun aktuallığını başa düşmək olar.
Ekoloji dərinlik və Alternarianın xırda sporlu növlərinin infeksiyaları kimi,
A.infectorianın kompleksinin də infeksiyalarının qorunması üsulları ümumi olaraq
oxşardır. Infeksiyanın güclü mənbəyi sirayətlənmiş bitkilərdir (xüsusilə quruyan
aşağı yarpaqları ilə qocalan bitkilər, bar verməsi sona çatan bir illiklər) və vaxtaşırı
şeh və yağışlarla isladılması şərti ilə istənilən bitki qalıqlarıdır. Vegetasiya müddəti
ərzində (əsasən ortalarında və sonunda) əlverişli hava şəraiti zamanı torpaqdan bir
neçə metr yüksəklikdə həmişə yüksək konsentrasiyada (qatılıq) Alternarianın
soprotrof növlərinin inokulyumları mövcuddur.
Bu tez-tez əkinçilik
mədəniyyətinin yüksək olmadığı, əkinlərin yüksək dərəcədə alaqlandığı, istifadəsiz
qalmış sahələri olan, köhnə kökümeyvəli bitkilərin gövdə və yarpaqlarının
yığınlarının təmizlənmədiyi və s. təsərrüfatlarda müşahidə olunur.
Alternarianın toksigen fakultativ parazitik növlərinin yüksək potensial
təhlükəsini nəzərə alaraq onlara qarşı kompleks mübarizə tədbirləri aparılmalıdır.
Nəzərə alsaq ki, taxıl toxumlarının alternaria göbələkləri ilə yoluxması cücərtilərin
sağlamlığını aşağı salan başlıca amildir, onda ilk növbədə toxumlar genis spektrli
fungisidlərlə dərmanlanmalıdır. Toxumun dərmanlanması nəinki alternaria cinsinə
aid olan xəstəliklərin eyni zamanda bərk və toz sürmə, kök çürüməsi, fuzarioz, qar
kifi xəstəliklərinin də qarşısını alır.
Xəstəliyi törədən göbələklər taksonomik baxımdan müxtəlif taksonlarda
birləşirlər. Hər bir xəstəlik törədici özünəməxsus simptomlar əmələ gətirir,
məhsuldarlığa bu və ya digər dərəcədə zərər vururlar. Ona görə də bu xəstəlik
törədicilərin buğda bitkisinə vurduğu zərəri minimuma endirmək üçün sahədə
yüksək aqrofon yaradılmalıdır. Növbəliəkin, düzgün sələf bitkisi, torpağın
aqrokimyəvi analizinə uyğun balanslaşdırılmış mineral gübrələr verilməsi, alaqlara
qarşı elmi əsaslarla mübarizə və s. xəstəlik faizini
minimuma salmağa zəmin
yaradır. Sahələrdə xüsusi olaraq pas xəstəliklərinə qarşı alto-super, tilt, impakt,
reks-duo kimi preparatlarla aparılan kimyəvi çiləmələr bu xəstəlik törədicilərində
sporlarına öldürücü təsir göstərir.
Dostları ilə paylaş: