Cədvəl 1
Becərmə amillərinin payızlıq buğda sortlarında məhsulun struktur
elementlərinə təsiri, gübrəsiz (nəzarət) fonda
Sortlar
Səpin
müddətləri
Səpin
normaları,
hektara mln.
ədəd
1m
2
dən
çixan
ümumi
biokütlə,
qr
1 sünbüldə olan
1m
2
-dən
çixan dənin
kütləsi,
qr
1000
dənin
kütləsi,
qr
Təsərrü
fat
faydalılıq
əmsalı
dənin
sayi,
ədəd
sünbülcü
yün
sayı,ədəd
Əz
əmətli
-95
Oktyabrın 3-
cü ongünlüyü
3,0
1462,6
37,7
14,3
382,3
38,0
0,26
4,0
1571,7
36,3
13,3
389,9
36,9
0,25
5,0
1608,4
35,0
11,7
358,1
36,0
0,22
Noyabrın
1-ci ongünlüyü
3,0
1537,0
38,0
14,3
430,9
39,8
0,28
4,0
1664,2
36,9
13,0
452,6
38,7
0,27
5,0
1675,1
35,3
12,0
398,1
37,7
0,24
Noyabrın 2-
ci ongünlüyü
3,0
1453,3
32,0
11,7
334,0
37,4
0,23
4,0
1549,7
30,3
10,7
340,9
36,2
0,22
5,0
1538,4
28,7
9,7
311,0
35,3
0,20
Ar
an
Oktyabrın 3-
cü ongünlüyü
3,0
1535,0
42,0
17,0
458,0
40,0
0,30
4,0
1605 , 0
40,3
16,0
454,1
39,5
0,28
5,0
1629,3
39,0
15,0
435,9
38,9
0,27
Noyabrın 1-
ci ongünlüyü
3,0
1468,3
38,0
15,7
376,4
37,2
0,26
4,0
1489,8
36,7
14,3
355,4
35,3
0,24
5,0
1520,8
35,3
13,3
320,0
35,0
0,21
Noyabrın 2-
ci ongünlüyü
3,0
1451,3
34,7
13,0
340,8
35,1
0,24
4,0
1474,7
33,3
12,0
312,0
33,6
0,21
5,0
1494,7
30,0
10,3
287,4
32,8
0,19
403
Məhsulun struktur göstəriciləri tətbiq olunan aqrofonun səviyyəsindən asılı
olaraq dəyişir. Belə ki, aqrofon optimal olduqda məhsul göstəriciləri yüksəlir.
Becərmə amillərindən asılı olaraq payızlıq buğdanın məhsul göstəriciləri öyrənilərək
nəticəsi 1,2 və 3 saylı cədvəllərdə verilmişdir.
Erkən səpinlərdə bitkilərin məhsuldarlığı aşağı, qışa davamliliğı isə çox zəif
olmuşdur. Erkən səpin aparılmış sahələdə bitkilər daha surətlə inkişaf edərək boruya
çıxma fazasına daxil olaraq məhv olurlar. Gecikmiş səpinlərdə isə seyrəklik əmələ
gəlir və məhsuldarlıq aşağı düşür. Payızda zəif kök atmış bitkilərdə kollanma
zəifləyir və qışda şaxta düşənə qədər tələf olurlar.
Cədvəl 2
Becərmə amillərinin payızlıq buğda sortlarında məhsulun struktur
elementlərinə təsiri,N90P60K40 gübrə fonunda
Apardığımız tədqiqatların üçillik orta nəticələrinə əsasən qeyd etmək olar ki,
Əzəmətli-95 sortunda noyabrın birinci ongünlüyündə, Aran sortunda isə oktyabrın
üçüncü ongünlüyündə məhsulun struktur göstəriciləri yüksək olmuşdur.
Belə ki, Əzəmətli-95 sortunda noyabrın birinci ongünlüyündə İkinci səpin
müddətində müvafıq olaraq 1m
2
sahədən çıxan ümumi biokütlənin çəkisi 3,0; 4,0 və
5,0 mln/ha səpin normalarında gübrəsiz (nəzarət) variantda 1537,0; 1664,2 və
1675,1qram, N
60
P
40
+15 ton peyin variantında 1692,0; 1816,7 və 1828,3
qram,N
90
P
60
K
40
gübrə fonunda isə 1617,7; 1786,7 və 1792,3 qram olmuşdur. Aran
Sortlar
Səpin
müddətləri
Səpin
normalari,
hektara
mln.ədəd
1m
2
-dən
çıxan
ümumi
biokütlə,
qr
1 sünbüldə olan
1m
2
-dən
çıxan
dənin
kütləsi, qr
1000
dənin
kütləsi,
q-la
Təsərrü
fat
faydalılıq
əmsalı
dənin
sayi,
ədəd
sünbülcü-
yün sayı,
ədəd
Ə
zə
m
ət
li
-95
Oktyabrın
3-cü
ongünlüyü
3,0
1537,7
42,0
14,9
571,6
42,0
0,37
4,0
1665,7
40,0
14,7
594,2
39,6
0,36
5,0
1703,7
37,0
13,0
547,3
38,5
0,32
Noyabrın
1-ci
ongünlüyü
3,0
1671,7
46,5
17,3
661,9
43,9
0,40
4,0
1786,7
44,7
17,2
686,3
43,3
0,38
5,0
1792,3
44,1
16,1
633,8
40,7
0,35
Noyabrın
2-ci
ongünlüyü
3,0
1518,7
36,3
14,2
542,5
39,1
0,36
4,0
1624,7
35,1
13,5
570,4
37,6
0,35
5,0
1653,0
32,5
12,1
522,8
37,3
0,32
A
ra
n
Oktyabrın
3-cü
ongünlüyü
3,0
1590,7
49,7
19,3
633,1
45,5
0,40
4,0
1686,7
47,0
18,0
628,3
44,5
0,38
5,0
1712,8
44,0
16,7
592,2
43,0
0,35
Noyabrın
1-ci
ongünlüyü
3,0
1506,3
45,0
15,7
557,9
42,8
0,37
4,0
1607,3
39,0
16,3
556,3
40,9
0,35
5,0
1653,3
37,0
15,7
527,6
40,2
0,32
Noyabrıın
2-ci
ongünlüyü
3,0
1461,0
37,7
16,0
486,2
39,0
0,33
4,0
1592,3
37,0
15,0
503,4
37,0
0,32
5,0
1619,7
34,4
14,7
490,1
36,1
0,30
404
payızlıq buğda sortunda isə müvafiq olaraq 1m
2
sahədən çıxan biokütlənin çəkisi 3,0;
4,0 və 5,0 mln/ha səpin normalarında gürəsiz (nəzarət) variantda 1535,0; 1605,0 və
1629,3 qram, N
60
P
40
+15 ton peyin variantında 1671,7; 1759,3 və 1774,7 qram,
N
90
P
60
K
40
gübrə variantında isə 1590,7; 1686,7 və 1712,8 qram təşkil etmişdir.
Cədvəllərdən göründüyü kimi təcrübə illərində üçillik orta göstəricilərə əsasən
noyabrın birinci ongünlüyündə Əzəmətli-95 sortunda gübrəsiz variantda bir sünbüldə
olan dənin sayı 3,0 mln/ha səpin normasında 38,0 ədəd, 4,0 mln/ha səpin normasında
36,9 ədəd, 5,0 mln/ha səpin normasında 35,3 ədəd, bir sünbüldə oln sünbülcüklərin
sayı 14,3; 13,0 və 12,0 ədəd olmuşdur.
Cədvəl 3
Becərmə amillərinin payızlıq buğda sortlarında məhsulun struktur
elementlərinə təsiriN
60
P
40
+15 ton peyin fonunda
N
60
P
40
+15 ton peyin fonunda müvafiq olaraq bir sünbüldə dənin sayı 46,9; 45,6
və 41,9 ədəd, N
90
P
60
K
40
gübrə fonunda isə bir sünbüldə olan dənin sayı 46,5; 44,7 və
44,1ədəd, bur sünbüldə olan sünbülcüklərin sayı 17,3; 17,2 və 16,1 ədəd olması
müəyyən edilmişdir. Aran sortunda isə bu göstəricilər müvafiq olaraq optimal səpin
müddətində (oktyabrın 3-cü ongünlüyündə) 3,0; 4,0 və 5,0 mln/ha səpin normasında
gübrəsiz (nəzarət) variantda bir sünbüldə olan dənin sayı 42,0; 40,3 və 39,0 ədəd, bir
sünbüldə olan sünbülcüklərin sayı 17,0; 16,0 və 15,0 ədəd, N
60
P
40
+15 ton peyin
fonunda bir sünbüldə dənin sayı 48,1; 47,8 və 44,7 ədəd, bir sünbüldə olan
S
or
tl
ar
Sə
pi
n
mü
dd
ətl
ər
i
Səpin
normalari,
hektara
mln ədəd
1m
2
- dən
çixan
ümumi
biokütlə,
qr
1 sünbüldə olan
1m
2
-dən
çixan dənin
kütləsi,
qr
1000
dənin
kütləsi,
qr
Təsərrü
fat
faydalılıq
əmsalı
dənin
sayi,
ədəd
Sünbül
cüyün
sayı,
ədəd
Ə
zə
m
ət
li
-
95
Oktyabrın
3-cü
ongünlüyü
3,0
1594,7
44,0
15,7
615,4
43,3
0,39
4,0
1700,7
42,5
14,3
638,4
41,5
0,38
5,0
1710,7
36,7
12,7
608,4
40,6
0,36
Noyabrın
1-ci
ongünlüyü
3,0
1692,0
46,9
17,4
702,3
44,7
0,42
4,0
1816,7
45,6
16,3
739,1
44,2
0,41
5,0
1828,3
41,9
14,5
650,0
41,1
0,36
Noyabrın
2-ci
ongünlüyü
3,0
1596,8
37,3
13,0
558,9
41,9
0,35
4,0
1673,7
34,7
11,7
573,4
41,0
0,34
5,0
1690,3
32,0
10,9
554,5
38,7
0,33
A
ra
n
Oktyabrın
3-cü
ongünlüyü
3,0
1671,7
48,1
19,7
697,5
46,5
0,42
4,0
1759,3
47,8
17,3
721,3
46,0
0,41
5,0
1777,4
44,7
15,7
628,1
44,3
0,35
Noyabrın
1- ci
ongünlüyü
3,0
1586,4
44,0
16,7
595,8
43,7
0,38
4,0
1738,3
41,0
15,0
638,0
42,5
0,36
5,0
1746,1
39,0
14,0
583,9
42,2
0,33
Noyabrın
2-ci
ongünlüyü
3,0
1540,3
36,3
13,3
549,8
39,0
0,36
4,0
1672,7
33,0
12,3
572,8
37,8
0,34
5,0
1703,7
30,3
10,1
541,8
36,7
0,32
405
sünbülcüklərin sayı 19,7; 17,3 və 15,7 ədəd, N
90
P
60
K
40
gübrə fonunda isəbir
sünbüldədənin sayı 47,7; 47,0 və 44,0 ədəd, bir sünbüldə olan sünbülcüklərin sayı isə
19,3; 18,0 və 16,7 ədəd olmuşdur.
Məhsuldarlığın artırılmasında sünbül elementləri çox mühüm əhəmiyyətə
malikdir. Payızlıq buğda sortlarında sünbülün uzunluğu, sünbülcüklərin sayı, yüksək
məhsuldarlığın əsas şərtidir. Müxtəlif səpin normalarının təsiri nəticəsində sünbülün
uzunluğu və onda olan sünbülcüklərin sayı dəyişmiş, qidalanma şəraitindən asılı
olaraq artıb və yaxud azalmışdır.
Səpin müddətlərində bütün sortlar üzrə səpin normasının yüksəlməsi ilə əlaqədar
olaraq bir kvadrat metrdə olan məhsuldar gövdələrin sayı artır. Bu isə öz növbəsində
bir sünbüldən çıxan dənin sayının, 1000 dənin kütləsinin və sünbülün struktur
göstəricilərinin aşağı düşməsi nəticəsində məhsuldarlığın azalmasına səbəb olur[3].
Məhsuldarlığın yüksəldilməsində 1000 dənin kütləsinin xüsusi əhəmiyyətə
malik olmasını nəzərə alaraq Əzəmətli-95 və Aran sortlarında bu göstəriciyə səpin
müddəti, norması və qidalanma şəraitinin təsiri öyrənilmişdir.
Üçillik orta göstəricilərə əsasən optimal səpin müddətində Əzəmətli-95 sortunda
gübrəsiz (nəzarət) variantda 3,0 mln/ha səpin normasında 1000 dənin kütləsi 39,8
qram, 4,0 mln/ha səpin normasında 38,4 qram, 5,0 mln/ha səpin normasında 37,7
qram, Aran sortunda gübrəsiz (nəzarət) variantda 3,0 mln/ha səpin normasında 40,0
qram, 4,0 mln/ha səpin normasında 39,4 qram, 5,0 mln/ha səpin normasında isə 38,9
qram olmuşdur.
N
60
P
40
+15 ton peyin fonunda Əzəmətli-95 sortunda optimal səpin müddətində
1000 dənin kütləsinin 3,0 mln/ha səpin normasında 44,7 qram, 4,0 mln/ha səpin
normasında 44,2 qram, 5,0 mln/ha səpin normasında 41,1 qram, Aran sortunda isə
optimal səpin müddətində 3,0 mln/ha səpin normasında 46,5 qram, 4,0 mln/ha səpin
normasında 46,0 qram, 5,0 mln/ha səpin normasında 44,3 qram olması müəyyən
olunmuşdur. N
90
P
60
K
40
gübrə fonunda 1000 dənin kütləsi optimal səpin müddətində
3,0 mln/ha səpin normasında 43,9 qram, 4,0 mln/ha səpin normasında 43,0 qram, 5,0
mln/ha səpin normasında isə 40,7 qram olmuşdur.
Məhsuldarlığın yüksək olmasında əsas şərtlərdən biri də sünbüldə olan
sünbülcüklərin sayının çox olmasıdır. Bir sünbüldə olan sünbülcüklərin sayı
becərilmə şəraitindən asılı olaraq dəyişə bilər [4;5].
Yüksək temperatur, havanın nisbi rütubətinin azlığı və torpaqda su qıtlığının
təsirindən tozcuqlarda deformasiya baş verir, rüşeym kisəsi inkişaf etmir, steril
çiçəklər əmələ gəlir ki, bunun nəticəsində sünbüldə seyrək dənlilik əmələ gəlir, bu da
sünbüldə dənin kütləsinin azalmasına səbəb olur [6].
Birinci qida normasında optimal səpin müddətində sünbüldə dənlərin sayı
artaraq Əzəmətli-95 sortunda 46,0 ədəd, Aran sortunda 47,0 ədəd olmuşdur. İkinci
qida normasında (N90 P60 K40) bu göstəricilər azalmışdır. Belə ki, Əzəmətli-95
sortu üzrə sünbüldə dənin sayı 44,0 ədəd, Aran sortu üzrə isə 46,0 ədəd olmuşdur.
Payızlıq dənli bitkilərdən yüksək və keyfiyyətli məhsul almaq üçün optimal
səpin normalarının tətbiq edilməsi ən mühüm aqrotexniki tədbirlərdən biri hesab
olunur. Təcrübənin nəticələrindən məlum olmuşdur ki, məhsuldarlıq elementləri
406
göstəricilərinin dəyişməsi sortların bioloji xüsusiyyətlərindən, müxtəlif səpin
müddəti, normaları və qidalanma şəraitindən asılıdır.
Üçillik tədqiqatlardan aydın olur ki, optimal səpin müddətində hektara 4,0
mln/ha səpin normasında, N
60
P
40
+ 15 ton peyin qida şəraitində Əzəmətli-95 sortunda
sünbüldə dənlərin sayı 45,6 ədəd, Aran sortunda isə 47,0 ədəd olmuşdur. Tədqiqat
nəticəsində müəyyən edildi ki, hektara 4,0 milyon cücərən dən səpdikdə məhsuldarlıq
elementləri yüksəlir və bunun nəticəsində də yüksək və keyfiyyətli məhsul alınır.
Üçillik çoxamilli tədqiqatların nəticəsi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Gəncə-Qazax
bölgəsinin suvarılan torpaqlarında hər hektara N
60
P
40
+15 ton peyin verilməsi payızlıq
buğda sortlarının struktur göstəricilərinə müsbət təsir göstərir.
Gəncə-Qazax bölgəsinin aşağı suvarılan hissəsində payızlıq buğda sortlarının
struktur göstəricilərini öptimallaşdırmaq üçün əlverişli səpin müddəti oktyabrın
üçüncü və noyabrın birinci ongünlükləri hesab olunur. Optimal səpin norması hektara
4,0 mln. ədəd cücərən dən olmaqla mineral gübrələrin müəyyən hissəsinin peyinlə
əvəz edilməsi (N
90
P
60
+ 15 ton peyin) daha yaxşı nəticə veir.
Dostları ilə paylaş: |