Ġzabella qasimova, musa bayramov

 

Cədvəl 2.23 

Dünyanın fon rayonlarının torpaqlarında ağır metalların miqdarı, mq/kq 

(“Təbii mühitin fon çirklənməsinin monitorinqi”, 1986) 

 

Region 

Qurğuşun 

Kadmium  

Mərgümüş 

Civə 

Qərbi Avropa 

3,8...80 (16) 

0,01...1,4 

(0,22) 

0,10...11 (2,0) 

0,001...3,0 

(0,07) 

MDB-nin  Avropa 

ərazisi 

2,8...38 (13) 

0,01...0,97 

(0,28) 

0,8...8,6 (2,0) 

0,025...0,32 

(0,11) 

Xarici Asiya 

3,0...40 (14) 

0,04...0,40 

(0,12) 

3,5...12 (7,0) 

0,040..0,33 

(0,11) 

MDB-nin  Asiya 

ərazisi 

2,5...38 (16) 

0,028...3,2 

(0,26) 

0,50...7,3 (3,8) 

0,004...0,018 

(0,01) 

Şimali Amerika 

5,2...73 (17) 

0,05...0,56 

(0,19) 

1,0...7,5 (4,1) 

0,002...0,16 

(0,02) 

Şimali Afrika 

3,0...24 (15) 

 -  

-  

-  

Cənubi Afrika 

1,1...71 (18) 

0,08...0,81 

(0,25) 

- 

- 

Dünya  torpaqla-

rında  orta  miqdar 

(müxtəlif  müəllif-

lərin 

qiymətlən-

dirməsinə görə) 

(16) 

(10) 

(12) 

(20) 

(10) 

(29) 

(0,21) 

(0,50) 

(0,35) 

(0,08) 

(0,50) 

(0,62) 

(2,9) 

(5,0) 

(6,0) 

- 

(10) 

(11) 

(0,04) 

(0,01) 

(0,06) 

(0,04) 

(0,10) 

0,098) 

 

    Qeyd: möhtərizədə orta qiymətlər göstərilir.   

145 

 

Rumıniyanın  (Reutse,  Kırstya,1986)  metallurgiya  müəssisələrinin 

yaxınlığında 0...10sm torpaq qatında ağır metalların orta miqdar təşkil edir-

di,  mq/kq:  sink  –  790,0;  qurğuşun  –  552,0;  mis  –  77,3;  kadmium  –  22,6. 

Torpaqda  çirkləndirici  maddələrin  yol  verilən  maksimal  səviyyəsilə  mü-

qayisədə (Zn – 300mq/kq, Pb – 100, Cu – 100, Cd – 3mq/kq) 20min ha. tor-

paq maksimum çirklənmə səviyyəsinə, 100min ha. çirkləndiricilərin yüksək 

miqdarına görə ayrılmışdır.  

Yaponiyada  əritmə  zavodlarından  ayrılan  qaz  və  toz  çirklənmələrin-

dən  torpağın  15sm  üst  qatında  kadmium,  mis,  qurğuşun,  sinkin  miqdarı 

1,5...50 dəfə artmışdır.  

MDB ərazisində ağır metallarla çirklənmiş geniş sahələr var. Belə ki, 

Rusiyada  torpağın  zəhərli  ağır  metallarla  çirklənməsinin  qatılığı  XX  əsrin 

90-cı illərində 18 mln.ha sahədə müşahidə olunmuşdur.  

Bəzi  regionlarda  yol  verilən  qatılıq  100  dəfədən  çox  üstələnmişdir. 

Məsələn, daha təhlükəli inqridientlərdən biri olan Pb –nun miqdarı Şımkent  

şəhərinin  (əvvəllər  Çimkent,  Qazaxıstan)  torpaqlarında  YVQ  340  dəfə; 

Qırğızıstan torpaqlarında civənin miqdarı YVQ-dan 100 dəfə çox olmuşdur.  

Kənd təsərrüfatı da torpağı ağır metallarla çirkləndirir.  Keçmiş SSRİ-

də 1990-cı ildə fosfor gübrələrilə torpağa 16633t qurğuşun, 3200t kadmium, 

533t civə verilmişdir. Rəqəmlər kifayət qədər təsiedicidir (cədvəl 2.24) 

 

Cədvəl 2.24 

Torpağın ağır metallar və florla çirklənməsinin kənd təsərrüfatı mənbələri, 

mq/kq quru kütlədə (Kabata – Pendias, Pendias, 1989) 

 

 

Element 

Çirkab 

sularla 

suvarma 

Fosfor 

gübrələri 

Əhəng 

materialları 

Azot 

gübrələri 

Üzvi 

gübrələr 

Pestisidlər 

As 

2..26 

2..1200 

0,1...24,0 

2,2...120,0  3..25 

22...60 

Cd 

2...1500 

0,1...170,0 

0,04...0,10 

0,05..8,50  0,03...0,80 

- 

Co 

2...260 

1...12 

0,4..3,0 

5,4....12,0  0,3...24,0 

- 

Cr 

20...40000 

66...245 

10...15 

3,2...19,0  5,2..55,0 

- 

Cu 

50...3300 

1...300 

2..125 

1...15 

2..60 

12..50 

F 

2...740 

8500..38000  300 

- 

7 

18..45 

Hg 

0,1..55,0 

0,01..1,20 

0,05 

0,3...2,9 

0,09..0,20 

0,8...42,0 

Mn 

60...3900 

40...2000 

40...1200 

- 

30...550 

- 

Mo 

1..40 

0,1..60,0 

0,1...15,0 

1...7 

0,05..30,00  - 

Ni 

16..5300 

7..38 

10...20 

7...34 

7,8...30,0 

- 

Pb 

50...3000 

7...225 

20...1250 

2...27 

6,6..15,0 

60 

Se 

2...9 

0,5...25,0 

0,08..0,10 

- 

2.4 

- 

Sn 

40...700 

3..19 

0,5...4,0 

1,4...16,0  3,8 

- 

Zn 

700..49000  50...1450 

10...450 

1...42 

15..250 

1,3...25,0 

 

146 

 

Analoji misalları, əlbəttə, davam etdirmək olar. Təəssüf ki, onlar həd-

dindən  çoxdur.  Kənd  təsərrüfatı  istehsalında  ―metallogenez‖  proseslərinin 

neqativ təsirlərini qeyd etməmək olmaz.  

Aqrokimyəvi müayinələrin nəticələrinə əsasən ağır metallarla çirklən-

miş yüz min hektarlarla şum torpaqları üzə çıxmışdır, hansı ki, onlarda bitki 

məhsullarının toksikantlarla çirklənməsinin qarşısını alan xüsusi profilaktik 

tədbirlər həyata keçirilməlidir.  

Cədvəl 2.25 

RF-nin Ģum torpaqlarının ağır metallar və florla çirklənmiĢ sahələri       

(Ovçarenko və b., 1997)

                                                                                                                                       

Sahələr 

Pb 

Cd 

Hg 

Ni 

Cr 

Zn 

Co 

Cu 

As 

F 

Müayinə 

olunmuşlar 

16380 

  12,9  

14257 

  11,3  

7037 

  5,6 

8667 

 6,8  

5957 

  4,7 

24784 

  19,6 

9257 

  7,3 

22326 

  17,6 

2789 

  2,2 

3054 

  2,4 

Ağır 

metalların 

YVQ-ı 

keçən miq. 

273 

 1,7 

27,7 

 0,2  

---- 

 56 

 0,7     

33,3 

 0,6  

54,0 

 0,2 

94,3  

 1,0 

449,2 

 2,0 

34,3 

 1,2 

 14,9 

 0,5   

o cümlədən: 

ümumi 

miqdarına 

görə  

mənimsənil

ən formanın 

miqdarına 

görə 

 

255,6 

  1,6 

17,4 

 0,1 

 

11,9 

 0,1 

15,8  

 0,1  

 

--- 

 

--- 

 

9,0 

0,1 

47,0 

0,6 

 

32,4 

0,5  

0,9  

--- 

 

39,5 

0,15 

14,57 

 0,05 

 

94,3 

 1,0 

--- 

 

28,6 

 0,1 

420,6 

 1,9 

 

34,3 

1,2 

--- 

 

 0,5 

  --- 

14,4 

 0,5 

 

Qeyd.  Şumun  ümumi  sahəsi  126,589mln.ha.  Surətdə  sahə  min  ha-la,  məxrəcdə    -  ümumi 

sahədən faizlə (birinci sətir) və müayinə olunan sahədən faizlə (qalan sətirlər).  

1996-cı  ildə  RF-da  kənd  təsərrüfatı  yerlərinin  1mln.ha-dan  artıq 

torpaq  sahəsi  xüsusi  toksiki  (təhlükəliliyin  I  sinfi)  və  2,3mln.ha-a  yaxını  

toksiki (təhlükəliliyin II sinfi) elementlərlə çirklənmişdir (cədvəl 2.25). 

Ağır metallara sıxlığı 5q/sm

3 

 və ya atom kütləsi 50 vahiddən çox olan 

kimyəvi  elementlər  aiddir.  Təhlükəlilik  dərəcəsinəgörə  onları  üç  sinifə 

bölürlər:  

I sinif – xüsusi zəhərlilər     II sinif – zəhərlilər   III sinif – zəif zəhərlilər   

Kadmium (Cd)                     Bor   (B)                   Barium  (Ba)  

Mərgümüş (As)                     Kobalt  (Co)            Vanadium  (V) 

Civə  (Hg)                             Mis  (Cu)                  Volfram  (W)  

Qurğuşun  (Pb)                      Molibden  (Mo)        Marqans  (Mn)  

Selen   (Se)                            Nikel  (Ni)                Stronsium  (Sr) 

Sink (Zn)                               Sürmə  (Sb)                

                                               Xrom  (Cr) 

147 

 

Ağır  metallar  mübadilə  proseslərində  mühüm  rol  oynayırlar,  lakin 

onların  yüksək  qatılığı  torpağın  çirklənməsinə  səbəb  olur  və  ekosistemə 

mənfi təsir göstərir. Ağır metalların toksiki təsiri birbaşa və dolayı ola bilər. 

Birinci halda fermentlərin iştirakı  ilə  gedən reaksiyalar blokadaya alınır ki, 

bu da onun katalitik təsirini ya azaldır, ya da tamamilə dayandırır.  

Dolayı  (yan)  təsirlər  qida  maddələri  mənimsənilməyən  vəziyyətə 

keçəndə və ―ac‖ mühit yarananda üzə çıxır (cədvəl 2.26) 

Ağır  metallarla  çirklənmənin  yaratdığı  təhlükələr  onların  torpaqdan 

çıxarılması zəiflədikdə daha da dərinləşir. Belə ki, torpaq lizimetri şəraitində 

yarımayrılma dövrü metalın növündən asılı olaraq aşağıdakı kimi variasiya 

edir:  Zn - 70...510 il,  Cd – 13...1100, Cu – 310...1500, Pb – 740...5900 il. 

 

Cədvəl 2.26 

Bəzi enzimlərin tərkibinə daxil olan ağır metallar və onların dəyiĢməsinin 

nəticələri  (Villiyams, 1967)          

 

Enzimlər 

İlkin 

metal 

İlkin metalı əvəz edən metal və bu zaman 

fermentin müşahidə olunan effekti 

Azalması 

Tamamilə 

dayanması 

Dekarboksilaza 

Mn 

Mg 

Co, Ni, Zn 

Enolaza 

Mn 

Mg, Zn, Fe, Co, Ni 

Be, Cu 

ATF-azalar 

Mn 

Mg, Ni, Zn 

Cu, Hg, Pb 

Argininaza 

Mn 

Ni, Co 

Cu 

Karboksilaza,peptidaza 

Zn 

Co, Ni, Mn 

Cu, Cd, Hg, Pb 

Dehidrogenaza 

Zn 

C0, Ni, Mn, 

Cu, Cd, Hg, Pb 

Transferaza     

Fe                                             

___    

 Cu, Cr, Mn      

 

Ağır  metallar  torpaqda  kimyəvi  çevrilmələrə  məruz  qalırlar,  bu 

çevrilmələr  zamanı  onların  zəhərliliyi  çox  geniş  hədlərdə  dəyişir  (Şəkil 

2.16). Ən çox təhlükəni ağır metalların mənimsənilə bilən formaları yaradır, 

başqa sözlə desək, onlar canlı orqanizmlər tərəfindən daha tez mənimsənilir. 

Onların hərəkətliliyi isə torpaq-ekoloji faktorlardan çox asılıdır. Onlardan ən 

əsasları  –  üzvi  maddələrin  miqdarı,  torpağın  turşuluğu,  oksidləşdirici-

bərpaedici şərait, torpağın sıxlığ və s.-dir.  

Dioksinlərlə  çirklənmə.  Ekosistemi  (o  cümlədən  torpağı  da)  çirklən-

dirən antropogen mənşəli toksikantlar arasında dioksinlər çox böyük təhlükə 

yaradır. Dioksinlər torpaqda qeyri-adi davamlılığı ilə xarakterizə olunurlar.  

148 

 

 

ġəkil 2.16.  Torpaqda ağır metalların dövranı. 

    

 

Torpağa  düşdükdə  onlar  torpağın  üzvi  fazasına  keçirlər,  üzvi  maddələrlə 

kompleks  birləşmələr  yaradaraq,  əsasən  vertikal  istiqamətdə  torpaqda 

miqrasiya  edirlər,  su  hövzələrinə  və  qida  zəncirinə  daxil  olurlarƏtraf 

mühitin  dioksinlərlə  çirklənməsilə  əlaqədar  böyük  ekoloji  təhlükəsi  olan 

torpaqların  müxtəlif  məqsədlə  istifadəyə  yararlı  olmasına  məhdudiyyətlər 

qoyulur. Dioksinlərin 1nq/kq  qatılığında çirklənmiş torpaqlar yaşayış üçün 

yararsız  sayılır;  sənaye  tikintiləri  istifadəsi  üçün  0,25  nq/kq  qatılığı 

yararlıdır,  kənd  təsərrüfatında  istifadəyə  0,01  nq/kq  qatılığı  uyğun  gəlir 

(Pols,1988, ABŞ).  

Torpağı  dioksinlərdən  təmizləmək  olduqca  çətindir.  Hələlik,  yalnız 

onların yaratdığı təhlükənin azaldılmasından söhbət gedə bilər. İlk növbədə 

toksikantların mənbəyi olan istehsal texnologiyalarını təmilləşdirmək, müx-

təlif obyektlərdə (suda, torpaqda) onların miqdarının normasına ciddi riayət 

etmək,  onları  parçalayan  texnologiyalar  işləyib  hazırlamaq  lazımdır.  Artıq 

çirklənmiş  ərazilərin  zəhərliliyini  azaltmaq  üçün  mümkün  olan  tədbirlər  – 

infraqırmızı  isitmənin  köməyilə  dioksinlərin  termiki  emal  üsulu  ilə  parça-

lanması  və məhv edilməsi,  elektrik pirolozi  metodu, ultrabənövşəyi  fotoliz 

və s.   

Mikotoksinlərlə  çirklənmə.  Ekosistem  üçün  ciddi  təhlükılərdən  biri 

torpağın  mikotoksinlərlə  -  mikroskopik  göbələklərin  yaratdığı  zəhərlərlə 

149 

 

çirklənməsidir. Mikotoksinlər yem bitkilərinə, yemlərə, eləcə də heyvanlara 

və  insanlara  zərər  vura  bilir.  Göbələklərin  məşhur  olan  çoxsaylı  növlərinin 

təxminən  50%-i  zəhərlər  yaradırlar  (göbələk  cinsləri:  Aspergillus,  Penicil-

lium,  Fusarium,  Mucor,  Rhizopus,  Helmintosporium,  Cladosporium, 

Alternaria və s.)   

Toksinlər  yaratmaq  qabiliyyəti  yalnız  göbələklərdə  deyil,  həm  də 

bakteriyalar  və  aktinomisetlərdə  də  qeyd  olunur.  Bu  qabiliyyət  ekoloji  və-

ziyyətin  pisləşməsində  daha  da  güclənir.  Qurğuşunun  və  kuprozan  pestisi-

dinin yüksək dozasınıın öyrənilməsində yulafın cücərmə enerjisinin və kök 

sisteminin inkişafının zəifləməsi müəyyən olundu ki, bu da torpaqda zəhərli 

maddələrin  olduğunu  göstərir.  Bu  zaman  mikrob  cəmiyyətinin  tərkibində 

Niger qrupundan olan aktinomisetlər və onların steril formaları dominantlıq 

edirlər, batsillərin növmüxtəlifliyi isə azalır.  

Cədvəl 2.27 

 

Ölkənin müxtəlif regionlarında torpağın Ģum qatında humusun miqdarının 

dəyiĢməsinin dinamikası (Üzvi gübrələrin Ümumrusiya layihə-tenologiya 

institutunun ümumiləĢdirilmiĢ məlumatlarına görə) 

 

Respublika, ölkə, vilayət 

Müayinələr 

arasındakı 

period, il 

Humusun  miqdarının 

dəyişməsi, t/ha ildə 

RF bütünlüklə 

15...20 

-0.6 

Udmurt Respublikası 

15 

-0.6...1.0 

Tatarıstan Respublikası 

30 

-0.97 

Altay ölkəsi 

20 

-0.52 

Krasnodar ölkəsi  vilayəti 

20 

-1.5 

Tver vilayəti 

15..25 

-0.5 

Ryazan vilayəti 

15..25 

-0.5 

Tula vilayəti 

15..25 

-0.7 

rVladimir vilayəti 

16...18 

-0.4...0.5 

Belqorod vilayəti 

18..20 

-0.6...1.4 

Leninqradvilayəti 

13 

+0.8 

Samara vilayəti 

15...25 

-0.6 

Rostov vilayəti 

15..25 

-0.7 

Omsk vilayəti 

15..25 

-0.7 

 Orenburq vilayəti 

12...20 

-0.82 

Novosibirsk vilayəti 

12...20 

0.68 

  

Mikrob  zəhərlərilə  çirklənmənin  qarşısını  almaq  və  azaltmaq  üçün 

struktura mikrob senozu və onun biomüxtəlifliyini əlavə edərək, torpaq mü-

hafizəsinin təbii bioloji mexanizmindən istifadə etmək lazımdır. 

150 

 

Antropogen təsirlər nəticəsində torpaqlarda ekosistemin davamlılığını 

və məhsuldarlığını, eləcə də ətraf mühitin keyfiyyətini təyin edən təbii təbiət 

mexanizmlərinin  aktivliyi  kəskin  azalmışdır.  Bu  proseslərin  pozulmasının 

əsas  səbəbləri:  dehumuslaşma,  turşuluğun  artması,  hidroloji  rejimin  pozul-

ması, torpağın kipliyinin artması və s. -dir.  

XX əsrin 60-cı illərindən Rusiya torpaqlarında humusun miqdarı orta 

hesabla 0,4...0,6% azalmışdır  (cədvəl 2.27) .                                                                                                                  

Müəyyən  olunmuşdur  ki,  tərkibində  2%-dən  az  humus  olan  əkin 

torpaqlarının  miqdarı  müayinə  olunan  sahələrin  23%-ni  təşkil  edir.  Qeyri-

Qara  torpaq  zonasında  tərkibində  2%-dən  az  humus  olantorpaqlar  50% 

təşkil edir. Məlumdur ki, humusun miqdarının yalnız 0,1% azalması, 1ha-da 

məhsulun 80...120 dən vahidi azalmasına səbəb olur.  

Şum  qatında  qida  elementlərinin,  humusun  optimal  miqdarını  təmin 

etmək  üçün  Rusiyada  hər  il  torpağa  16,5mln.ton  mineral  gübrələr, 

50mln.ton meliorantlar və 600mln.ton üzvi gübrələr verilməlidir. 

Torpaq  örtüyünün  vəziyyətinin  pisləşməsi  mikroorqanizmlərin  miko-

toksinlər istehsal etməsinə əlverişli şərait yaradır ki, bu da gələcəkdə gözlə-

nilməz  ekoloji  nəticələr  verə  bilər.  Buna  görə  də  torpaqda  humusun  sax-

lanmasına,  torpaq  məhlulunun  turşuluğunun  optimallaşdırılmasına,  kipləş-

məni  aradan  qaldırmağa,  oksidləşdirici-bərpaedici  potensialın  tənzimlən-

məsinə istiqamətlənmiş vəzifələri həll etmək lazımdır.  

Rusiyada  iqtisadiyyatın  aqrar  sektorunu  da  (aydın  görünən  ekoloji 

uğursuzluqlarla  birgə)  əhatə  edən  dərin  iqtisadi  böhran,  dövlətin  ərzaq 

təhlükəsizliyinin təmin olunması imkanlarını ciddi şübhə altında qoymaqla, 

torpaq münbitliyinin dönməyən dəyişməsi təhlükəsi yardır.  

 

2.5.6. Torpaqda kimyəvi elementlərin miqdarının normalaşdırılması 

Normalaşmanın  növləri.  Torpaqda  kimyəvi  elementlərin  normalaş-

dırılması kifayət qədər çətindir. Bu bir neçə səbəblərlə izah olunur. Məsələn, 

normalaşdırmanın  vahid  metodologiyasının  olmaması,  ekosistemin  vəziy-

yəti haqda obyektiv informasiyanın alınmasının çətinliyi və s. Buna baxma-

yaraq, toplanmış materiallar torpaq-bitki sistemində ekoloji vəziyyətin qiy-

mətləndirilməsi üçün əsas ola bilər.  

Torpaqda  kimyəvi  elementlərin  miqdarının  normalaşması  bu  və  ya 

digər  elementin  qatılığının  müəyyən  olunmasıdır,  hansı  ki,  torpaq  münbit-

liyini azaldır, bitkiləri zədələndirir və onlarda həmin elementlərin müəyyən 

olunmuş miqdarından az və ya çox olduğunu göstərir.  

Torpağın çirklənmə səviyyəsinə standartlar sisteminə daxil olan müx-

təlif normativlərlə nəzarət olunur. Torpaqda kimyəvi çirkləndirici maddələ-

rin miqdarının normalaşdırılmasının ümumi prinsipləri daima yeniləşdirilir.  

151 

 

Sanitar-gigiyenik, ekoloji və sosial-iqtisadi normalaşmanı fərqləndirirlər.  

Sanitar-gigiyenik normalaşma. Normalaşmanın bu növünün əsasında 

maddənin  (elementin)  yol  verilən  qatılıq  həddi  (YVQ)  durur.  Bu  hədd 

mühitdə zərərli maddənin elə miqdarını xarakterizə edir ki, o praktiki olaraq 

insan  sağlamlığına  və  onun  nəsil  artırmasına  təsir  etmir.  Həmçinin  yol 

verilən atılma (YVA) göstəricilərindən də istifadə olunur.  

Sanitar-gigiyenik normalaşma 4 əsas göstəricini nəzərə alır: transloka-

siya (çirkləndirici maddənin torpaqdan kök sistemi vasitəsilə bitkilərə keç-

məsi),  hava-miqrasiya  (çirkləndirici  maddənin  havaya  keçməsi),  su-miq-

rasiya  (çirkləndirici  maddənin  suya  keçməsi),  ümumsanitar  (çirkləndirici 

maddənin  torpağın  özünü  təmizləmə  xassəsinə  və  onun  bioloji  aktivliyinə 

təsiri).  

Nə qədər ki, insan orqanizminə toksikantlar əsasən qida məhsulları ilə 

daxil  olurlar,  sanitar-gigiyenik  normalaşmada  torpaq-bitki  sistemində 

pollyutantların  miqrasiya  yolunu  və  bitkinin  çirkləndirici  maddəyə  müna-

sibətini nəzərə almaq çox vacibdir.   

Torpaq-bitki  sistemində  çirkləndirici  maddənin  miqrasiyası  bir  neçə 

faktorla  təyin  olunur;  onlardan  əsasları  –  toksikantın  miqrasiya  qabiliyyəti 

və  ona  bitkinin  münasibəti.  Çirkləndirici  maddələrin  torpaqda  miqrasiyası 

onun  növündən,  torpaq  örtüyünün  xüsusiyyətindən  (humuslaşma,  qranulo-

metrik  və  s.),  su  rejiminin  tipindən,  temperatur  faktorundan  asılıdır.  Məsə-

lən, qurğuşun torpaqda daha az mütəhərrikdir, nəinki kadmium. Humin tur-

şuları  ilə  qurğuşunun  kompleksləri,  kadmiumun  anoloji  komplekslərindən 

150 dəfə möhkəmdir. Qurğuşun və civə çox az dərinliyə (təxminən 10 sm-ə 

qədər) miqrasiya edirlər; kadmium, mis və sinkin dərinliyə miqrasiyası daha 

güclüdür (onlar 30 sm-ə qədər miqrasiya edirlər).  

Analoji nəticələr digər tədqiqatlarda da alınmışdır: 57...74 % qurğuşun 

və civə antropogen çirklənmədə 0...10 sm dərinlikdə toplanmış, yalnız 3...8 

% 30...40 sm -ə qədər miqrasiya etmişdir.  

Ağır  metalların  bitki  orqanlarında  miqrasiyası  azalma  sırasıyla  aşa-

ğıdakı kimidir: köklər – gövdə - yarpaqlar  - toxumlar  - meyvələr – tumur-

cuqlar.  Həm  də  kök  toxumalarında  ağır  metalların  miqdarı  500...600  dəfə-

yədək çoxala bilir ki,  bu da  yeraltı  orqanın  böyük müdafiə (bufer)  imkan-

larını göstərir (cədvəl 2.28.).   

Otlar arasında ən çox davamlılıq aşağıdakı ailələrin bitkilərində qeyd 

olunur:  Gramineae  (Taxıllar),  Fabaceae  (Paxlalılar)  və  s.  Məsələn,  Pb-nun 

yüksək qatılığı çoban toppuzunda tutulub saxlanılır. Bitkilər Cd həssaslığına 

və özündə toplama qabiliyyətinə görə aşağıdakı ardıcıllıqla düzülür:  pomi-

dor – yulaf – salat – çəmən otları – kök – redka – lobya – noxud – spanaq.  

152 

 

 Cədvəl 2.28 

QurğuĢunla çirklənmiĢ torpaqda becərilən buğdada bu elementin paylanması, 

mq/kq (Ġlin, Stepanova 1980) 

  

Təcrübə 

zamanı veri-

lən qurğu-

şunun miq-

darı, mq/kq 

Qələviləşmiş gillicəli qaratorpaq 

Çimli-podzol qumsal 

Kollanma 

Dənin 

tam 

yetişməsi 

Kollanma 

Dənin 

tam 

yetişməsi 

Köklər  Yarpaqlar 

Köklər  Yarpaqlar 

0 

4.1 

3.5 

0.6 

5.9 

3.9 

0.4 

50 

13.0 

3.6 

0.5 

47.0 

3.8 

0.4 

100 

31.0 

3.6 

0.5 

81.0 

4.8 

0.5 

500 

127.0 

6.0 

0.7 

713.0 

16.0 

1.1 

1000 

238.0 

9.0 

0.7 

1250.0 

33.0 

2.8 

2000 

440.0 

22.0 

1.9 

3240.0 

76.0 

5.0 

  

Məlumdur  ki,  müxtəlif  göbələklər  Hg,  Se,  Cd,  Cu,  Zn  özündə  daha 

çox toplayır.  

Hələlik  torpaqda  ağır  metalların  YVQ-nın  normativləri  məhdud 

miqdarda işlənib hazırlanıb, belə ki, torpaq homogen su və qaz mühitindən 

fərqli olaraq, daha mürəkkəb heterogen sistemdir, bir neçə xassəsindən asılı 

olaraq toksikantların davranışını dəyişir (cədvəl2.29) .