Ġzabella qasimova, musa bayramov
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.6.9. Uran – 238 və torium – 232-nin bitkilərdə toplanması
- 2.6.10.Mineral gübrələrin tətbiqinin bitkilərdə uran -238 və torium
|
Cədvəl 2.45 Kiçik Qafqazın quru çöl zonası torpaqlarında (torpağın profili boyunca orta qiymət) təbii radionuklidlərin orta qatılığı Torpaq
238 U 226 Ra 210
Po
232 Th 228
Th 40 K 226 Ra
228 Th
cBk/q
238 U
232 Th
Qarğıdalı altında boz-qəhvəyi 2,1 1,4
2,7 1,8
1,5 25,0
0,66 0,83
Buğda altında yüngül gllicəli boz-qəhvəyi 1,4 1,2
1,5 1,3
1,2 25,9
0,85 0,92
Yonca altında karbonatlı boz-qonur torpaqlar 2,1
- - 2,0 - 39,3
- - Köhnə şum altında olan boz-qəhvəyi 2,8
- - 2,3 - 35,0
- - Arpa altında boz- qəhvəyi 2,7
- - 1,5 - 47,6
- - Tərəddüd 1,4- 2,8
1,2- 1,4
1,4- 2,7
1,3- 2,3
1,2- 1,5
25,0- 47,6
0,66- 0,85
0,83- 0,92
Orta qiymət 2,2
1,3 2,1
1,8 1,4
34,5 0,75
0,87
Radioaktiv tarazlıq toriumun genetik əlaqəli olan radionuklidləri arasında da (torium – 232 və torium - 228) pozulur. Torpaqda torium – 228- in orta qatılığı torium – 232-nin orta qatılığından 22,3% aşağıdır (Cədvəl 2.45).
193
ġəkil 2.22. Kıçık Qafqazın quru çöl zonasının boz-qəhvəyi torpaqlarının profili boyunca təbii radionuklidlərin paylanması.
Şəkil 2.22-də şabalıdı (boz-qonur) torpaqların misalında Kiçik Qafqazın quru çöl torpaqlarının profilində təbii radionuklidlərin yerləşməsi göstərilmişdir. Şəkildən görünür ki, uran – 238-in vertikal paylanmasında radionuklidin miqdarının iki maksimumu var üst humus və illyuvial üfiqi qatlarında. Anoloji maksimumlar polonium – 210-nun yerləşməsində də müşahidə olunur. Radium – 226-nın maksimal miqdarı alt horizontlarda müşahidə olunur. Torium -232-nin və torium – 228-in torpaq profili boyunca paylanma xarakteri identikdir, başqa sözlə desək, radionuklidlərin maksimal toplanması üst 10 sm-də baş verir, torpaq profilinin orta hissəsin- də miqdar azalır, sonradan dərinlik artdıqca onların qatılığı tədricən azalır. Kalium–40-ın qatılığı torpaq profili boyunca nisbətən bərabər paylanmışdır. Kiçik Qafqazın dağ zonası torpaqlarında təbii radionuklidlərin miq- rasiyası və paylanması çimli dağ-çəmən torpaqlarında öyrənilmişdir. Ra- dium – 226-nın orta qatılığı bu torpaqlarda 1,4 sBk/q təşkil edir. Bu radio- nuklidin torpaq profili boyunca paylanmasında iki maksimum müşahidə 194
olunur. Polonium – 210-nun orta qatılığı radium – 226-dan 2 dəfədən çox artıqdır və 3,2 sBk/q təşkil edir. Onun maksimal toplanması üst çim hori- zontunda müşahidə olunur, hansı ki, dərinlik artdıqca kəskin azalır. Qeyd etmək lazımdır ki, polonium – 210-nun qatılığı torpağın üst çim horizon- tunda radium -226-nın qatılığını 6 dəfə ötür. Polonium -210-nun artıq miq- darı ilə radium - 226 –nın miqdarı arasında birbaşa əlaqənin olmaması, tor- pağın çim horizontunda polonium – 210-nun çim qatında toplanmasının at- mosfer çöküntülərindən yaranması ehtimalını göstərir. Kalium - 40 radio- nuklidinin orta miqdarı torpaqlarda 28,3 sBk/q təşkil edir, hansı ki, Kiçik Qafqazın quru çöl torpaqlarında olan kalium – 40-ın orta qatılığından 16,3% aşağıdır. Kalium -40-ın orta qatılığı təxminən 20 dəfə radium – 226-nın orta qatılığını üstələyir.
ġəkil 2.23. Müxtlif bölgələrin torpaqlarında ümumi radioaktivliyə təbii və süni radionuklidlərin payı (%-lə). A - Kçik Qafqazın quru çöl zonası, Б- Kiçik Qafqazın dağlıq zonası, В –Kür – Araz düzənliyi, Г -Lənkəran vilayəti, Д – Böyük Qafqaz, Е - Naxçıvan Muxtar Vilayəti
Çoxsaylı tədqiqatların nəticəsi göstərdi ki, respublika torpaqlarında təbii radionuklidlərin qatılığı geniş həddə dəyişir və bir-birindən asılı deyil. Şum və xam torpaqlar arasında təbii radionuklidlərin miqdarına görə aydın fərqlər görünmür, baxmayaraq ki, ədəbiyyat məlumatlarına görə onların miqdarı şum qatlarında xam torpaqlara nisbətən daha çoxdur (Kuznetsov, 1986).
195
Məlumdur ki, torpaqda təbii radionuklidlərin qatılığına onun bəzi aqro¬kimyəvi xassələri təsir edir. Bəzi təbii radionuklidlərin torpağın aqro¬kim¬yəvi xassələri arasındakı əlaqələrin öyrənilməsi, bu göstəricilər arasında korrelyativ asılılığın olduğunu göstərir. Belə ki, uran -238-in torpaq profili boyunca yerləşməsi kalsiumun, mübadilə kaliumunun və mütəhərrik fosfo¬run yerləşməsilə yaxşı uyğunlaşır (hansı ki, onlar arasında əks korrelyativ asılılq müəyyənləşdirilib). Əks asılılıq eləcə də torium - 232-nin qatılığı ilə torpaq profilinin mübadilə kaliumu, kalsium və fosforunun miqdarı ara-sında qeyd olunmuşdur (Güləliyev,1991). Respublikanın müxtəlif regionlarının torpaqlarında təbii və süni radio¬nuklidlərin öyrənilməsinin ümumiləşdirilmiş nəticələri göstərdi ki, tədqi¬qatın aparıldığı müddətdə torpağın ümumi radioaktivliyində təbii radionuk¬lidlərin payı daha çoxdur, onların arasında kalium – 40-ın miqdarı daha çox¬dur (77-dən 90%-dək). Süni radionuklidlər ümumi radioaktivliyin 2 -10%-ni təşkil edirlər (Şəkil 2.23).
Müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərində uran - 238 və torium – 232-nin toplanmasına görə alınan məlumatların nəticəsi göstərir ki, uran – 238-in bitkidə toplanması torpağın tipindən asılıdır. Torpağın tipindən asılı olaraq buğda dənində uran – 238-in qatılığı 4,4 – 9,9 sBk/kq, küləşdə isə 14,1 – 16,0 sBk/kq; arpa dənində isə uran – 238-in qatılığı 1,8 – 2,3 sBk/kq də- yişmişdir. Uran -238-in toplanma əmsalı buğda dəni üçün (0,94-4,42).10 -3 , küləş üçün isə - (2,80 – 7,32).10 -3 ; uran -238-in arpa dənində toplanma əm- salı (0,80-3,79).10 -3 , küləş üçün isə -(3,40-7,55).10 -3 olmuşdur. Qonur torpaqlarda becərilən buğda və arpanın dənində və küləşində olan uran – 238-in miqdarından dəfələrlə çoxdur, baxmayaraq ki, bu torpaqların hər ikisində uran -238-in miqdarı və mübadilə olan formaları demək olar ki, eyni miqdardadır. Uran – 238-in bitkilərdə toplanmasında belə fərqlər torpaqların fiziki-kimyəvi və aqrokimyəvi xassələrinin müxtəlif- liyi ilə izah oluna bilər. Bu parametrlər arasında korrelyativ analizin istifa- dəsi göstərdi ki, torpaqda mübadilə olunan kasiumun miqdarı ilə bitkinin vegetativ hissələrində toplanan uran – 238-in qatılığı arasında böyük mənfi korrelyativ asılılıq var. Yüksək mənfi korelyativ asılılıq eləcə də torpaqda mütəhərrik fosforun miqdarı ilə uran – 238-in buğda və arpanın dənində və küləşində toplanan qatılığı arasında yüksək mənfi korrelyatı əlaqənin olduğu müəyyənləşmişdir. Torpaqda mübadilə olunan kaliumun miqdarı ilə buğ- danın dənində və küləşində olan uran – 238-in qatılığı arasında zəif mənfi əlaqə müşahidə olunur. 196
Torium – 232-nin bitkilərdə toplanması uran – 238-ə nisbətən az miq- darda başverir. Bu da onun torpaqda azmütəhərrik olduğunu əks etdirir. To- riun – 232-nin mütləq qatılığı buğda dənində 1,4 – 5,3 sBk/kq, küləşində 5,9 – 12,9; arpa dənində 1,8 – 5,6 sBk/kq, küləşində 5,5 – 13,3 sBk/kq olur.
Torpaq
tipləri Bitki,
onun hissələri
238
U Ca,
q/kq
232 Th
K, q/kq
cBk/kq KH,
n.10 -3
cBk/kq KH,
n.10 -3
Şabalıdı (boz-
qəhvəyi) Buğda
Dən 9,9
4,42 0,68
1,4 0,97
6,0 Küləş
16,4 7,32
2,92 6,5
4,89 9,6
Arpa Dən
8,5 3,79
0,88 3,6
2,58 7,2
Küləş
14,2 6,34 3,90
8,4 6,02
16,2 Şabalıdı qələviləşmiş torpaqlada Buğda Dən
8,1 3,82
0,63 2,0
0,78 5,2
Küləş 14,6
6,89 3,10
5,9 2,25
10,8 Arpa 1,8 Dən 7,4
3,49 0,79
1,8 0,69
5,6 Küləş
16,0 7,55
3,75 5,9
2,24 12,4
Boz-qonur torpaqlar Buğda Dən
4,4 0,94
0,47 5,3
1,67 5,5
Küləş 13,2
2,80 2,11
12,9 2,55
10,1 Arpa
Dən 3,3
0,80 0,67
5,6 1,14
8,1 Küləş
14,1 3,40
2,62 13,3
2,81 17,1
Müxtəlif bitkilərin məhsullarında torium – 232-nin toplanmasına təsir göstərən torpağın aqrokimyəvi xassələrindən mübadilə olunan kalsiumun, kaliumun və mütəhərrik fosforun miqdarı əsas yeri tutur. Uran – 238-dən fərqi olaraq, torpaqda mübadilə olunan kalsiumun miqdarı ilə bitkinin ve- getativ hissələrində toplanan torium – 232-nin qatılığı arasında müsbət kor- relyativ asılılıq müəyyən olunmuşdur. Bitkilərdə radionuklidlərin toplanması bir çox hallarda onların növ xüsusiyyətindən asılıdır. Cədvəl 2.46-da müxtəli növə mənsub olan bitkilərdə onların toplanmasını göstərən nəticələr verilir. Cədvəldən göründüyü kimi çay yarpaqlarında uran – 238 və torium – 232 daha çox,
197
buğda və arpanın dənində daha az toplanmışdır. Uran – 238 toplanmasında fərq 17, torium – 232-nin toplanmasında 3,7 dəfə olmuşdur. Tədqiq olunan bitkilərdə uran – 238-in akkumulyasiya dərəcəsinin azalma sırası belədir: çay > soya > tütün > noxud > yonca> pambıq > buğ- da> arpa. Torium – 232-nin akkumulyasia dərəcəsinə görə bu sıra bir qədər fərqlidir: çay> noxud> soya> arpa >buğda> yonca> tütün> pambıq. Bütün hallarda uran – 238 və torium – 232-nin konsentrasiyası bitkinin vegetativ orqanlarında daha çoxdur, nəinki təsərrüfat əhəmiyyətli məhsullarında. Belə ki, soya, noxud, arpa və buğdanın küləşində uran -238 2,7 – 4,2 dəfə çöxdur, nəinki dəndə.
232-nin toplanmasına təsiri Kənd təsərrüfatı istehsalında mineral gübrəlrin tətbiqi torpaq – gübrə - bitki sistemində əlavə təbii radionuklidlərin cəlb olunmasını qaçılmaz edir. Kənd təsərrüfatı yerlərində gübrələrlə torpağa daşınan uran – 232, torium – 232 və radium – 226-nın təxminən 20 - 25% -i fosfor gübrələrində yerləşir, burada onların qatılığı 37- 370 Bk/kq arasında dəyişir (Arxipov, 1982). Kənd təsərrüfatı yerlərində torpağa mineral gübrələrin ilbəil verilməsi, onun fiziki-kimyəvi, aqrokimyəvi xassələrinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir və radionuklidlərin torpaqdan bitkiyə daxil olma sürətini dəyişir. Radio- nuklidlərin aqrokimyasının əsas vəzifəsi əkinçilikdə radionuklidlərin dövra- nına gübrələrin müxtəlif növ və normalarının verilməsinin təsirinin öyrənil- məsidir. Bu tədqiqatların praktiki əhəmiyyəti radionuklidlərin torpaq-bitki sisteminə qida və yem zəncirində radionuklidlərin hərəkətinin ilkin həlqəsi kimi daxil olmasının miqdarca qiymətləndirilməsinin labüdlüyündədir. Müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərində təbii radionuklidlərin toplanma- sına mineral gübrələrin təsirinin öyrənilməsi son dərəcə az öyrənilmişdir və əldə olan ədəbiyyat mənbələri alınmış nəticələrin bir-birinə əks olduğunu göstərir. Radium -226 və torium – 232-nın nitrofosla torpağa verilməsi müx- təlif kənd təsərrüfatı bitkilərində onların miqdarının artmasına səbəb olmadı. Radium – 226 və torium – 226-nın miqdarı təcrübənin müxtəlif variantları şəraitində kənd təsərrüfatı bitkilərində praktiki olaraq bir-birindən fərq-lən- mədi. Radionuklidlər gübrələrlə birlikdə torpağa verildikdə də torpaqda onların miqdarı artmadı (Driçko və b., 1976). Mineral gübrələrin illik normasının N 500
P 450
K 250
–yə qədər artırıl- ması torpaqda torium və uranın miqdarının etibarlı artmasına gətirir, lakin qarğıdalı bitkisinə radionuklidlərin daxil olmasına mineral gübrələrin veril- məsinin əhəmiyyətli təsiri olmadı. Mineral gübrələrin fonunda peyinin veril- 198
məsi yarpaq əmələ gəlməsi dövründə uranın bitkilər tərəfindən udulmasını gücləndirir və yetişmə fazasında toriumun daxil olmasaını zəiflədir (Kuznetsov, 1986). Həmin müəlliflərin digər təcübələrində göstərilir ki, qara torpaqlarda NPK-nın illik norması 120-240 kq/ha çatdırıldıqda bitkilərdə təbii radionuklidlərin qatılığı gübrələnməmiş torpaqlarla müqayisədə dəyiş- mir, bozqırlarda isə hətta radionuklidlərin bitkilərə daxil olması artır (Kuznetsov,1986). Abşeron rayonunun boz-qonur torpaqlarında mineral gübrələrin opti- mal və yüksək dozalarının müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərində məhsul- darlığa, uran – 238 və torium – 232-nin toplanmasına təsiri öyrənilmişdir. Alınan nəticələr göstərir ki, mineral gübrələrin həm optimal, həm də yüksək dozada verilməsi müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulunun xeyli artmasına səbəb olur. Bu zaman dəndə uran – 238-in miqdarı dəyişmir, payızlıq buğdanın küləşində isə onun qatılığı 2,3 – 20,5 % azalır. Xüsusən yüksək dozada mineral gübrələrin təsirindən bütün tədqiq olunan bitkilərdə torium – 232-nin bəzi azalmaları müşahidə olunur. Mine- ral gübrələrin yüksək dozada tətbiqi soyanın dənində nəzarətlə müqayisədə, orta hesabla 2 ildə soyanın dənində 11-24%, arpada 17-36%, buğdada 17- 30% torium – 232-nin qatılığını azaltmışdır. Mineral gübrələrin təsirindən müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərində uran – 238 və torium – 232-nin top- lanmasına dair aparılan tədqiqatların nəticələri aşağıdakı cədvəldə veril- mişdir (cədvəl 2.47) :
Variantlar Uran-238, cBk/kq Torium-232, cBk/kq 1988 1989
1988 1989
Nəzarət 4,5±0,17 13,2±0,40 4,2±0,18 13,2±0,27 5,8±0,05 12,9±0,09 4,8±0,35 12,9±0,09 N 160 P 90 K 60 4,4±0,20 12,1±1,22 4,1±0,14 13,0±0,44 5,1±0,04 11,8±0,24 3,7±0,13 11,6±0,21 N 320 P 720
K 480
3,6±0,16 11,4±1,27 3,4±0,10 11,7±0,50 4,0±0,19 10,1±0,30 3,4±0,16 9,3±0,28 Aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, mineral gübrələrin optimal, eləcə də yüksək dozada verilməsi müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərində məhsuldarlığı artırmaqla yanaşı, onlarda uran - 238 və torium – 232-nin toplanmasını xeyli azaltdı. Bizim fikrimizcə, məhsulda uran – 238 və torium – 232-nin qatılı- ğının azalmasının mümkün olan səbəblərindən biri, mineral gübrələrin verilməsi zamanı torpaqda bu radionuklidlərin suda həll olan və mübadilə olunan formalarınınpayının azalması, turşuda həll olan və fiksə edilən for- 199
malarının payının çoxalmasıdır. Təbii radionuklidlərin torpaq-bitki sistemində davranışının öyrənil- məsi: bioloji təhlükəli radionuklidlərin yerləşməsi və miqrasiyası, onların müxtəlif bitki növlərinə daxil olması, müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərində onların toplanmasına mineral gübrələrin təsiri–Azərbaycan Respublikasında radioekoloji tədqiqatların əsasını qoydu. Aparılmış tədqiqatlar prioritet xarakterli bir neçə nəticəyə gəlməyə imkan verir: 1. Respublikanın müxtəlif regionlarının torpaqlarında təbii radionuk- lidlərin öyrənilməsi göstərdi ki, onlar dağınıq xarakter daşıyır. Təbii radio- nuklidlərin miqdarına görə torpaq tipləri arasında dəqiq fərqlər yoxdur. 2. Mineral gübrələrin optimal və yüksək dozalarda verilməsi zamanı məhsulun artmasıyla yanaşı, təbii radionuklidlərin dənli sünbüllü və dənli paxlalı bitkilərin dənində və küləşində toplanması xeyli azalır. 3. Torpaq- bitki sistemində təbii radionuklidlərin hər tərəfli öyrənil- məsi, xüsusən ətraf mühitin şəraitindən asılı olaraq onların bitkinin müxtəlif hissələrində lokalizasiyası və məhsulun müxtəlif hissələrində toplanması, insan orqanizminə onların daxil olma yollarını təyin etməyə imkan verir. 4. Belə tədqiqatların nəticələri təbii radionuklidlərlə ərazinin radio- aktiv çirklənməsi şəraitində kənd təsərrüfatı istehsalının təşkilində praktiki tövsiyyələrin hazırlanması üçün yaxşı əsas ola bilər; torpaq-bitki sistemində radioaktiv maddələrin miqrasiyasının bioloji dövranına radionuklidlərin daxil olmasının miqdarca qiymətləndirilməsində, eləcə də kənd təsərrüfatı bitkilərinin radioaktiv çirklənməsinin azaldılmasında praktiki tədbirlər hazırlamaq üçün alınmış nəticələr istifadə oluna bilər. Azarbaycan Respublikasının Prezidenti HEYDƏR ƏLİYEV. Bakı şə- həri, 30 dekabr 1997-ci il № 423-İQ. Maddə 15. Təbii radionuklidlərin təsi- rindən əhalinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi. İşçilərin və əhalinin yaşa- yış və istehsalat binalarında radon, onun parçalanma məhsulları, habelə di- gər təbii radionuklidlərin yaratdığı şüalanma normativlərlə müəyyən olun- muş dozadan artıq olmamalıdır. Əhali və işçilərin təbii radionuklidlərin təsirindən mühafizəsi məqsədi ilə aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilməlidir: qamma-şüalanmanın və torpaq- dan ayrılan radonun səviyyəsini nəzərə almaqla binaların və qurğuların tikil- məsi üçün zərərsiz (təhlükəsiz) torpaq sahələrinin ayrılması; radonun binaya daxil olmasının qarşısının alınması tədbirləri nəzərə alınmaqla bina və qurğuların layihələşdirilməsi və tikilməsi; yaşayış binalarının və sənaye
200
(istehsal) qurğularının istismara qəbul edilməsi zamanı binaların daxilindəki havada radonun, təbii radionuklidlərdən və digər radioaktiv maddələrdən qamma-şüalanmanın dozasının intensivliyinin nəzərə alınması, tikinti ma- teriallarında radiasiya təhlükəsizliyi üzrə istehsalat nəzarətinin keçirilməsi; bina və qurğuların istismarı zamanı otaqlarda radonun və təbii radionuk- lidlərdə qamma və digər radioaktiv şüalanmanın səviyyəsinin nəzərə alın- ması. Bina və qurğularda təbii radionuklidlər, qamma-şüalanmanın və rado- nun miqdarının normativlərə uyğun olmadığı halda bu bina və qurğunun istifadə məqsədi dəyişdirilir.
Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi tələblərinə cavab verməyən tikinti materialları və məmulatlarından istifadə etmək qadağan edilir. Mad- də 16. Qida məhsulları istehsalı və istifadəsi zamanı radiasiya təhlükəsizli- yinin təmin edilməsinə tələblər. Ərzaq, qida məhsulları, onlar üçün xam- mallar, içməli su, onların emalı, istehsalı, saxlanması, daşınması, satışı (pay- lanması) və istifadəsi zamanı onlarla təmasda olan material və məmulatlar radiasiya təhlükəsizliyi tələblərinə cavab verməli və bu qanuna uyğun olaraq istehsalat nəzarətində olmalıdır. Radiasiya təhlükəsizliyi normalarına cavab verməyən sənaye və ərzaq məhsullarının ölkəyə gətirilməsinə yol verilmir. Maddə 17. Tibbi rentgen-radioloji proseduralar keçirilən zaman əhalinin radiasiya təhlukəsizliyinin təmin edilməsi. Əhali (xəstələr) tibbi rentgen-ra- dioloji müayinədən keçirilən zaman qoruyucu vasitələrdən istifadə olunma- lıdır. Əhalinin tibbi rentgen-radioloji müayinə zamanı şüalanma dozaları ra- diasiya təhlükəsizliyi sahəsindəki qayda, norma və normativlərə uyğun ol- malıdır. Tibbi rentgen-radioloji müayinə və müalicə zamanı xəstənin tələbi ilə ona gözlənilən və ya aldığı şüalanma dozası və şüalanmanın mümkün nə- ticəsi barədə tam məlumat verilməlidir. Epidemioloji nöqteyi-nəzərdən təh- lükəli xəstəliklərin aşkar edilməsi məqsədi ilə aparılan profilaktiki müa- yinələr, habelə rentgen müayinəsi yeganə diaqnostik vasitə olduğu hallar istisna olmaqla xəstə tibbi rentgen-radioloji müayinədən imtina edə bilər.
Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|