AZƏrbaycan elmlər akademiyasi miLLİ MÜnasiBƏTLƏR İnstitutu

4. 1918-ci İLİN ƏVVƏLİNDƏ BAKI QUBERNİYASINDA ERMƏNİ 
VƏHŞİLİKLƏRİ. 
 
Son iki əsrdə bilavasitə Rusiyanın himayədarlığı ilə istədikləri 
əməlləri həyata keçirən ermənilər Qafqaza gəlmə bir xalq olmalarına 
baxmayaraq, bu qədim və zəngin ərazidə yurd salmaq, dövlət yaratmaq üçün 
hər cür hiyləyə, fitnə-fəsada əl atmışlar.  
Bu haqda rus tarixçiləri  İ.Dyakonov və N.Şavrov belə demişlər: 
«Qədim ermənilər, təxminən bizim eradan əvvəl birinci minillikdə, Fərat 
çayının yuxarı vadisi zonasında meydana gəlmişlər».
1
 XX  əsrin 
başlanğıcında Zaqafqaziyada yaşayan 1300000 ermənidən 1 milyondan artığı 
bu rayonun yerli əhalisi deyildir: onlar buraya bizim tərəfimizdən 
köçürülmüşlər.
2
  
Ermənilərin Qafqaza köçürüldükləri barədə (Türkiyədən və İrandan) 
«Ermənilər,  əsasən, müsəlman mülkədarların torpaqlarında yerləşmişlər» - 
deyən vəziri-muxtar, diplomat və dramaturq A.Qriboyedovun «Ermənilərin 
İrandan bizim əyalətlərə köçməsi haqqında qeydlər»ini oxumaq kifayətdir.
3
  
Ermənilərin Qafqazın aborigen xalqı olmamaları barədə vaxtilə 
mənşəcə erməni alimlərin özləri də e’tiraf etmişlər. Tarixçi B.İşxanyan 
«Qafqaz xalqları»  əsərində yazır: «Antik dövrdə ermənilərin  əsl vətəni olan 
Böyük Ermənistan Kiçik Asiyada, yə’ni Rusiyadan kənarda yerləşirdi.
4
  
Ermənistan SSR EA-nın ilk prezidenti İ.Orbelinin qeydinə diqqət 
yetirək: «İndiki Dağlıq Qarabağ orta əsrlər Albaniyasının bir hissəsi olmuş, 
sonradan erməni feodalları tərəfindən zəbt edilmişdir.»
5  
Ermənilərin kim olduqlarını  və harada təşəkkül tapdıqlarını, 
fikrimizcə, tanınmış alim Manuk Abeqyan daha dəqiq və düzgün ifadə 
etmişdir: «Erməni xalqının  əsli nədir; necə  və  nə vaxt, haradan və hansı 
yollarla o buraya (İrəvan torpaqlarına - müəl.) gəlib, erməni olmazdan əvvəl 
və sonra hansı tayfalarla əlaqədə olub, onun dilinə, etnik tərkibinə kim necə 
tə’sir göstərib? Bizim əlimizdə bunları sübuta yetirən aydın və dəqiq dəlillər 
yoxdur.»
6
  
                                                           
1
 Dyakonov İ., Erməni xalqının ilkin tarixi, İrəvan, 1968, səh. 237, (rus dilində) 
2
 Шавров Н., Новая угроза русскому делу в Закавказье, С.-Петербург, 1911, 
səh.61. 
3
 Грибойедов А., Seçilmiş əsərləri, 2-ci cild, Moskva, 1977, səh.399-444. 
4
 Ишханйан Б., Qafqaz xalqları, Petroqrad, 1916, səh.18 (rus dilində). 
5
 Орбели И., Seçilmiş əsərləri, İrəvan, 1963, səh.358 (rus dilində). 
6
 Абегйан М., Erməni ədəbiyyatı tarixi, İrəvan, 1975, səh.11 (rus dilində). 

 
64
Hansı dona, hansı cildə istəsən girməyi bacaran erməni daşnakları 
1917-ci ildə belə bir plan hazırlamışdılar ki, istər Şimali Azərbaycanda, istər 
tarixi Azərbaycan torpaqlarında, istərsə  də Qafqazın digər  ərazilərində 
yaşayan azərbaycanlıları bütünlükdə məhv etsinlər, ermənilərin əsas məqsədi 
bir xalq və millət kimi azərbaycanlıların ən dəhşətli soyqırımını təşkil etmək 
idi. Daha doğrusu, erməni daşnak partiyasının liderləri 1918-ci ilin ilk 
aylarından etibarən Bakıdan başlayaraq Tiflisə  qədər məskunlaşan 
azərbaycanlıları  qırıb Kür çayına, Qubadan Astarayadək yaşayanları isə 
Xəzər dənizinə tökməyi planlaşdırmışdılar. 
Həmin plana uyğun olaraq 1918-ci ilin mart-may aylarında Bakıda, 
Şamaxıda, Qubada və Göyçayda ermənilər yerli əhaliyə qarşı kütləvi qırğın 
tədbirlərinə əl atdılar. 
Həmin günlərin acı  həqiqətlərini qocaman müəllim Məmməd 
Hüseyn Axundov belə xatırlayır: «Ermənilər azərbaycanlıları  qıra-qıra 
Göyçaya çatmışdılar. Onlar görünməmiş  vəhşiliklər törədir, hamilə 
qadınların qarnını yarıb uşağı nizəyə keçirib, divara sancır, camaatı məscidə 
doldurub yandırır, qız və  gəlinlərin kürəyinə qaynar simavar bağlayır və 
başqa vəhşiliklər edirdilər.» 
 1917-ci ildə Rusiyada çar hökuməti devrildikdən sonra Almaniya və 
Avstriya cəbhələrində xidmət edən minlərlə erməni əsgəri öz silahları ilə (o 
vaxtlar rus ordusuna azərbaycanlılar hərbi xidmətə çağırılmırdılar,  əvəzində 
dövlətə vergi verilirdi) daşnakların niyyətlərini həyata keçirmək üçün Bakıda 
cəmləşmişdilər. Hətta xatirələrdən mə’lum olur ki, 1918-ci ilin yanvar-fevral 
aylarında özlərinə çox arxayın olan daşnak zabit və  əsgərləri Bakının 
küçələrində belə bir mahnını oxuya-oxuya gəzirlərmiş: 
 
Bir, iki, Qafqaz oldu bizimki, 
Bir, iki, Bakı oldu bizimki, 
Dənizdən dənizə, 
Qara dəniz, Aralıq dənizi, 
Üstəlik Kirit adası. 
Şimal sərhədimiz Voronej şəhəri, 
Paytaxtımız Tiflis şəhəri, 
Yaşa, çox yaşa Andranik paşa, 
Andranik paşa, səni çox yaşa.  
 
Göründüyü kimi, ermənilərin iştahası çox böyük imiş. Bu da təsadüfi 
deyildi. Çünki onların Rusiyada V.İ.Lenin kimi himayədarları, Qafqazda isə 
S.Şaumyan və A.Mikoyan kimi arxaları vardı. 

 
65
1918-ci ilin mart ayının sonu Azərbaycan xalqının qanlı  və faciəli 
günləri kimi tarixə düşmüşdür. İstiqlaliyyət tariximizin görkəmli araşdırıcısı 
Cahangir Zeynaloğlu mart hadisələri barədə belə yazır: «Daşnak firqəsi 
xüsusi bir proqram daxilində müntəzəm  şəkildə Bakıda müsəlmanları  qırdı. 
Bu qırğına «bolşevik – müsavat firqə mübarizəsi» adı verildi və  qətl 
edilənlərin malları yağma edildi və yandırıldı. Martın 31-də başlayan bu 
qırğın üç gün davam eylədi. «İsmailliyyə» deyilən böyük və gözəl milli saray 
yandırıldı. «Təzəpir» və sair camelər də bombardman edildi. Şəhidlərin 
miqdarı 15 minə təxmin edilməkdədir. Qətllərdən qurtulan müsəlmanlar ətraf 
köylərə və dağlara çəkildilər.»
1
  
Bakıda azərbaycanlıların kütləvi qırğınından sonra oyuncaq 
hökumətin (daşnakların və ermənipərəst komissarların daxil olduqları Bakı 
kommunasının) başçısı S.Şaumyan özünün baş planını (azərbaycanlıların bir 
millət kimi məhvi barədə) həyata keçirmək məqsədilə Quba, Şamaxı, Salyan 
və Göyçay bölgələrində törədiləcək qırğınları həyata keçirməyə başladı. 
Ermənilərin Bakıda qazandığı uğurlar S.Şaumyana qol-qanad verirdi. 
Öz hərəkətlərinə haqq qazandırmağa çalışan daşnak dideri Rusiya 
proletariatının başçısından da xeyir-dua almışdı. O vaxtlar V.İ.Lenin 
S.Şaumyana yazdığı xüsusi məktubda Bakıda mart qırğınında onun möhkəm 
və  qəti siyasətinə  məftun olduğunu bildirir və  həmin siyasəti davam 
etdirməyi məsləhət görürdü. Daha sonra bolşeviklərin rəhbərləri tapşırırdı ki, 
bu siyasəti çox ehtiyatlı bir diplomatiya ilə birləşdirmək unudulmamalıdır. 
V.İ.Leninin fikrincə, belə etdikdə qələbənin tə’min olunacağına böyük inam 
bəsləmək olardı.  
1918-ci ilin aprelində Bakı  şəhəri və Bakı quberniyası bolşeviklərin 
əlinə keçdiyi bir vaxtda S.Şaumyanın tapşırığı ilə Quba qəzasında 
hakimiyyəti  ələ keçirmək üçün tədbirlər görülməyə başlanmışdı. Aprelin 
ortalarında S.Şaumyan özünün sadiq məsləkdaşı David Gelovanini 
ermənilərdən ibarət iki yüzə yaxın silahlı  əsgərlə Qubaya göndərir. Burada 
özünü Quba qəza komissarı e’lan edən D.Gelovani yerli əhaliyə bildirir ki, 
onlar mütləq bolşeviklərin hakimiyyətini tanımalıdırlar. Vəziyyətin çox ağır 
olduğunu dərk edən qubalılar bu təkliflə razılaşırlar. Bir neçə gündən sonra 
Qubada sakitliyin yarandığını görən D.Gelovani yerli camaatın tərkisilah 
edib həbsxanada saxladıqları iki yüzdən artıq ermənini azadlığa buraxdırır. 
D.Gelovaninin Qubada bolşevik idarə üsulu uzun çəkmir. Bir neçə 
gündən sonra şəhərin  və  ətraf kəndlərin camaatı bolşevik komissara silahlı 
müqavimət göstərib ona ya Qubanın tərk etməsini, ya da təslim olmasını 
                                                           
1
 Müxtəsər Azəbaycan tarixi, Bakı, 1992, səh. 110. 

 
66
təklif edirlər. Arxadan köməyə  gələn xüsusi toplu-pulemyotlu dəstə belə, 
D.Gelovaniyə kömək edə bilmir. 
D.Gelovani Qubanı  tərk etmək məcburiyyətində qalır.  Şəhərdən 
çıxarkən, o, buradakı erməniləri də özü ilə aparır. Qubalılar bu hadisələr 
zamanı  həm  şəhərdə yaşayan, həm də D.Gelovaninin əsgərlərindən olan 
ermənilərdən az da olsa Bakı qırğınının hayıfının çıxırlar.  
D.Gelovani Qubadan qovulduqdan iki həftə sonra xəbər gəlir ki, 
bolşeviklərin bu qəzaya yeni və güclü təcavüzü hazırlanır.  
May ayının 1-də  məşhur daşnak zabiti Hamazaspın başçılığı ilə 
ancaq ermənilərdən ibarət olan böyük hərbi dəstə Qubanı mühasirəyə alaraq, 
şəhəri toplardan və pulemyotlardan atəşə tutur. 
Məlum olduğu kimi, Hamazaspın dəstəsi adi əsgərlərdən ibarət 
olmamışdır. Onlar xüsusi «cəza dəstəsi» adı altında birləşən, vəhşilikləri ilə 
seçilən ermənilərdən ibarət qoşun hissələri imiş. 
Hamazaspı «cəza dəstəsi» ilə Qubaya şəxsən S.Şaumyan göndərmiş 
və bu barədə o, digər komissarlarla heç məsləhətləşməmişdi. Bu dəstəni 
təşkil edən isə  hərbi komissar erməni Qriqori Korqanov olmuşdur.  
Q.Korqanov S.Şaumyanın təklifi ilə Hamazaspın dəstəsinə yalnız 
«Daşnaksutyun» partiyasının üzvü olan əsgərləri (iki min nəfər) daxil etmiş 
və ona qatı millətçi Venuntsu dəstə komissarı, Nikolay adlı  hərbçini isə 
köməkçi tə’yin etmişdi. 
Hamazasp Qubanı  işğal etdikdən sonra şəhər camaatına hədə-qorxu 
mə’zmunlu müraciətində onun dəstəsinin bu yerlərə hansı  məqsədlə 
göndərildiyi açıq  şəkildə ifadə olunur. O vaxt Hamazasp demişdi: «Mən 
erməni xalqının qəhrəmanı və onun marağının müdafiəçisiyəm. Mən buraya 
– Qubaya xüsusi cəza dəstəsi ilə ona görə göndərilmişəm ki, iki həftə əvvəl 
burada öldürülən ermənilərin hayıfını sizdən alım. Mən buraya qayda-qanun 
yaratmaq Sovet hakimiyyətini qurmaq üçün gəlməmişəm. 
Bu yerlərdə erməniləri qırdığınıza görə, Xəzər dənizinin 
sahillərindən tutmuş  Şah dağına qədər olan ərazidə yaşayan bütün 
müsəlmanları  məhv etmək barədə  mənə göstəriş verilib. Mənə sizin yurd-
yuvanızı yerlə-yeksan etmək,  Şamaxıda törətdiklərimizi sizin də başınıza 
açmaq, erməni qardaşlarımızın qanının intiqamını almaq tapşırılıb.» 
Hamazaspın dəstəsi istər Qubaya gələrkən bütün yol boyu, istər 
şəhərə girərkən, istərsə də mahalın digər ərazilərində olarkən çox dəhşətli və 
azğın hərəkətlər etmişlər. Ermənilər qarşılarına çıxan kəndləri, obaları, yurd 
yerlərini dağıdır, yandırır, rastlaşdıqları kişiləri, qadınları, uşaqları 
qəddarcasına qətlə yetirirdilər. Qubada bir-bir evlərə girib bəzən bütün ailəni 
məhv edən ermənilər hətta hamilə və uşaqlı qadınlara belə rəhm etməmişlər. 

 
67
Məsələn, onlar Kərbəlayı  Məmməd Tağı  oğlunun 14 nəfərdən ibarət 
ailəsinin, Məhəmməd Rəsul oğlunun 5 nəfərlik ailəsinin başlarını  kəsmiş, 
Hacı Dadaşbala Qasım oğlunun arvadı Bibixanım və oğlu Abdul Qasımı diri-
diri oda ataraq yandırmış, Kərbəlayı Abuzər Məstan oğlunu və iki qızı - 
Hökuməni və Bustanı qucaqlarındakı körpələrlə birlikdə tikə-tikə doğramış, 
Məşədi Qənbər Molla Məhəmməd Saleh oğlunu, onun arvadını və beş körpə 
uşağını şaqqalamışlar.  
Qubanın o vaxtkı ağsaqqallarından Molla Şahbaz, Usta Məhəmməd, 
Rəsul Bayram oğlu, Məşədi Musa Zeynal oğlu, Məşədi Əli Məşədi Feyzulla 
oğlu, Kərbəlayı Dadaş Bağır oğlu, Cabbar Məmməd Əli oğlu, Səfərli Məşədi 
Talıb oğlu,  Məşədi Musa Zeynal oğlu və onlarca digər ailə başçısı  qətlə 
yetirilmişdir. 
Hər cür vəhşilik və talanlarla yanaşı, ermənilər  ən alçaq və  rəzil 
hərəkətlərə də əl atmaqdan çəkinməmişdilər. Belə ki, qansız erməni əsgərləri 
şəhərin hörmətli ağsaqqallarına  əmr etmişdilər ki, onlara əylənmək üçün 
müsəlman qadın və  qızları  gətirsinlər.  Bununla qəti  şəkildə razılaşmayan 
Əlipaşa Kərbəlayı  Məhərrəm oğlu və onun oğlu yerindəcə  vəhşicəsinə 
güllələnmişdilər. Bə’zən ermənilər onların  əmrlərini yerinə yetirməyən 
kişilərin gözlərini çıxarmış, qarınlarını xəncərlə doğram-doğram etmişlər. O 
vaxt  şəhərdə iki mindən artıq kişini öldürən azğın erməni  əsgərləri yüzə 
yaxın qadın və qızı zorlamış, namuslarına toxunmuşlar... 
Şəhər  əhalisinin  əmlakı tar-mar edilərək oğurlanmışdı. Təkcə 
Qubanın özündə Hamazaspın  əsgərləri dörd milyon manat nağd pul, xeyli 
qızıl pul, qiymətli daş-qaş  və beş milyon manatlıq  əşya-mal, iyirmi beş 
milyon manatlıq  ərzaq ehtiyatı  ələ keçirmişdilər. Xatırladaq ki, həmin 
qızılların və qızıl pulların bir hissəsi sonralar S.Şaumyan həbs edilərkən (öz 
məsləkdaşları ilə birlikdə) onun yük çamadanlarındakı 80 milyon 
məbləğindəki qızıl pulun içərisində olmuşdur. 
Təkcə Qubanın özündə Hamazaspın dəstəsi 105 ev yandırmışdır. 
İbarihim bəy Şıxlarlıya, Məşədi Əli Hüseynova, Orucəli Məmmədova, Bəkir 
Mehrəliyevə, Səttar Məmmədyarova, Hidayət  Əmirbəyova,  Əli bəy 
Zizikliyə, Rəcəb Orucova, Yusif bəy Abdulsəlimbəyova,  İsgəndər 
Abdullayevə  məxsus böyük mülk-evlərin,  şəhərdəki məscidlərin, bir sıra 
idarə və digər inzibati binaların yandırılıb külə döndərilməsi əhaliyə olduqca 
böyük ziyan vurmuşdu. 
Hamazaspın «cəza dəstəsi» Qubaya gələrkən Bakı-Xaçmaz 
dəmiryolunun sağ  və sol tərəflərində yerləşən kəndləri dağıtmış, yandırmış, 
əmlakını qarət etmiş, qaçıb canını qurtara bilməyənləri isə  qətlə yetirmişdi. 
Bəzən hətta elə olub ki, bu və ya başqa yaşayış  məntəqəsində camaat 

 
68
ermənilərlə dil tapmağa, danışıqlar aparmağa cəhd göstərmiş, lakin əvəzində 
düşmən güllələrinin qurbanı olmuşlar. Məsələn, Dəvəçi icmasının 
Dəvəçibazar və  Qızılburun camaatı on beş  nəfərdən ibarət ağsaqqallar 
hey’ətini erməniləri duz-çörəklə qarşılamağa göndərmiş, lakin Hamazaspın 
göstərişi ilə onların hamısı güllələnmişdi. 
Ermənilər bütün kəndlərdəki məscidləri dağıdaraq, müqəddəs quran 
kitablarını  təhqir edərək ayaqlar altına atmış  və yandırmışlar. Bütünlükdə 
Quba mahalında daşnaklar 122 kəndi dağıtmış, yandırmış, viran qoymuşlar. 
Həmin yaşayış  məntəqələri bunlardır: Dəvəçi, Sədan, Çarxana, Dərə Zarat, 
Saqolcan, Eynibulaq, Ağasıbəyli, Kolanı, Uqah, Nardərə, Siyəzən, Rəhimli, 
Surra, Qaraqaşlı, Aşağı Quşçu, Sarvan, Əmirxanlı, Qarabulağ, Aygünlü, 
Qaraqurdlu, Qaraçı, Nərəcan, Xudat, Aşağı Buduq, Xaçmaz, Təzə və Köhnə 
Xaçmaz, Mürşüd oba, Xaspolad oba, Babalı, Mehraliqışlaq, Bəyqışlaq, 
Canaxır, Qobuqırağı, Mürsəlliqışlaq, Çarxı, Xırdaoymaq, Qaracallı, Yergüc, 
Hülövlü, Həsən Əfəndi, Ərəb, Qarabağlı, Çaxmaqlı, Ciğatay, İlxıçı, Avaran, 
Xuray, Çiləkir, Həzrə,  Əcəxür, Düztahir, Həsənqala, Urva, Aşağıəlik, 
Aşağıləkər, Köhnə Xudat, Əvəcüğ, Zeyxur, Quzuqışlaq, Kədəzeyxur, Yasab, 
Nügədi, Amsar, İqrığ,  Əski  İqrığ, Daşlıyataq, Təkyə, Qımılqışlaq, 
Əlibəyqışlaq,Əniq, Aşağı Xuc, Alpan, Digah, Zizik, Mirzəməmmədkənd, 
Üçkün, Hacıqaib, Susay, Xucbala, Cimi, Rustov, Yenikənd, Küləzi, Çiçi, 
Söhüb, Nöhürdüzü, Zərqova, Afurca, Xəlfələr, Cök, Qrızdəhnə, Nabran və s. 
O vaxtlar ermənilərin Quba mahalında yandırdıqları bir sıra kəndlər - 
Əlixanlı,  Ərəbəlməmməd,  Ərəb-Xəmnə, Qulamlar, But-but, Tura, Əzizlər, 
Bişbişi, Aşalı, Küləşqışlaq, Yusifqışlaq, Dəndəlik, Xızı  Fəriz,  Ərəb Sofu, 
Qərəblər,  Əbilə  kəndləri büsbütün dağıdılmış, heç sonralar dirçələ 
bilməmişdir. Bə’zi kəndlərdə, məsələn, Nardərə, Qarabulaq, Nığır düzü kimi 
qədim yaşayış  məskənlərində  hətta indinin özündə 3-5 ev qalıb. Adları 
çəkilən məntəqələrdə elə bizim günlərdə təzə binaların özülü qazılarkən 75 il 
əvvəl ermənilərin yandırdıqları binaların külü üzə çıxır. 
Ermənilərin Quba mahalında törətdikləri vəhşilikləri öz gözləri ilə 
görən, yaralanan, həm də  təsadüf nəticəsində salamat qalan adamlar da 
olmuşdur. Onların söylədikləri daşnak  əməllərinin necə  dəhşətli və qansız 
hərəkətlər olduğunu bir daha sübut edir. Sonralar Quba şəhəri sakinlərindən, 
eləcə də mahalın digər yerlərində yaşayan əhalinin nümayəndələrindən Quba 
hadisələrinin  tədqiq edən, öyrənən fövqəl’adə istintaq komissiyası bir sıra 
ifadələr almışdır. Həmin komissiyanın üzvü A.Novatskinin hazırladığı 
məruzə erməni vəhşiliklərini kifayət qədər  əks etdirmişdir. O, hətta 
mə’ruzəsinin sonunda Quba qırğınını törədənlərin  ən ağır cəzalara layiq 

 
69
olduqlarını  da  qeyd  etmişdir.
1
 Lakin belə bir qiymətli sənəd uzun müddət 
bilərəkdən unudulmuş, gizlədilmişdir... 
Uzun illər, 1918-ci il hadisələrinin çoxu qəsdən unuduldu. Xüsusən 
Şimali Azərbaycanda bolşeviklər hakimiyyət başına gəldikdən sonra 
ermənilərin Bakıda,  Şamaxıda və Qubada törətdikləri vəhşiliklər barədə 
danışılmadı. Azərbaycanda  ən məsul vəzifələrə irəli çəkilən ermənilər və 
ermənipərəst «azərbaycanlılar» olub-keçənləri çox böyük ustalıqla ört-basdır 
edə bildilər. Xalqdan gizlədilən həqiqətlər xatirələrdən silindi. 
Vaxtilə görkəmli  ədibimiz Üzeyir bəy Hacıbəyli 1918-ci ilin mart 
aylarında ermənilərin qansız və vicdansız hərəkətləri ilə bağlı yazırdı ki, əgər 
Osmanlı türk qəhrəmanları vaxtında köməyə  gəlməsəydilər, azğınlaşmış 
ermənilər nəinki Bakıda,  Şamaxıda, Qubada, bəlkə  də bütün Azərbaycanda 
daşı daş üstə qoymazdılar... Bəli, o vaxt erməni vəhşiliklərinin qarşısına 
türklər Göyçay bölgəsində  sədd çəkdilər, daşnakların bütün dəstələri 
darmadağın edildi.  
Bakıda, Qubada və  Şamaxıda törədilən qırğınlar tarixçilərimiz 
tərəfindən bir-birinə zidd mövqedən qiymətləndirilmişdir. Bunun da bəzi 
obyektiv və subyektiv səbəbləri var. Hələ o vaxtlar qeyri-bolşevik 
partiyaların  əksəriyyəti bu hadisələri bütünlüklə milli qırğın hesab edir, 
bolşevikləri, erməni millətçilərini müsəlmanlara qarşı törətdikləri cinayətdə 
təqsirləndirirdilər. Bolşeviklər isə mart-may hadisələrini əsasən sinfi düşmən 
qüvvələrinə qarşı mübarizə, Sovet hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi 
yolunda  əksinqilab üzərində böyük qələbə, vətəndaş müharibəsi hesab 
edirdilər. 
Lakin bu gün bizim üçün hər  şey aydındır. Törədilən vəhşiliklərin, 
cinayətlərin başbilənləri,  əlləri qana bulanmış düşmənlərimiz haqqında çox 
şey bəllidir.  
 
* * * 
Bakıda törədilən qırğınlar Erməni Milli Şurasının «qələbəsi»  sayılsa 
da, Müsəlman Milli Şurasının ağır məğlubiyyətə uğraması heç də daşnakların 
qələbəsi deyildi. Düzdür, Bakıda axıdılan günahsız qanlar nə  qədər faciəli 
olsa da, o dövrdəki müvəqqəti məğlubiyyətlər azərbaycanlıları heç də 
həvəsdən salmadı, mübarizlik ruhunu qıra bilmədi.  
                                                           
1
 АРДА, Ф.1061, siy.1, İş 95, v.5-8; Bax: История Азербайджана по документам 
и публикациям, səh. 182-187. 

 
70
Əksinə, «mart günlərindən sonra, azərbaycanlılar artıq 
muxtariyyətdən deyil, ayrılmaqdan danışır, və öz ümidlərini rus inqilabına 
yox, Türkiyənin köməyinə bağlayırdılar.»
1
  
Faciəli Mart qırğınından sonra Bakıda yerləşən Müsəlman Milli 
Şurası və azərbaycanlıların digər siyasi təşkilatları müvəqqəti olaraq Gəncəyə 
və Tiflisə köçmək məcburiyyətində qaldılar. Azərbaycanın müxtəlif 
ərazilərində daşnakların törətdikləri vəhşiliklərin dalğaları tədricən Gəncə və 
onun ətraf yerlərində də hiss olunmağa başlayırdı.  
Əslində  Gəncə  və onun ətraf  ərazilərində azərbaycanlıların 
qırğınlarını həyata keçirmək üçün Bakının «bolşevik» daşnakları ilə Qarabağ 
erməniləri əl-ələ verməli, qüvvələrini vahid məqsədə yönəltməli idilər. Daha 
doğrusu, daşnaklar Göyçayı, Yevlaxı, Goranboyu zəbt etdikləri vaxt Qarabağ 
erməniləri də  cənubdan Gəncə istiqamətində öz planlarını  həyata 
keçirəcəkdilər. Hətta o vaxtlar Azərbaycan demokratik qüvvələrinin 
məqsədinin lağa qoyan daşnak lideri S.Şaumyan və digər erməni liderləri 
mətbuat səhifələrində azərbaycanlılara rişxəndlə bildirirdi ki, «Siz 
muxtariyyət deyil, xarabazar alacaqsınız». S.Şaumyan və onun əlaltıları 
bunula demək istəyirdilər ki, azərbaycanlılar öz ulu torpaqlarında heç vaxt nə 
milli dövlət yarada biləcək, nə də Qafqazda muxtariyyət əldə edəcəklər. 
Erməni daşnaklarının niyyətləri çox dərin qatlarda Azərbaycanı 
erməniləşdirmək arzusu ilə bağlı idi. Belə ki, 1918-ci ilin aprelində  təşkil 
olunmuş Bakı quberniyası Xalq Komissarları Sovetinin rəhbərləri nəinki 
Azərbaycanın türk xalqına öz müqəddəratını  təyin etmək hüququnu  rəva 
görmür, hətta başçıları S.Şaumyan «Azərbaycan» sözünü qəbul etməkdən 
imtina edirdi. Əmiryanın redaktoru olduğu «Bakinski raboçi» qəzeti bu sözü 
məsxərəyə qoymaqdan belə çəkinmirdi. «Bakı və Bakı quberniyasında milli 
qüvvələrə divan tutduqdan sonra, Bakı Soveti özünün əsasən erməni hərbi 
hissələrindən ibarət olan dəstələrini Gəncəyə hücuma hazırlayırdı.
2
  
Ermənilərin Bakıda törətdikləri vəhşiliklər tədricən Azərbaycanın 
digər bölgələrində də təkrar olundu.  
M.Ə.Rəsulzadə «Azərbyacan Cümhuriyyəti» kitabında erməni 
daşnaklarının o vaxtkı  əməlləri barədə yazır: «Şamaxının düçar olduğu 
təcavüzə  Lənkəran, Salyan, Quba, Nəvahi və Kürdəmir kimi qəza,  şəhər və 
qəsəbələri dəxi məruz qaldı. Bu təcavüzlər  əsasında yaxılan xanimanların, 
                                                           
1
 Qafqaz Azərbaycanı Respublikası, Paris, 1919, səh. 21. 
2
 «Azərbaycan» qəzeti, № 11, 1993. 

 
71
qıyılan irz və namusların, kəsilən qarı qocaların, yağmaya gedən mal və 
məvaşinin təsviri qeyri-qabili təsəvvür bir faciə təşkil edir.»
1
  
Bakıda fəaliyyət göstərən Erməni Milli Şurası  əsasən ermənilərdən 
ibarət bolşevik silahlı  dəstələrini Hacıqabul, Kürdəmir və Göyçay, eləcə  də 
Salyan və 
Lənkəran istiqamətlərinə göndərərək, yerli əhalini - 
azərbaycanlıları qırmaq barədə göstərişlər hazırlamışdı. 
Bakı Komissarları Sovetinin rəhbəri  Şaumyanın başçılıq etdiyi 
bolşevik təşkilatları azərbaycanlılarla öz milli haqq-hesablarını bolşevizm 
pərdəsi altında çəkən daşnak  şovinistləri ilə dolmuşdu.
2
   Şamaxı  və Göyçay 
istiqamətində göndərilən erməni silahlı  dəstələrinə  S.Şaumyanın  ən yaxın 
dostları Stepan Lalayan və Tatevos Əmirov başçılıq edirdilər.  
Gəncədə azərbaycanlıların kütləvi qırğınlarını  təşkil etmək üçün 
ermənilər çox böyük hazırlıq işləri aparırdılar. 
Məsələn, V.İ.Leninin tövsiyəsi və himayədarlığı ilə Bakıya xüsusi 
səlahiyyətlə fövqəladə bolşevik komissarı  təyin olunan S.Şaumyan Bakı 
Sovetinin sədri kimi belə bir göstəriş verdi ki, Bakıda olduğu kimi, Gəncədə 
də  hərbi alayların ixtiyarında olan bütün silahlar ermənilərin  əllərində 
cəmləşdirilsin. 
Əslində o vaxtlar Zaqafqaziya Seymi belə bir qərar çıxarmışdı ki, 
Gəncədə yerləşən 216-cı  və Bakıda yerləşən 219-cu alaylar özlərinin bütün 
silahlarını  və sursatlarını müvafiq olaraq yeni yaradılan Gəncə  və Bakı 
müsəlman alaylarına versinlər. Amma ermənilər bu işə heç cür yol vermək 
istəmirdilər. Onlar hər cür hiylə  və üsuldan istifadə edərək 216 və 219-cu 
alayların silahlarını öz əllərinə keçirməyə müvafiq olmuşdular. 
Gəncədə ermənilərin bu hərəkətləri çox böyük narazılıqlara səbəb 
olmuşdu. Azərbaycanlılarla ermənilər arasında qanlı toqquşmalar başlandı. 
Vəziyyətin getdikcə  ağırlaşması  həm Bakıda, həm də Tiflisdə ciddi 
narahatlıq doğurdu. Yaranmış  gərginlikdən çıxış yolu tapmaq məqsədilə 
Zaqafqaziya Seymindən müsəlman və erməni milli şuralarından, habelə 
«Müsavat» partiyasından səlahiyyətli nümayəndələr Gəncəyə göndərildi. 
Danışıqlardan sonra azərbaycanlılar Milli Ordunun yaradılması  işində xeyli 
fəallıq göstərdilər. Ermənilərin hər cür maneçiliklərinə, fitnə-fəsadlarına 
baxmayaraq qısa müddət ərzində həm Gəncədə, həm də Azərbaycanın digər 
yerlərində milli ordunun yaradılması sahəsində bir sıra konkret işlər görüldü. 
                                                           
1
 Rəsulzadə M.Ə., Azərbaycan Cümhuriyyəti, Bakı, 1990, səh. 37. 
2
 Təbrizli Əhməd, Dağlıq Qarabağ tarixi və ona dair sənədlər, 1-ci cild, Stasburq, 
1989. 

 
72
Bütün bu məsələlərin müqabilində ermənilər həm gizlicə, həm də 
aşkar çoxlu əks-tədbirlərə  əl atırdılar. Daha doğrusu, daşnaklar xəlvətcə öz 
işlərini görürdülər. Həştərxandan, Krasnovodskdan gələn ermənilər bu 
bəhanə ilə Bakıda saxlanırdılar ki, guya müsəlmanlar yollarda onlara hücum 
edirlər.  İrandan və Krasnovodskdan paroxodlarda Şura hökuməti adına 
gətirilən mühümmati-hərbiyyə  və qeyri şeylər daşnakların  əlinə keçirdi. Bu 
şeylər etibarlı yerlərə yığılırdı. O cümlədən Mantaşovun zavoduna və qeyri 
yerlərə. 
Bunların hamısı ilə  bərabər eyni zamanda Şaumyan və Avakyanın 
fitnəkarlığı sayəsində Şamaxı hadisələri vaqe oldu.
1
  
Şamaxıda ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərlə bağlı S.Şaumyanın 
daşnaklara müraciətlə hazırladığı  məktub Gəncə komendantının  əlinə keçir. 
Həmin məktubdan açıq-aydın görünürdü ki, həm Şaumyan, həm də Avakyan 
ən qatı daşnakdırlar. 
S.Şaumyan Bakı Xalq Komissarları Soveti adından 1918-ci ilin iyun 
ayının 6-da ermənilərdən ibarət hərbi hissələrin Gəncə üzərinə hücumu 
barədə əmr hazırlayır və daşnak sərkərdələrinə xüsusi tapşırıqlar verir.  
Şamaxı  şəhərini və onun ətraf kəndlərini viran qoyan, müsəlman 
əhalisini ucdantutma qıran vəhşi daşnaklar Gəncə istiqamətində irəliləməyə 
başlayırlar. Erməni silahlı qüvvələri  əgər Bakıdan  Şamaxıya üç günə gedib 
çıxmışdılarsa, onlar iki gün ərzində Ağsu və Göyçayı da zəbt etməyə imkan 
tapdılar. Vəziyyət çox ağırlaşırdı. Bütünlükdə həm yeni yaradılmış ADC-nin, 
həm də bir millət kimi azərbaycanlıların taleyi məsələsi ortaya çıxmışdı. 
Faciənin qarşısını almaq üçün qəti tədbirlər görmək vaxtı çatmışdı. Həmin 
günlər barədə qocaman müəllim M.F.Axundovun xatirələri çox maraqlıdır. O 
yazır: «Bu vaxt bizim milyonçular İrana müraciət edib kömək istəyirlər. İran 
isə ancaq üçüncü müraciətdən sonra cavab verir ki, biz sizin daxili işinizə 
qarışmırıq. Bundan sonra H.Z.Tağıyev Türkiyəyə,  Ənvər paşaya müraciət 
edir.  Ənvər paşa dərhal  İstanbul müdafiəsindən seçmə türk diviziyalarını 
çıxarıb Azərbaycana köməyə göndərir. Bu zaman Tovuzda atamgil 
qiymətdən ağır, çəkidən yüngül əşyaları  yığıb, qaçmağa hazırlaşırlar. Bir 
azdan xəbər çatır ki, türklər eşelonla köməyə gəlirlər. Atamgil əllərində duz-
çörək, gözlərində yaş türkləri qarşılamaq üçün vağzala çıxırlar. 
Türk diviziyaları Göyçayda ermənilərin qarşısını  kəsir, onları qova-
qova Bakıya daxil olur. Hər stansiyada bir zabit, 5-6 əsgər qoyurlar ki, yerli 
azərbaycanlılardan özünü müdafiə dəstələri yaratsınlar. 
                                                           
1
 «Azərbaycan» qəzeti, 31 mart 1919-cu il. 

 
73
Amma türk diviziyalarının yerinə qoyulmuş  ərəb diviziyalarının 
ingilislərə satıldığını görən Mustafa Kamal paşa Atatürk Azərbaycandan 
diviziyaları geri çağırır (Bunun başqa obyektiv və subyektiv səbəbləri də 
olmuşdur – müəll.). Beləliklə, türklərin Göyçə gölünü və  Dərbəndi 
Azərbaycana qaytarmaq planları yarımçıq qalır».
1
  
Doğrudan da həmin ağır günlərdə qardaş Türkiyənin kömək  əli 
vaxtında yetişməsəydi, Azərbaycan torpağının və azərbaycanlıların taleyinin 
necə olacağını, bütün bunların nə ilə  nəticələnəcəyini təsəvvür belə etmək 
çətindir.  
1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti 
yarandı.  İyun ayının 4-də Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə Türkiyə dövləti 
(Osmanlı imperiyası) arasında dostluq və qarşılıqlı yardım barədə müqavilə 
bağlandı. 
ADC hökuməti Tiflisdə  təxminən üç həftəlik fəaliyyətindən sonra 
iyun ayının 16-da Gəncə şəhərinə köçdü.  
Azərbaycan milli dövlətinin yaradılması  və hökumətin müvəqqəti 
olaraq Gəncədə yerləşməsi bu qədim şəhərdə ermənilərin daha geniş şəkildə 
əl-qol açmalarına imkan vermədi, onların hazırladıqları bir çox azğın və 
murdar planları alt-üst etdi. Azərbaycana Türkiyədən silahlı qoşun 
hissələrinin köməyə  gəldiyini görən daşnaklar müttəfiqlər sorağında çox 
yollara əl atdılar. Lakin S.Şaumyan və onun tərəfdarları iyul ayının sonunda 
istefa verməyə  məcbur oldular. Bakıda hakimiyyəti eser-menşevik və yeni 
daşnaklardan ibarət Sentrokaspi diktaturası aldı.  
Az keçməmiş özünün çox gücsüz oldüğünu başa düşən Sentrokaspi 
ingilisləri kömək üçün Bakıya dəvət etdi. Lakin Odlar yurdunda ağalıq etmək 
arzusu ilə yaşayan yad və qondarma hökuməti nə ingilislər qoruya bildi, nə 
də özünün 14-cü maddəsi ilə ADC-yə arxadan zərbə vuran Mudros sazişi. 
Avqust ayının ikinci yarısında Azərbaycan dövlətinin qoşunları, 
eləcə  də Türkiyədən öz qan qardaşlarını müdafiə etmək üçün gəlmiş türk 
hərbi dəstələri Bakı üzərinə qəti hücum planları hazırladılar. 
1918-ci il sentyabrın 15-də general-leytenant Əliağa  Şıxlinskinin 
rəhbərliyi altında Azərbaycan və üç gün sonra isə Nuru paşanın başçılığı ilə 
türk qoşun hissələri Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti paytaxtı Bakını 
menşevik, eser və daşnaklardan ibarət oyuncaq Sentrokaspi hökumətindən 
təmizlədi. İngilislər elə sentyabrın 15-də Bakını tərk etdilər. Öz xalqına sadiq  
sərkərdələrin və kifayət qədər silahın olması bu ağır müharibədə igid 
                                                           
1
 «Vətən səsi» qəzeti, 26 mart 1993-cü il. 

 
74
Azərbaycan əsgərlərinə qələbə qazandırdı. 15 min nəfərlik qoşunla düşmənin 
50 minlik ordusu tamamilə darmadağın olundu. 
Azərbaycan hökuməti Bakıya köçdü.  
 

 
75
 
5. AZƏRBAYCAN DEMOKRATİK CÜMHURİYYƏTİ DÖVRÜNDƏ 
MİLLİ MÜNAQİŞƏLƏR VƏ QAÇQINLAR PROBLEMİ 
 
1918-ilin mayında Zaqafqaziyada üç müstəqil Gürcüstan, 
Azərbaycan və Ermənistan dövlətləri yaransa da onların arasında sərhədlər 
dəqiq müəyyən edilməmişdi. Çar Rusiyası dövründə Qafqaz canişinliyinə 
tabe olan quberiniyalarda azərbaycanlıların, gürcülərin və ermənilərin qarışıq 
şəkildə məskunlaşması bu sərhədləri müəyyən etməkdə çətinlik yaradırdı.  
Ümumiyyətlə, 1918-1920-ci illərdə Azərbaycanla Ermənistan və 
Azərbaycanla Gürcüstan respublikaları arasında 11 zonada mübahisəli 
ərazilər problemi meydana çıxmışdı. Həmin  ərazilərin bəzilərində 
mübahisələr dinc yolla, yəni  əhalinin öz müqəddəratını azad təyinetmə 
prinsipi ilə  həll edildiyindən silahlı müdaxiləyə ehtiyac qalmamışdı.  Əksər 
hallarda isə Ermənistan və Gürcüstan hökumətləri məsələni silah gücünə həll 
etməyə cəhd göstərdiklərindən, problemin həlli daha da kəskinləşmişdi.  
Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin mübahisəsiz  ərazisi 
97297,67 kv.km (Bakı quberniyasında 39075,15 kv.km, Gəncə 
quberniyasında 44371,29 kv.km, Zaqatala quberniyasında 3992,54 kv.km, 
İrəvan quberniyasında 9858,69 kv.km) təşkil etmişdir. Azərbaycanla 
Ermənistan və Gürcüstan arasında mübahisəli ərazisi 16598,30 kv.km (İrəvan 
quberniyasında 7913,17 kv.km, Tiflis quberniyasında 8685,30 kv.km) 
olmuşdur. ADC dövründə mübahisəli  ərazilərlə birlikdə ölkə  ərazisi 
113895,97 kv.km olmuşdur.
1
  
Zaqafqaziyada Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Azərbaycan 
Respublikası öz mübahisəsiz  ərazilərindən Moskvanın təzyiqi ilə müxtəlif 
dövrlərdə  təqribən 10 min kv.km ərazisini Ermənistan və Gürcüstana 
verməyə məcbur olmuşdur. 
1918-1920-ci illərdə Zaqafqaziya respublikaları arasında mövcud 
olmuş  ərazi mübahisələri olduqca mürəkkəb xarakter almışdı. Bu 
münaqişələrin səciyyəvi cəhəti ondan ibarət olmuşdur ki, mübahisəli 
ərazilərin etnik müsəlman əhalisi bir qayda olaraq, zərər çəkən tərəf olmuş, 
qonşu respublikalar, xüsusən də Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən 
təcavüzə qalmışdır. 
1918-ci ildə erməni silahlı qüvvələri tərəfindən Bakı quberniyasında 
229 yaşayış  məntəqəsi (o cümlədən  Şamaxı  qəzasında 58, Quba qəzasında 
                                                           
1
 Адрес-календарь Азербайджанской Республики на 1920 г., Bakı. 1920, 1-ci 
hissə, səh. 50. 

 
76
112), Gəncə quberniyasında 272 yaşayış  məntəqəsi (Zəngəzurda 115, 
Qarabağda 157), İrəvan quberniyasında 211 (İrəvan qəzasında 32, Yeni-
Bəyaziddə 7, Sürməlidə 75, Eçmiədzində 84), Qars vilayətində 82 yaşayış 
məntəqəsi yerlə yeksan edilmiş, yüz minlərlə  əhali qırılmış  və öz etnik 
ərazilərindən qaçqın düşmüşdü.
1
  
Qaçqınlar problemi ilə məşğul olmaq üçün hələ 1918-ci ilin martında 
Zaqafqaziya Seymi nəzdindəki Müsəlman fraksiyasının qaçqınlar  şöbəsi 
yaradılmışdı. Müsəlman fraksiyası Seym Hökuməti qarşısında məsələ 
qaldırmış,  İrəvan quberniyasında müsəlmanlara qarşı edilən qırğınlara son 
qoyulması  məqsədilə nümayəndə heyəti göndərilmiş, araşdırmaların 
nəticələri Seymin iclasında müzakirə edilmiş, qaçqınların vəziyyətinin 
müəyyən dərəcədə yüngülləşməsinə nail olunmuşdusa da, qırğınları 
dayandırmaq mümkün olmamışdı.
2
  
1918-ci ilin mayında  əzəli Azərbaycan torpaqları olan İrəvan 
quberniyası ərazisində Ermənistan dövləti yaradılan zaman onun paytaxtının 
hansı  şəhər olacağı müəyyən edilməmişdi. Azərbaycan hökuməti milli 
münaqişələrə son qoyulması məqsədilə mayın 29-da İrəvan şəhərinin paytaxt 
elan edilməsi  üçün ermənilərə güzəştə getdiyini bəyan etmişdir.  İrəvan 
Müsəlman Milli Şurası bu güzəştə dərhal öz etirazını bildirmişdi.
3
  
1918-ci il iyunun 4-də imzalanan Batum müqaviləsinə  əsasən 
Ermənistan Respublikasının  ərazisi təqribən 9 min kv.km-ə çatırdı  və 
Ermənistan hökuməti Azərbaycana qarşı ərazi iddiası olmadığını bildirmişdi. 
Lakin Şərqi Anadoluda qırğınlar törətdikdən sonra türk qoşunlarının önündən 
qaçan erməni silahlı qüvvələri general Andranikin komandanlığı altında 
Gümrüdən Qarakilsəyə, oradan Dilican dərəsinə  və Göyçəyə, sonra 
Naxçıvana, oradan da Zəngəzura adlayaraq, həmin  ərazilərdəki müsəlman 
kəndlərini viran qoymuşdu. Erməni silahlı qüvvələrinin Zəngəzurdan 
Qarabağı təhdid etməsi Azərbaycan hökumətini ciddi narahat edirdi. 
Qarabağın dağlıq hissəsində yaşayan ermənilər silahlanaraq 
Andranikin qüvvələri ilə qovuşmaq, Qarabağla Ermənistan arasındakı 
müsəlman kəndlərinin  əhalisinin silah gücünə qovaraq Dağlıq Qarabağı 
Ermənistana birləşdirmək istəyirdilər. 
                                                           
1
 АРДА, ф.894, siy.10, iş 80, v. 49-56; АРДА, ф.970, siy.10, iş 16, v. 1-9; АРДА, 
ф.1061, siy.1, iş 95, v.5-8; АРДА, ф.970, siy.1, iş 1, v. 28-29; АРДА, ф.970, siy.1, 
iş 166, v. 7.  
2
 Адрес-календарь Азербайджанской Республики на 1920 г., Bakı. 1920, 2-ci 
hissə, səh. 10-11. 
3
 АРДА, ф.970, siy.1, iş 5, v. 14; Həsənov C., göstərilən əsəri, səh. 89. 

 
77
Andranikin quldur dəstələri Yeni-Bəyazid qəzasının Göyçə 
nahiyəsinin Çamırlı, Şorca, Qayabaşı, Sarıyaqub, Daşkənd, Təzə Qoşabulaq, 
Qızılbulaq, Yuxarı Alçalı  və  Kərkibaş  kəndlərini viran qoymuş,  əhalinin 
əmlakını  əlindən almış, qırğınlardan sağ qalan əhali dağlara çəkilməyə 
məcbur olmuşdu. Bu kəndlərin nümayəndələri Gəncəyə  gəlib hökumətin 
başçısı  Fətəli xan Xoyskiyə müraciət etmiş, Yeni-Bəyazid qəzasında 
müsəlmanlara qarşı  qırğınlara son qoyulmasında köməklik göstərilməsini 
tələb etmişdilər. Bu səbəbdən də Azərbaycan hökuməti Ermənistan 
hökumətinə etirazını bildirmiş,  əhalinin maneəsiz olaraq öz yerlərinə 
qayıtmaları üçün gördüyü tədbirlər haqqında ondan cavab istəmişdi.
1
  
Erməni silahlı qüvvələri Göyçəni darmadağın etdikdən sonra 
Naxçıvanı  işğal etmiş oradan da Zəngəzur qəzasına daxil olmuş, Gorus 
nahiyəsini və  Şuşa yolunu ələ keçirmişdilər. Bununla əlaqədar Azərbaycan 
hökuməti avqustun 15-də Ermənistan hökumətinə etiraz notası göndərmiş, 
erməni silahlı qüvvələrinin bu addımını təcavüz kimi qiymətləndirərək, əgər 
erməni qoşunlarının Azərbaycan  ərazisindən çıxarılmasına qarşı  tədbir 
görülməzsə, hadisələrin sonrakı inkişafı üçün məsuliyyətin Ermənistan 
hökumətinin üzrinə düşəcəyini kəskinliklə bildirmişdi.
2
 Lakin  Ermənistan 
hökuməti hiylə  işlədib Andranikin silahlı qüvvələrinin Ermənistan 
hökumətinə tabe olmadığını  bəhanə edərək, avqustun 1-də bildirmişdi ki, 
general Andranik və onun dəstəsi bütünlüklə Ermənistan ordusunun 
tərkibindən silinmişdir. Buna səbəb isə Andranik və onun dəstəsinin 
Ermənistan daşnak hökumətini tanımadıqlarını bəyan etmələri olmuşudu. Elə 
buna görə də Ermənistan hökuməti Andranikin və onun dəstəsinin əməllərinə 
cavabdeh olmadığını bildirmişdi.
3
  
Ermənistan hökumətinin 1918-ci ilin oktyabrında Qazax qəzasının 
Karvansara nahiyəsinə (indiki İcevan) öz nümayəndəsini təyin etməsi və 
silah gücünə  həmin  ərazinin idarə etməyə başlaması da Azərbaycan 
hökumətinin narazılığına səbəb olmuş, buna qarşı etirazını bildirmişdi.
4
  
Azərbaycan hökuməti Ermənistanla münasibətləri sivilizasiyalı 
yollarla nizama salmaq, milli münaqişələrə  və silahlı toqquşmalara son 
qoymaq,  ərazi iddialarını  ədalətlə  həll etmək, qaçqınların vəziyyətini 
yüngülləşdirmək məqsədilə 1918-ci il noyabrın  əvvəllərində  Məmməd Xan 
Təkinskini Ermənistana daimi nümayəndə təyin etmişdi.  
                                                           
1
 АРДА, ф.970, siy. 1, iş 11, v. 149 
2
 Yenə orada, v. 180. 
3
 Yenə orada, v. 193. 
4
 АРДА, ф. 887, siy. 1, iş 6, v. 370. 

 
78
1918-ci ilin payızında Azərbaycan tərəfi sülh konfransı keçirmək 
üçün Ermənistan hökumətinə  dəfələrlə müraciət etsə  də,  əks tərəf bu təklifə 
etinasız yanaşmışdı. Oktyabrın 30-da imzalanan Mudros sazişinə əsasən türk 
və alman qoşunlarının Zaqafqaziyadan geri çəkilməsindən və özünə müttəfiq 
saydığı Antanta ölkələrinin simasında ingilis qoşunlarının Zaqafqaziyaya 
mandat almasından sonra yaranmış fürsətdən istifadə edən Ermənistan tərəfi 
silah gücünə Azərbaycan və Gürcüstan əraziləri hesabına öz ərazisini 
genişləndirmək yolunu tutmuşdu. Lakin İrəvan quberniyasının Vedibasar və 
Zəngibasar nahiyələrində,  Şərur-Dərələyəz qəzasında yerli müsəlman 
özünümüdafiə  dəstələrinin erməni silahlı qüvvələrinə vurduğu sarsıdıcı 
zərbələr, gürcü qüvvələrinin Borçalı  və Loruda əks hücumları Ermənistanı 
sülh danışıqlarına getməyə məcbur etmişdi.  
Azərbaycanla Ermənistan arasında 
ərazi mübahisələrinin 
Ermənistanın xeyrinə həll etmək üçün Birləşmiş dövlətlərin Ali komissarlığı 
Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarında neytral zona yaratmaq, bununla da 
həmin  əraziləri Azərbaycanın nəzarətindən çıxarmaq istəyirdi. Lakin 
Azərbaycan hökuməti bu məsələdə ona edilən təzyiqləri dəf edərək, o şərtlə 
neytral zona yaradılmasına razılıq vermişdi ki, həmin  ərazidə Azərbaycanın 
suveren hüquqları saxlanmış olsun. 
1919-cu il noyabrın 23-də  ərazi mübahisələrini həll etmək üçün 
Azərbaycan və Ermənistan respublikalarının Baş nazirləri Tiflisdə 
görüşmüşdülər. Həmin görüşdə Ermənistan hökuməti Azərbaycanın  ərazi 
bütövlüyünü təmin etmək üçün öz qoşunlarını  zəbt etdiyi Zəngəzurdan 
çıxarmağı öhdəsinə götürmüşdü.  
Lakin Ermənistan hökuməti Zəngəzurda işğal edilmiş yaşayış 
məntəqələrindən erməni silahlı qüvvələrinin çıxarılması haqqında verdiyi 
vədin  əksinə olaraq, 1920-ci il yanvarın 19-25-də  Zəngəzur qəzasının 3-cü 
sahəsində 48 kəndi, 4-cü sahəsində isə 3 kəndi darmadağın etmiş, yerli 
müsəlman əhalisini soyqırımına məruz qoymuşdu.  
1920-ci ilin mart ayında bolşevik qoşunlarının şimaldan Azərbaycan 
sərhədinə yaxınlaşdığı zaman Erməni Milli Şurasının üzvlərinin gizlicə 
Ermənistandan Qarabağa gəlmələri, orada təxribatlar və milli qırğınlar 
törətmələri vəziyyəti daha da kəskinləşdirmişdi. Azərbaycan hökuməti 
Ermənistan emissarlarının Qarabağdan uzaqlaşdırılması, separatçı 
ermənilərin susdurulması üçün ciddi tədbirlər görmüş, Qarabağda öz suveren 
hüquqlarının qorunmasını təmin etmişdi. 
1920-ci ilin yanvarında Paris Sülh Konfransında Azərbaycan 
Demokratik Cümhuriyyətinin müstəqilliyinin rəsmən tanınmasından sonra 
belə, ərazi mübahisələrinə, milli münaqişələrə son qoyulmamışdı.  

 
79
Qaçqınlar problemi isə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinə 
Birinci Dünya müharibəsindən və 1918-ci il mart-aprel aylarında Bakı  və 
İrəvan quberniyalarında baş verən milli münaqişələrdən miras kimi qalmışdı. 
Birinci Dünya müharibəsində Şərqi Anadoludan, Balkanlardan və s. 
münaqişə ocaqlarından Bakı quberniyasına, xüsusən də Bakı  şəhərinə 
minlərlə qaçqın pənah gətirmişdi. Bakıya gələn qaçqınların  əksəriyyətini 
qeyri-müsəlmanlar təşkil edirdilər. Həmin dövrdə Bakıda Müsəlman 
Xeyriyyə  Cəmiyyəti ilə yanaşı erməni qaçqınlarına Yardım komitəsi, Latış 
Qaçqınlarına Yardım Komitəsi, Müharibə  nəticəsində Dağılmış Polyak 
Əhalisinə Kömək Komitəsi, knyaginya Tatyana Nikolayevanın təsis etdiyi 
komitənin Qaçqınların qeydə alınması üzrə Bakı Komitəsi, Qafqaz 
Cəbhəsində Qaçqınların yerləşdirilməsi üzrə Baş müvəkkilliyinin Bakı şöbəsi 
və s. cəmiyyətlər və komitələr fəaliyyət göstərirdi. Bakı Qradonaçalnikinin 
1917-ci il dekabrın 31-də Petroqrada göndərdiyi məlumatında göstərilirdi ki, 
Bakıda 2568 qaçqın – o, cümlədən 1763 erməni, 276 latış, 169 rus, 157 
yəhudi, 95 yunan, 84 polyak, 13 aysor, 7 macar, 3 çex, 1 bolqar qeydə 
alınmışdır.
1 
Göründüyü kimi, Bakı Qradonaçalniki müsəlman qaçqınlarını 
yardımdan məhrum etmək məqsədilə müsəlman qaçqınlarını qeydə 
almamışdı.  Əslində isə  həmin dövrdə  Şərqi Anadoludan, xüsusən də Qars 
vilayətindən minlərlə türk qaçqını Bakıda sığınacaq tapmışdı. Bakı 
Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti onları himayəyə götürmüşdü. ADC hökuməti 
Gəncədə yerləşdikdən sonra Səhiyyə  və Himayəçilik nazirliyi yaradılmış, 
Xudadat bəy Rəfibəyov nazir təyin edilmişdi. 
ADC hökuməti oktyabr ayında Bakıya köçən zaman bu nazirlik 2 
yerə – Səhiyyə nazirliyinə və Himayəçilik nazirliyinə bölünmüşdü. 
Himayəçilik nazirliyinin qarşısında 2 əsas vəzifə dururdu: 
1. Qaçqınlar məsələsi. Qonşu ölkələrdən (Ermənistan və Türkiyədən) 
gələn qaçqınları qəbul etmək, onları ilkin zəruri ərzaq və qida məhsulları ilə 
təchiz etmək, əkin üçün toxum və işçi heyvanları ilə təmin etmək, bəzi kənd 
icmalarında fərdi təsərrüfatları dirçəltmək üçün faizsiz kredit vermək və 
qaçqınları işlə təmin etmək. 
2. Himayəçilik məsələsi. Azyaşlı yetim uşaqların saxlanması üçün 
yetimxanalar və düşərgələr təşkil etmək, kasıblar üçün ucuz qiymətlə 
yeməkxanalar, qida məntəqələri açmaq, fərdi və ictimai xeyriyyəçilik 
fəaliyyətinə nəzarət etmək, onun inkişafına yardım göstərmək. 
Bu vəzifələri həyata keçirmək üçün nazirlikdə 3 şö’bə – himayəçilik, 
qaçqınlar və  təsərrüfat  şöbələri yaradılmışdı. Nazirlik yerlərdə  məsələləri 
                                                           
1
 АРДА, ф. 46, siy. 2, iş 235, v. 6. 

 
80
qaydasında həll etmək üçün 6 dövlət himayəçiliyi dairəsi təşkil etmişdi: 
1)Bakı dairəsi (Bakı şəhəri, Bakı, Quba qəzaları daxil  idi), 2)Gəncə dairəsi 
(Gəncə  şəhəri, Gəncə  və Qazax qəzaları), 3)Şamaxı dairəsi (Şamaxı  və 
Göyçay qəzaları), 4)Nuxa dairəsi (Nuxa, Ərəş  qəzaları, Zaqatala 
quberniyası), 5)Qarabağ dairəsi (Cavanşir,  Şuşa, Cəbrayıl və  Zəngəzur 
qəzaları), 6)Lənkəran dairəsi (Lənkəran və Cavad qəzaları). Bu dairələrdə 
işlərə himayəçilik müfəttişləri rəhbərlik edirdilər. Qaçqınlara yardım 
məsələsi himayəçilik nazirliyində üç əsas istiqamətdə qurulmuşdu: 1)Bakıda 
və onun mədən rayonlarında, 2)ölkənin digər yerlərində, 3)xarici dövlətlərdə. 
1919-cu ildə qaçqınlar, kimsəsizlər və qocalar üçün Suraxanıda, 
Romanıda, Maştağada, Bülbülədə, Ermənikənddə  və Bayılda yeməkxanalar 
açılır. Ümumiyyətlə, 1919-cu ildə yeməkxanaların sayı 17-yə çatdırılır, 2 
ərzaq paylanma məntəqəsi, 5 çayxana fəaliyyət göstərir. 
Himayəçilik nazirliyi Bakı Müsəlman Xeyriyyə  Cəmiyyətinin 
vasitəçiliyi ilə Qars vilayətindən gəlmiş  və Ermənikənddə  məskunlaşmış 
təqribən 700 qaçqının gündəlik çörək ehtiyacı  xərclərini öz üzərinə 
götürmüşdü. Bu məqsədlə 1919-cu ilin noyabrından 1920-ci il yanvarın 1-nə 
qədər müddətdə 526195 manat vəsait ayrılmışdı. 
1919-cu ildə qaçqın dairələri üzrə mənzərə aşağıdakı kimi olmuşdu: 
1.  Gəncə dairəsində – qaçqınların sayı 21098 nəfər, 5 qida 
məntəqəsi, 3 yetimxana, bir xəstəxana açılmış, 18244 pud taxıl məhsulları 
paylanmışdı. 
2.  Şamaxı dairəsində - qaçqınların sayı 26877 nəfər, 13 qida 
məntəqəsi, 2 yetimxana, bir erməni uşaq evi, bir xəstəxana açılmış, 18244 
pud taxıl məhsulları paylanmışdı. 
3. Nuxa dairəsində – qaçqınların sayı 5100 nəfər, bir qida məntəqəsi, 
bir müsəlman, iki erməni uşaq evi açılmış, 2623 pud taxıl məhsulları 
paylanmışdı. 
4. Qarabağ dairəsində – 20 mindən artıq qaçqına yardım edilmiş, 3 
ay ərzində Zəngəzur qaçqınlarına 187500 manat kredit ayrılmışdı. 
5. Lənkəran dairəsində 3205 nəfərə  ərzaq yardımı edilmiş, bir qida 
məntəqəsi, bir yetimxana açılmış, 4 min puddan artıq taxıl məhsulları 
paylanmışdı. 
1919-cu ildə  Gəncə dairə müfəttişinin verdiyi məlumata görə, 
Gəncədə müsəlman qaçqınları ilə yanaşı, 3928 nəfər erməni ( o cümlədən 
1818 nəfər Türkiyə ermənisi), erməni silahlı qüvvələri tərəfindən didərgin 
salınan Saratovka və Novo-İvanovka kəndlərindən 427 rus qaçqınları 

 
81
sığınacaq tapmışdı. Himayəçilik nazirliyi Gəncədə erməni qaçqınları üçün 
lazaret (hərbi xəstəxana) açmışdı.
1
  
Qeyd etdiyimiz kimi, Himayəçilik nazirliyinin fəaliyyət 
istiqamətlərindən biri də xaricdə yaşayan soydaşlarımıza, müsəlman 
qaçqınlarına kömək etməkdən ibarət olmuşdu. ADC hökuməti 1919-cu il 
iyunun 4-də  İrəvandakı diplomatik nümayəndəsi M.Təkinskiyə tapşırıq 
vermişdi ki, İrəvan quberniyasının və Qars vilayətinin erməni silahlı 
qüvvələri tərəfindən dağıdılmış  kəndləri haqqında, orada öldürülənlərin ad-
familiyaları haqqında, əsir götürülənlər, oğurlanmış sürülər haqqında statistik 
rəqəmləri toplayıb göndərsin. Azərbaycan hökuməti bu faktlardan Paris Sülh 
konfransında istifadə etmək istəyirdi.  İrəvan Müsəlman Milli Şurası bu 
faktlardan böyük dövlətlərin Qafqazdakı missiyalarının başçılarına 
müraciətində istifadə etmişdi.
2
  
Ermənistandakı müsəlman qaçqınların problemini həll etmək üçün 
1919-cu il iyulun 8-dən etibarən vəkil Zülfüqar bəy Makinski Himayəçilik 
nazirliyinin İrəvanda müvəkkili kimi işə başlamışdı. 
Hələ Birinci Dünya müharibəsi zamanı Bakı Müsəlman Xeyriyyə 
Cəmiyyətinin Qarsda şöbəsi açılmışdı. Bu cəmiyyət erməni soyqırımından 
xilas olan 40 min türkü aclıqdan, ölümdən xilas etmişdi. ADC dövründə 
həmin  şöbə  əsasında Qarsda nümayəndəlik açılmışdı. Cənubi-Qərbi Qafqaz 
hökuməti 1919-cu ilin yanvarında Azərbaycan hökumətinə müraciət edərək 
qaçqınların problemlərini həll etmək üçün maddi yardım və  məmurlar 
istəmişdi.
3
 Azərbaycan hökuməti Çıldır və  Ağbaba nahiyələrinin  əhalisinə, 
İrəvan quberniyasının kəndlərindən qaçıb həmin ərazilərdə sığınacaq tapmış 
qaçqınlara kömək göstərilməsi üçün bir neçə diplomatik şəxslər vasitəsilə 
(bir heybə) qızıl pul göndərmişdi.
4
  
1918-1920-ci illərdə Ermənistandan və Qars vilayətindən azəri 
türkləri əsasən İrəvan-Gümrü-Tiflis, Qars-Gümrü-Tiflis dəmiryolu vasitəsilə 
Gürcüstan sərhədinə  gəlmiş, oradan isə Tiflis-Gəncə-Bakı  dəmiryolu 
vasitəsilə Azərbaycana yol salınmışdı. Ümumiyyətlə, 1919-cu il ərzində 
Ermənistandan və Qars vilayətindən Tiflisə  gəlib çıxan qaçqınların 
Azərbaycana yol salınması üçün Azərbaycanın Gürcüstandakı daimi 
nümayəndəliyi Gürcüstan Yollar nazirliyinə 171 vaqon sifariş vermişdi.
5
  
                                                           
1
 АРДА, ф. 28, siy. 1, iş 13, v. 7. 
2
 АРДА, ф. 970, siy. 1, iş 65, v. 3. 
3
 Yenə orada, v. 27. 
4
 Fahrettin Erdoğan, göstərilən əsəri, səh. 241. 
5
 АРДА, ф. 897, siy. 1, iş 40, v. 1-204. 

 
82
Azərbaycanın Ermənistandakı Daimi Nümayəndəliyinin verdiyi 
məlumata görə  təkcə 1919-cu ildə Yeni-Bəyazid, Eçmiədzin və  İrəvan 
qəzalarında erməni silahlı qüvvələri tərəfindən evləri dağıdılmış, didərgin 
salınmış müsəlman əhalisinin sayı 200 minə çatırdı. Himayəçilik nazirliyinin 
Ermənistandakı nümayəndəsinin verdiyi məlumatlar  əsasında nazirlik 
Ermənistandakı  əhaliyə yardım göstərilməsi haqqında Parlamentə  qərar 
layihəsi təqdim etmişdi. 1919-cu ilin iyulunda bu məqsədlə 3 milyon manat 
vəsait ayrılır. Bu vəsaitin hesabına Ermənistana 15 vaqon un, taxıl və arpa 
göndərilmişdi. Bundan əlavə 1919-cu il sentyabrın 1-dən etibarən  İrəvanda 
müsəlmanlar üçün ambulatoriya açılmış, orada 85 nəfərlik uşaq evi təşkil 
edilmişdi. Hansı ki, sonralar bu uşaq evi Amerikanın Uşaqlara Yardım 
Komitəsinin sərəncamına verilmişdi. Ermənistandan və Qars vilayətindən 
qaçqın düşən müsəlmanlara yardım göstərilməsi üçün onların keçdiyi 
yolların üzərində  səyyar qida məntəqələri (pulsuz yeməkxanalar) açılmışdı. 
Himayəçilik nazirliyinin göstərişi ilə belə qida məntəqələri Aşağı Saral 
stansiyasında və Tiflis yaxınlığında açılmışdı.
1
  
ADC-nin süqutu ərəfəsində 1918-ci ilədək indiki Ermənistan 
ərazisində yaşamış 575 min nəfər müsəlman əhalidən cəmisi 10 min nəfərdən 
bir qədər artıq türk (azərbaycanlı)  əhali qalmışdı.
2
 Deməli, 1918-1920-ci 
illərdə Ermənistanda soyqırıma məruz qoyulan yarım milyondan artıq 
azərbaycanlı əhalidən öz canlarını xilas edə bilən əhalinin əsas hissəsi qaçqın 
kimi Azərbaycanda sığınacaq tapmışdı. Lakin qaçqınların öz özəli 
torpaqlarına qayıtması problemi ADC hökumətindən Sovet Azərbaycanı 
hökumətinə miras qalmışdı. Təəssüf ki, bu problem Azərbaycanda Sovet 
Hakimiyyəti dövründə  də  ədalətlə  həll edilməmişdi. 1922-ci ilədək indiki 
Ermənistana – öz tarixi etnik torpaqlarına cəmisi 100 min azərbaycanlı  
qayıda bilmişdi.  
 
                                                           
1
 Адрес-календарь Азербайджанской Республики на 1920 г, Bakı, 1920, III hissə, 
səh. 87. 
2
 Korkodyan Z., Sovet Ermənistanını  əhalisi, 1831-1931, (ermənicə).  İrəvan, 1932, 
səh.185; Bax: İ.Məmmədov, S.Əsədov, Ermənistan azərbaycanlıları  və onların acı 
taleyi, Bakı.1992, səh. 33. 

 
83