Ġzabella qasimova, musa bayramov

Cədvəl 2.40 

Bəzi aqrosfer obyektlərində ən mühüm təbii radionuklidlərin miqdarı, Bk/kq 

 

Aqrosfer obyekti 

40

K 

226

Ra 

232

Th 

238

U 

Torpaqda

* 

90...720 

6...2500 

25 (7...50) 

25(10...50) 

Bitkidə

** 

95...500 

1,9.10

-2 

...0,5 

4.10

-3

 

2,4 - 6,0.10

-3

 

Süddə  

40 

3,7-8,7.10

-2 

4.10

-3 

1,2.10

-4 

Ətdə 

70 

1,6...7,4.10

-2

 

4.10

-3

 

4,9...1,2.10

-2 

  

*

Torpağın 0-25 sm dərinliyində ; 

**

Məhsuldar orqanlar   

    

Aqrosferdə  texnogen  radionuklidlərin  əsas  mənbələri  ona  nüvə  silah-

larının,  eləcə  də  atom  elektrik  stansiyalarının  və  digər  müəssisələrin  tam 

nüvə  yanma  reaksiyalarından  atılan  tullantlardakı  uzunmüddətli  radionuk-

lidlərin  qalıq  miqdarıdır.  Bu  müəssisələrdə  radioaktiv  tullantılara  etinasız 

yanaşma nəticəsində onlar ətraf mühitə yayılır və kənd təsərrüfatı zəncirində 

miqrasiyaya daxil olur. Son dövrlərdə insanın kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin 

müxtəlif sahələrində nüvə texnologiyalarının sayı artır, bu zaman radionuk-

lidlərin  biosferə  daxil  olması  istisna  olunmur.  Ətraf  mühit  üçün  texnogen 

radionuklidlərin  çox  ciddi  mənbələrindən  biri  atom  sənayesində  və  nüvə 

energetikasında  radiasiya  qəzalarıdır.  1957-ci  ildə  cənubi  Uralda  və 

Uindskeyldə  (B.Britaniyada),  1986-cı  ildə  Çernoblda  AES-dakı  qəza 

biosferə ciddi zərər vurdu. Ətrafa yayılan radionuklidlər 30 km radiusda ölü 

sahə  yaratdı. Kənd təsərrüfatının kimyalaşmasının artması təbii radionuklid 

tərkibli gübrələrin və meliorantların tətbiqini çoxaltmağa gətirir. Bu, əsasən,  

mineral  gübrələrin  alınmasında  istifadə  olunan  bəzi  dağ  xammalının 

238

U, 

232

Th  və  onların  parçalanmasının  törəmə  məhsulları  ilə  zəngin  olmasıyla 

bağlıdır.   

 

 2.6.4. Kənd təsərrüfatı zəncirində radionuklidlərin miqrasiyası    

Biosferin torpaq örtüyü – pedosfera –təbiətin əsas komponentlərindən 

biridir. Burada insanların texnogen fəaliyyəti nəticəsində ətraf mühitə atılan 

süni radionuklidlərin toplanması baş verir. Torpağın unikal sorbsiya etmək 

qabiliyyəti  var,  ona  düşən  radionuklidləri  sorbsiya  edərək  özündə  cəmləş-

dirir.  Radionuklidlərin  biosferdə,  o  cümlədən  kənd  təsərrüfatı  zəncirində  

miqrasiyasında onun ikiqat əhəmiyyəti var: bir tərəfdən torpağın üst qatında 

toplanan radionuklidlər uzun müddət kök sistemi vasitəsilə təbii mənbə kimi 

istifadə olunur, digər tərəfdən torpağın  bərk fazasının  radionuklidləri güclü 

sorbsiya  etməsi  bitkinin kök  sistemi  vasitəsilə  onların  udulmasını  məhdud-

laşdırır. Torpaq uducu kompleksdə radionuklidlərin sorbsiyasının  bu xüsu-

siyyəti yerüstü mühitdə uzunmüddətli radionuklidlərin bitkilərdə toplanması  

171 

 

prosesini təmin edir (şəkil 2.18).

 

 

Şəkil 2.18 Kənd təsərrüfatı zəncirində radioniklidlərin miqrasiyasının 

əsas yollarının sxemi 

 

Torpaqda  radionuklidlərin  yayılması  hər  şeydən  əvvəl  onunla  müəy-

yən olunur ki, onlar torpaqda ultramikro qatlıqda olurlar. Məsələn, torpaqda 

radionuklidlərin  miqdarı  37  kBk/m

2 

 

(1  Kü/km

2

)  olduqda,  torpağın  şum 

qatında onların kütlə payı aşağıdakı kimidir: 

90

Sr (T

1/2 

= 28,5 il) – 2,4.10

-12 

%, 

137

Cs (T

1/2 

= 30,17 il) – 3,9.

 

10

-12 

%, 

95

Zr (T

1/2 

= 63-98 gün) – 1,6.10

-14 

%.  

Təbii ağır radionuklidlərin çox az hissəsi istisna təşkil edir: məsələn, 

238

U və 

232

Th torpaqda kütlə payı uyğun olaraq (3...4).10

-4 

 və (4...9).10

-4  

%-dir. T

1/2 

≤ 

n.10 

-2 

...10

4   

il  yarımparçalanma  dövrlü  radionuklidlərin  çox  kiçik  kütlə 

payı  torpaqda onların paylanmasının  izotop və qeyri-izotop daşıyıcılarının 

qatılığından və xassələrindən asılı olduğunu göstərir.  

Kimyəvi  elementlərin  izotopları  olduğu  üçün  radionuklidlər  bu  ele-

mentlərin sabit izotoplarının fiziki-kimyəvi xassələrilə xarakterizə olunurlar. 

Torpağa daxil olan ―təzə‖ texnogen radionuklidlər ilk öncə təbii mü-

hitdə yeni komponentlər olur və tədricən ―qocalma‖ dərəcəsinə görə bitkinin 

kök sisteminin udması üçün daha  az mənimsənilən olur ki,  bu da torpağın 

bərk  fazasında  radionuklidlərin  sorbsiyasının  güclənməsi,  onların  gilli 

mineralların  kristallik  çərçivəsinə  keçməsi  nəticəsində  baş  verir.  Müxtəlif 

texnogen  radionuklidlərdə  ―qocalmanın‖  sürəti  eyni  deyil,  məsələn, 

137

Cs 

üçün  intensiv  ―qocalma‖  xarakterikdir,  əksinə 

90

Sr  uzun  illər  ərzində 

torpaqda mübadilə vəziyyətində qalır. Radionuklidlərin ―qocalma‖ hadisəsi 

torpaqda qəza çirklənməsi hallarında mühüm əhəmiyyət kəsb edir, hansı ki, 

172 

 

radionuklidlər  yalnız  ilk  dövrdə  nisbətən  bioloji  mənimsənilən  formada 

olurlar.  Radionuklidlərin  əksəriyyətinin  torpaqda  udulması  onların  iki  əsas 

faza - bərk və maye fazaları arasında yerləşməsi prosesi ilə təyin olunur və 

əsasən  radionuklidlərin  sorbsiya-desorbsiya,  çətin  həll  olan  birləşmələrin 

çökmə-həllolma  və  kalloidlərin  koaqulyasiya-peptizasiya  prosesləri  hesa-

bına həyata keçirilir.  

 Torpaqda  radionuklidlərin  mütəhərrikliyi  paylanma  əmsalının  kömə-

yilə  qiymətləndirilir  (Kp),  torpağın  bərk  fazasında  və  torpaq  məhlulunda 

radionuklidlərin  bərabər  çəkili  qatılıqlarının  bərabər  nisbəti.  Radioloji 

cəhətdən  vacib  olan 

90

Sr, 

95

Zr, 

131

İ, 

137

Cs, 

144

Ce, 

239

Pu  kimi  belə  nuklidlər 

üçün  paylanma  əmsalı  K

p 

uyğun  olaraq  aşağıdakı  kimidir:  26...449,  164, 

0,55, 1100...11400, 1100 və 1040...42800 sm

3 

/q. Paylanma əmsalında (Kp) 

fərq  torpağın  fiziki-kimyəvi  xassələrilə,  ilk  növbədə  gilli  və  lilli  fraksi-

yaların miqdarı ilə təyin olunur. 

Radionuklidləri torpaqda davranışına görə bir neçə qrupa bölmək olar. 

Zn,  Cd  və  Co  radionuklidləri  üçün  mübadilə  olunmayan  sorbsiya  xarakte-

rikdir,  onların  torpaqda  möhkəmlənmə  mexanizmi  -  torpaq  mineralları 

tərəfindən absorbsiya olması  və  üzvi,  üzvi-mineral  liqandalarla  kompleks-

lərin  formalaşmasıdır.  Na,  Rb  və  Sr  kimi  radionuklidlərin  torpaqda  sorbsi-

yası  mübadilə  tipinin  üstünlüyü  ilə  yaranır.  Uzunmüddətli  texnogen  radio-

nuklid  olan 

90

Sr

 

(T

1/2 

=  28,5  il)  uzunmüddət  torpaqda  mübadilə  formasında 

qalması,  onu  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  çirklənməsində  mühüm  ele-

mentlərdən birinə çevirir. İ, Ce, Pm, Zr, Nb,  Fe və Ru kimi radionuklidlərə 

komplekslərin  yaranmasında  və  kalloidlərin  çökməsində  (koaqulyasiya-

sında)    çoxformalı  davranışlar  xarakterikdir. 

137

Cs  torpağın  bərk  fazasında 

kifayət  qədər  güclü  fiksasiya olunur, həm  də  bu prosesdə  klinoptilolit kimi 

gilli  minerallar  mühüm  rol  oynayır  (

137

Cs  bu  mineralların  kristal  qəfəsinə 

daxil  olur  və  bitkinin  kök  sisteminin  mənimsəyə  bilməyəcəyi  formaya  ke-

çir). Baxmayaraq ki, 

137

Cs torpaqda 

90

Sr –a nisbətən daha möhkəm sorbsiya 

olur,  yarımparçalanma  dövrünün  (T

1/2 

=30,17  il)  uzunluğu  və  bu  qələvi 

radionuklidin  bioloji  əhəmiyyəti  onun  kənd  təsərrüfatı  istehsalı  sferasının 

çirklənməsindəki  mühüm rolunu təyin edir. 

Bir  çox  radionuklidlər  (əsasən  İ)  üçün  torpaqdakı  üzvi  maddələrlə 

kompleks birləşmələrin formalaşması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 

Havadan  torpaq-bitki  sisteminə  daxil  olan  radionuklidlər,  əvvəlcə 

torpağın 0-2 sm üst  qatında toplanır, sonra isə  onun profili boyunca miq-

rasiya etməyə başlayır. Şumlanmış torpaqlarda radionuklidlərin vertikal yer-

ləşməsi  tədricən  onların  bitkilərin  kök  sisteminin  yerləşdiyi  sahədə  pay-

lanması  ilə  əvəz  ounur,  nəticədə  bitkinin  kök  sistemi  ilə  onların  udulması 

dəyişir və şüalanma dozasının gücü azalır. Radionuklidlərin torpağın profili 

173 

 

boyunca nəqlinin  müxtəlif modelləri hazırlanmışdır. Torpaqda radionuklid-

lərin vertikal miqrasiyası zamanl  əsasən bu prosesin  sürətini  təyin  edən  iki 

mexanizm nəzərə alınır – konvektiv və kvazidiffuzion.   

Torpağın  bərk  və  maye  fazalarında  yerləşən  radionuklidlər  arasında 

dinamik  tarazlıq  vəziyyətinin  olması  haqda  ehtimala  əsaslanaraq,  torpağın 

profili  boyunca  radionuklidlərin  təsviri  üçün  adətən  konvektiv  diffuziya 

tənliyindən istifadə olunur.   

 

 

t

x

q

x

t

x

q

x

t

x

q

D

t

t

x

q

,

/

)

,

(

/

)

,

(

/

)

,

(

2

2























 

 

burada,  q(x,  t)-  bütün  fazalarda  radionuklidlərin    orta  qiyməti;  D(x,  t)- 

kvazidiffuziyanın  effektiv əmsalı;  w – nəmlik axınının təsiri altında radionuklidlərin yerini 

dəyişməsinin xətti sürəti;   - radioaktiv parçalanma sabiti.  

 

Şəkil  2.19-da 

90

Sr  Rusiyanın  avropa  hissəsinin  çimli-podzol  torpaq-

larının profili boyunca  yerləşməsi  göstərilmişdir (D = 0,3 sm

2 

/  il,  w  =  0,5 

sm /il). 

 

 

ġəkil 2.19 Radionuklidin

  

torpaq səthinə (q

0

)

 

daxil olması zamanı  

90

Sr 

ölçüsüz formada paylanması N(x,t)= q(x,t)q

0 

90

Sr torpağa düşmə müddəti t: 

1-5  il;  2-20  il;  3-15  il;  4-  10  illik  düşmədən  5  il  sonra    (Kiriçenko, 

1970)

 

174 

 

Radionuklidlərin  bitkilərdə  toplanması,    yerüstü  orqanlar  vasitəsilə 

torpaq-bitki  örtüyünə  aeral  çökmüş  radionuklidlərin  yerüstü  fitokütlədə  və 

köklərdə- torpaqda radionuklidlərin mənimsənilməsi zamanı tutulub saxlan-

ması  nəticəsində olur.  Radionuklidlərin aeral daxil olmasının əsas xüsusiy-

yəti onların faktiki olaraq qeyri-selektiv adsorbsiya olmasıdır. Torpağın təbii 

sorbent  rolu  oynadığı  zaman  radionuklidlərin  yerdəyişməsinin  torpaq  yolu 

başqa  şəkildə  xarakterizə  olunur,  bitkinin  kök  sistemi  isə  radionuklidləri 

bitkilərin mineral qidalanmasının qanunauyğunluqları ilə selektiv udur.  

Torpaqdan  radionuklidlərin  bitkilərə  daxil  olmasının  intensivliyini 

qiymətləndirmək toplanma əmsalının köməyilə həyata keçirilir (K

t

). Toplan-

ma əmsalı bitkidə  toplanan radionuklidlərin miqdarının  torpaqda olan miq-

darına  nisbətinə  bərabərdir.  Əgər  radionuklidlərin  bitkidə  torpaqdan  ak-

kumulyasiyası bitki külündə olan miqradına görə hesablanırsa, onda uyğun 

gələn nisbəti bioloji udma əmsalı adlandırırlar (BUƏ). Bitkilərin praktikada 

tez-tez istifadə olunan başqa bir xüsusiyyəti, keçid  əmsalı ilə  ifadə  olunan, 

radionuklidləri  özündə  toplamasıdır.  Keçid  əmsalı  –  radionuklidlərin  bit-

kilərdə  olan  qatılığının,  adətən  (Bk/kq)/(Bk/m

2

)  ilə  ifadə  olunan  -  torpağın 

çirklənmə sıxlığına olan nisbətilə ifadə olunur.  

Kənd təsərrüfatı zəncirində, o cümlədən torpaq – bitki sistemində, bir 

sıra  radionuklidlərin  keçid  tezliyi  bu  prosesi  müşaiyət  edən  izotop  və  ya 

qeyri-izotop radionuklid daşıyıcılarının miqdarından asılıdır. Bu hər şeydən 

əvvəl iki aparıcı uzunömürlü süni radionuklidlərin – 

90

Sr və 

137

Cs daşınma-

sına  aiddir.  Bunların  əsas  qeyri-izotop  daşıyıcıları  bioloji  vacib  olan  mak-

roelementlərdir – uyğun olaraq, Ca və K. Gərgin ötürmənin qeydiyyata alın-

ması  üçün 

90

Sr  -  Ca  və 

137

Cs  –  K  ―mikromiqdarlı  radionuklidin  makro-

miqdarlı  daşıyıcıya  nisbətinin  diskriminasıya  əmsalı‖  adlanan  termin  daxil 

edilmişdir (DƏ).  

90 

Sr – Ca üçün  

 

 

 

Torpaq –bitki  sistemində  bitki  akseptor, torpaq isə  donordur. Anoloji 

nisbət 

137

Cs – K  cütlüyü üçün də verilir. 

90

Sr-nın torpaqdan bitkiyə keçməsi 

(Ca –a nisbəti ilə ifadə olunan ) torpaqda mübadilə olunan Ca

2+ 

kationunun 

miqdarından asılıdır və bu halda DƏ –nı Kleçkovski göstəricisi adlandırmaq 

təklif olunur.  

 Havadan  bitki  örtüyünə  düşən  radioaktiv  hissəciklərin  saxlanmasını 

bitkinin  yerüstü  hissəsində  toplanan  radionuklidlərin  miqdarının  həmin 

ərazinin kənd təsərrüfatı yerlərinə düşən radionuklidlərin miqdarına nisbəti 

175 

 

kimi  xarakterizə  etmək  qəbul  olunmuşdur.  Bitki  üzərinə  çökən  radionuklid 

hissəciklərin saxlanması və onların sonradan ayrılması hisəcikləri akkumul-

yasiya  edən  bitki  səthinin  sahəsindən;  radionuklidlərin  düşdüyü  və  ondan 

sonrakı  zaman  əkin  üzərindən  keçən  küləyin  sürətindən;  aerozol  hissəcik-

lərin  ölçüsündən,  düşən  materialın  miqdarından;  çökmə  zamanı  və  sonra 

havanın nisbi nəmliyindən asılıdır.  

Bitkinin kökdən olmayan (aeral) çirklənməsinin rolu radionuklidlərin 

torpaqdan  toplanması  ilə  müqayisədə  çökmədən  sonrakı  birinci  dövrdə 

xüsusilə böyükdür: bu zaman bitkilərdə radioaktiv maddələrin miqdarı  ha-

vadan  çökmüş  və  yerüstü  fitokütlədə    toplanan  radionuklidlərin  miqdarına 

görə tamamilə təyin oluna bilər. Radioaktiv çökmə qurtardıqdan sonra bitki-

lərin  radionuklidlərdən  təmizlənməsi  başlayır  (yağışla  yuyulma,  küləklə 

üfürülmə, cazibə gücünün təsirilə aerozol ların ayrılması və b.). Çökmə da-

yandıqdan  sonra  bitkilərdə  radionuklidlərin    qatılığının    azalması  yarımtə-

mizlənmə dövrü ilə qiymətləndirilir (başqa sözlə, yerüstü fitokütlədə radio-

nuklidlərin  50%-nin  ayrıldığl  müddət).  Kənd  təsərrüfatı  bitkilərində  radio-

nuklidlərin  çoxunda  yarımtəmizlənmə  dövrü  7  gündən  17günədək  dəyişir 

(bu  radionuklidlərin  fiziki-kimyəvi  xassələrindən,  aerozol  hissəciklərin 

ölçüsündən, bitkinin bioloji xüsusiyyətlərindən asılıdır).  

Radionuklidlər  bitkilərə  küləyin  qalxması  nəticəində  və  ya  yağışla  torpaq 

səthindən  həm  qadioaktiv  hissəcik  kimi,  həm  də  torpağın  çirklənmiş 

hissəciyi kimi daxil ola bilər. Bu hadisəni bitkinin ikinci radioaktiv çirklən-

məsi adlandırırlar. Bitkilərə daxil olmanın bu yolu torpaqda möhkəm fiksa-

siya  olunan  və  kök  sistemi  ilə  zəif  mənimsənilən  radionuklidlər  üçün  xü-

susilə vacibdir. Bitkilərdə radionuklidlərin ümumi miqdarında (başqa sözlə, 

radionuklidlərin torpaqdan və aeral çirklənmədən daxil olması ilə şərtlənən) 

tozla çirklənmənin nisbi miqdarı radionuklidlərin toplanma əmsalından - Ə

t

  

asılıdır. Ə

t 

  nə  qədər  az  olarsa,  bitkilərin  tozla  radioaktiv  çirklənməsi  bir  o 

qədər  böyük  olar.  Nüvə  sınaqları  nəticəsində  qlobal  yayılmış 

90

Sr  və 

137

Cs 

tozla çirklənmə ehtiyatı Rusiya Federasiyasının Qeyri-Qaratorpaq zonasında 

80-ci illərdə dənlilər üçün 0,3...1,4%  və 3...4%   - vegetativ orqanlar üçün, 

bu ehtiyat çəmən bitkiləri üçün bir qədər yüksək olmuşdur (6...14%) (

cədvəl  

2.41)

 .

 

Bitkilərin  radionuklidləri  torpaqdan  udması  faktorlar  kompleksindən 

asılıdır. Onların arasından 4 əsas qrupu seçmək olar: radionuklidlərin fiziki-

kimyəvi  xassəsi,  torpağın  fiziki-kimyəvi  xassəsi,  bitkilərin  bioloji 

xüsusiyyətləri  və  bitkilərin  aqrotexnikası.  Radionuklidlərin  bitkilər  tə-

rəfindən mənimsənilməsi onların sabit izotop analoqlarının akkumulyasiyası 

ilə yaxşı uzlaşır. 

          

176 

 

                                                                                            Cədvəl  2.41 

 

Bitkilərin radionuklidləri toplama əmsalı (Sanjarova və b., 1992) 

 

Radionuklid 

Ə

t

 

Radionuklid 

Ə

t 

35

S 

20...60 

140

Ba 

(2...5).10

-2

 

45

Ca 

(4...6).10

-2 

141,144

Ce 

6.10

-4

...3.10

-3 

54

Mn 

0,02...15 

147

Pm 

3.10

-5

...3.10

-4 

55,59

Fe 

(1...8).10

-2 

185

W 

0,13...0,3 

60

Co 

4.10

-3

...5.10

-2

 

210

Pb 

0,05...0,43 

65

Zn 

3,3...1,5 

226

Ra 

1.10

-3... 

4.10

-2

 

89,90

Sr 

0,02...12 

232

Th 

1.10

-3

...7.10

-1 

91

Y 

3.10

-5...

7.10

-4 

238

U 

1,6.10

-4

...1.10

-1 

95

Zr 

3.10

-3

...8.10

-2

 

237

Np 

n.10

-2

...n.10

-1 

103,106

Ru 

(2...3).10

-3

 

239, 240

Pu 

n.10

-8

...10

0

 

115

Cd 

137

Cs 

(4,3...8,5).10

-2 

0,02...1,1 

242

Am 

244

Cm 

n.10

-6

...10

-1 

n.10

-4

...n.10

-3 

 

Bitkilər  tərəfindən  toplanmasına  görə  kimyəvi  elementləri  5  qrupa 

bölmək olar: güclü toplananlar - K

t 

≥10; zəif toplananlar – K

t 

≥1...10; akku-

mulyasiya  olunmayanlar  -  K

t 

≥0,1...1;  torpaqdan  keçid  zamanı  zəif 

(0,01...0,1)  və  güclü  (≤0,01)  diskriminasiyalılar.  Texnogen  radionuklidlər-

dən 

90

Sr –nı bitkilər torpaqdan daha intensiv mənimsəyirlər, 

137

Cs isə xeyli 

zəif mənimsənilir. 

95

Zr, 

103, 106

Ru, 

141, 144

Ce kimi orta yaş dövrü olan radio-

nuklidlərin  tortpaqdan  bitkilər  tərəfindən  akkumulyasiyası  çox  aşağıdır. 

Bitkilər 

239

Pu, 

241

Am, U radionuklidlərini torpaqdan son dərəcə pis mənim-

səyir.  

Bitkilərin  radionuklidləri  torpaqdan  mənimsəməsi  torpağın  fiziki-

kimyəvi xassəsindən asılıdır: bir qayda olaraq, humusun, mübadilə kationla-

rının,  lil  və  gil  fraksiyalarının  miqdarı  çox  olduqca,  nəticədə,  torpaq  mün-

bitliyi artdıqca, bir çox radionuklidlərin bitki tərəfindən udulması daha zəif 

olur.  Bitkilərdə  Ə

t  –

nın  maksimal  qiyməti

 

torflu  və  qranulometrik  tərkibinə 

görə  yüngül  (qumlu  və  qumsal)  çimli-podzol  torpaqlar  üçün  xarakterikdir. 

(cədvəl 2.42). 

Otlaq-çəmən bitkilərinə radionuklidlərin daxil olması bir çox hallarda 

çəmən  çimlərində  olan  radioaktiv  maddələrin  yüksək  dərəcədə  mənim-

sənilməsindən  asılıdır;  çəmənlikdə  bitkilər  əkin  torpaqlarından  5...10  dəfə 

çox  radionuklid  toplayır.  Mineral  qidalanmanın  xüsusiyyətləri,  vegetasiya 

dövrünün  müxtəlif  müddəti,  kök  sisteminin  torpaqda  yerləşmə  xarakteri, 

məhsuldarlıq  fərqləri  və  bitkilərin  digər  bioloji xüsusiyyətləri  müxtəlif  növ 

və  sortlu  kənd  təsərrüfatı  bitkilərində  radionuklidlərin  toplanmasına  təsir 

177 

 

göstərir.  Radionuklidlərin  bitkilər  tərəfindən  mənimsənilməsi  növdən  asılı 

olaraq 10...30 dəfə, sortdan asılıolaraq 5...7 dəfə fərqlənə bilər.  

Cədvəl 2.42 

 

Müxtəlif  tip  torpaqlardan  bəzi  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinə 

90

Sr 

keçmə  əmsalı  (K

k

),  (Bk/kq)/(kBk/m

2

),  (ÜRET  Kənd  Təsərrüfatı 

Radiologiyası və Aqroekologiyası Ġnstitutunun məlumatları.                                                                                                               

 

Bitki 

Məhsul 

Qumsal 

çimli-

podzol 

Yüngül və 

orta gil.  

Çim.pod. 

Ağır gilli 

çim.podz. 

Boz meşə 

torpaqları 

Bozqır və 

qəhvəyi 

Qara 

torpaqlar 

 Payızlıq 

buğda 

Dən 

Küləş 

1,0 

5,0 

0,6 

3,0 

0,3 

1,5 

0,4 

2,0 

0,2 

1,0 

0,1 

0,5 

Payızlıq 

çovdar 

Dən 

Küləş 

1,0 

5,0 

0,6 

3,0 

0,3 

1,5 

0,4 

2,0 

0,2 

1,0 

0,1 

0,5 

Yazlıq 

buğda 

Dən 

Küləş 

3,0 

15,0 

2,0 

10,0 

5,0 

1,4 

6,5 

2,0 

2,5 

1,0 

1,5 

0,4 

Yulaf 

Dən 

Küləş 

6,0 

30,0 

3,0 

15,0 

1,4 

7,0 

2,0 

10,0 

1,0 

5,0 

0,4 

2,0 

Arpa 

Dən  

Küləş 

5,0 

25,0 

3,0 

15,0 

1,5 

7,5 

1,8 

9,0 

0,8 

4,0 

0,4 

2,0 

Qara-

başaq 

Dən 

7,0 

4,0 

2,0 

3,0 

1,3 

0,6 

Qarğı-

dalı 

Vegetativ 

kütlə 

12,0 

6,0 

3,0 

4,0 

2,4 

1,2 

Gülül-

yulaf 

qarışığı 

Vegetativ 

kütlə 

6,0 

3,5 

1,8 

2,5 

1,0 

0,3 

 Kartof  Yumruları 

6,0 

3,0 

1,6 

2,0 

0,7 

0,3 

Mətbəx 

çuğun-

duru 

Kök 

meyvələri 

0,6 

3,0 

1,6 

2,0 

0,7 

0,3 

Kələm 

Başcıqları 

1,2 

0,6 

0,3 

0,4 

0,2 

0,1 

Kənaf 

Küləşi 

5,0 

3,0 

1,5 

1,8 

- 

- 

 

Otlaq-çəmən bitkilərinə radionuklidlərin daxil olması bir çox hallarda 

çəmən çimlərində olan radioaktiv maddələrin yüksək dərəcədə mənimsənil-

məsindən  asılıdır;  çəmənlikdə  bitkilər  əkin  torpaqlarından  5...10  dəfə  çox 

radionuklid  toplayır.  Mineral  qidalanmanın  xüsusiyyətləri,  vegetasiya  döv-

rünün  müxtəlif  müddəti,  kök  sisteminin  torpaqda  yerləşmə  xarakteri, 

məhsuldarlıq  fərqləri  və  bitkilərin  digər  bioloji xüsusiyyətləri  müxtəlif  növ 

və  sortlu  kənd  təsərrüfatı  bitkilərində  radionuklidlərin  toplanmasına  təsir 

göstərir.  Radionuklidlərin  bitkilər  tərəfindən  mənimsənilməsi  növdən  asılı 

olaraq 10...30 dəfə, sortdan asılıolaraq 5...7 dəfə fərqlənə bilər.  

178