Ziyoda masharipova

“Ertagi yo ertagi, echkilarning
burtagi, qirg‘ovul qizil ekan, quyrug‘i uzun ekan, g‘oz karnay-
chi ekan, o ‘rdak surnaychi ekan, ola qarg‘a azonchi, qora qarg(a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qozonchi, chumchuq chaqimchi ekan, to‘rg‘ay to‘qimchi ekan,
bo‘ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan, ertagimning eri bor, yetti
kunlik yeri bor, yetti kunlik yerida dumi kalta bo‘ri bor...”
Ertak boshlamasidagi bir-biriga qofiyadosh bo‘lgan so'zlarning 
takrorlanib kelishi o'ziga xos ritm va ohangdorlikni yuzaga keltiradi. 
Og'zaki ijroda mana shu ohangdorlikni to ‘g‘ri aks ettirish eshituvchi- 
ning diqqatini o ‘ziga jalb qiladi va asar mazmuniga bo‘lgan qiziqishni 
yanada oshiradi. Ba’zi ertaklar esa, to‘g ‘ridan-to‘g‘ri saj’siz zachin 
orqali ham boshlanishi mumkin: 
“Qadim zamonda bir podshoning
go‘zaIlikda tengsiz qizi bo‘lgan ekan...” 
Bunday boshlamalar xuddi 
m uallif bayoni kabi vazmin ohangda o ‘qiladi.
M ashq. Quyidagi ertakni ifodali o ‘qish qoidalari asosida o‘rganib 
chiqaylik. Ikkiti vertikal chiziq || pauzani, bitta vertikal chiziq | esa, 
qisqa pauzani bildiradi.
Bir bor ekan, | bir yo‘q ekan, | qadim zamonda || bir kishi bo ‘lgan 
скап.Ц Uning uchta o ‘g ‘li bor ekan, | uchovi ham o ‘qigan, | oq-qora- 
ni tanigan, | yuzlari oyday, | o ‘zlari toyday, | yomon bilan yurmagan,
| yomon joyda turmagan ekan. || To‘ng‘ichi - yigirma bir yoshda, | 
o'rtanchasi - o ‘n sakkiz yoshda, | kenjasi - o ‘n olti yoshda ekan. ||
To‘ng‘ichi, 
o‘rtanchasi va 
kenjasi 
so‘zlari alohida ta’kidlab, man­
tiqiy urg‘u berib o ‘qiladi. Bu so‘zlardan so‘ng tire bo‘lganligi uchun 
qisqa pauza qilinadi.
Otasi bir kuni bularni o ‘z oldiga chaqirib, | har birining peshonasi- 
dan silab, | bunday debdi: ||
-
0 ‘g‘illarim, | men boy emasman, | mendan qolgan narsalar | 
sizning turmushingiz uchun yetmaydi, | endi mendan biror narsa umid 
qilib o'tirmanglar. || 0 ‘lganimdan keyin baxtsiz bo ‘lib qolmanglar, | 
deb sizlarni o ‘qitdim, | boqdim-ko'rdim, | voyaga yetkazdim, | quvvatli 
bo‘ldingizlar, | yarog‘ ushlashni o ‘rgatdim, | yarog1 ishlatishda usta 
bo'ldingizlar, | qo ‘rqitmay o ‘stirdim, | botir boMdingizlar. || Yana uch 
narsani aytaman, || quloqlaringizga olib, | eslaringizdan chiqarmang- 
lar: || To‘g ‘ri bo‘ling - || bexavotir bo'lasiz. || Maqtanchoq bo'lm ang
- || uyatga qolmaysiz. || Dangasa bo'lm ang - || baxtsiz b o‘lmaysiz. || 
В undan boshqasini endi o ‘zingiz biling. || Qora toyni, | saman toynit 
| ko‘k toyni asboblari bilan tayyorlab qo'ydim . || Xurjunlaringizni bir
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

haftalik ovqat bilan to‘lg‘izdim. || Baxtingiz yo ‘lda, | uni topib olmoq 
uchun safarga chiqingiz, | dunyoni tanimay, | dunyo kishisi bo‘lmaysiz. 
|| Baxt qushini ushlamoq uchun | baxt oviga chiqinglar. || Xayr endi, | 
o ‘g ‘illarim, - | deb so‘zini tamom qilibdi. ||
G ‘oya. Otaning o ‘g ‘illariga aytgan to ‘g ‘ri b o ‘ling - bexavotir 
b o ‘lasiz, m aq tan ch o q b o ‘lm ang - u y atg a qolmaysiz, dangasa 
b o ‘lm ang - baxtsiz b o ‘lm aysiz kabi o ‘git-nasihatlari asaming g ‘oyaviy 
asosini tashkil etadi.
Keltirilgan matnda katta hayot tajribasiga ega bo‘lgan otaning se- 
vimli farzandlariga nasihati bayon etilgan. Ertakning ushbu o ‘rinlari 
vazmin nasihat ohangida o ‘qiladi. Ota tomonidan aytilgan “yarog‘ ush- 
lashni o ‘rgatdim”, “qo‘rqitmay o ‘stirdim”, “to‘g ‘ri bo‘ling”, “maqtan­
choq bo‘lmang” kabi so‘zlar alohida ta’kidlab, urg‘u berib o ‘qilsa, er­
takning g ‘oyaviy-estetik mazmuni yanada teranroq ochiladi.
Q issalarn i ifodali o‘qish
Husayn Voiz Koshifiy 
“Futuvvatnomai 
sultoniy...” 
asarida 
qissaxonlar va afsona aytuvchilar haqida fikr yuritar ekan, shunday deb 
yozadi: “ S huni bilki, qissa o‘qish va qissa eshitishning foydasi katta. 
B irinchidan, kishi o‘tgan a jd o d la rn in g ishi va ahvolidan x a b a rd o r 
bo‘ladi. Ik k in c h id an , odam g‘aroyib va ajoyib voqea, sarguzasht- 
larn i eshitsa, fikri va k o ‘zi ochiladi. U chinchidan, o ‘tgan larn in g
zahm atu u q u b a tla rid a n x a b a rd o r b o4 sa, hech kim bu dunyoda 
tashvishu g‘am d a n ozod em asligini an g lab k o ‘ngli taskin topadi, 
tasalli boMadi” 1. M ashhur adibning qissa o ‘qish va qissa eshitishning 
m a’naviy, m a’rifiy ahamiyati haqidagi bu fikrlari hamon dolzarb bo'lib 
turibdi. Darhaqiqat, qissalar ham adabiyotning boshqa janrlari kabi in­
son fikrini ravshanlashtirishda, qalb ko‘zlarini ochishda, ruhiy olamini 
boyitishda beqiyos ahamiyat kasb etadi.
Qissalarni ifodali o'qishga kirishishdan oldin, uning jan r 
xususiyatini belgilash, asarda qo‘yilgan bosh g ‘oyani aniqlash lozim 
bo ‘ladi. Shu bilan bir qatorda, asarda ishtirok etuvchi personajlam ing 
xarakteriga xos xususiyatlam i o ‘rganish, o ‘tkir dramatizm, keskin