Ġzabella qasimova, musa bayramov

Mikrob  kompleksinin  xarakteristikası.  Mikroorqanizmlər  torpaq 

canlılarının daha çox öyrənilmiş qrupudur, bu akademik Y.N.Mişustinin və 

onun  tələbələrinin  işlərilə  bağlıdır.  Torpağın  mikroskopik  sakinləri  həddən 

ziyadə  çox  və  müxtəlifdir.  Torpağın  mikrosakinləri  -bakteriyalar,  göbələk-

lər, aktinomisetlər, çoxsaylı  yosunlardır. Bu orqanizmlər çox kiçik ölçülərə 

malikdir:  bakteriya  hüşeyrəsinin  kütləsi  2,92.10

-12

  qr,  ölçüsü  0,5-1,0  mkm-

dir. Onlar yüksək fermentativ aktivliyə, ətraf mühitin ən kiçik dəyişməsinə 

yüksək  həssaslığa  və  toksinlər  (mikotoksinlər)  yaratmağa  malik  olmaqla, 

çox qısa ömürlüdürlər.  

Oksigenə münasibətinə görə mikroorqanizmlərlo aerob və anaerob or-

qanizmlərə bölünürlər, qidalanma qabiliyyətinə  görə avtotrof və heterotrof-

durlar.  Torpaq-ekoloji  faktorlardan  asılı  olaraq  mikroorqanizmlərin  sayı 

kəskin dəyişir.  

Mikroorqanizmlərin  maddələr  dövranında  rolu.  Mikroorqanizmlər 

biogeosenozlarda  maddəlr  dövranında  əsas  rol  oynayırlar:  üzvi  qalıqları 

minerallaşdırmaqla ekosistemin bioloji dövranını qapayır.  

Hər il quruda nəhəg miqdarda fitokütlə sintez olunur – 115–117.10

9

 t, 

onun 20–50. 10

9

  t  yerə  tökülmüş  qırıntıların payına düşür.  Fitokütlənin  6  - 

20%-i  heyvanlar  tərəfindən  yeyilir  və  ekskrementlərlə  torpağa  qayıdır.  

Canlı  kök  sistemi  və  onun  ayrılmış  hissələri  biokütləni  tamamlayır  və  bit-

kinin fitokütləsinin 20–90% -ni təşkil edir.  

Üzvi  maddələrin  bu  nəhəng  həcmi  torpaq  orqanizmlərinin  fəaliyyəti 

nəticəsində  minerallaşır  və  mənimsənilməyən  üzvi  birləşmələr  bitkilərin 

mənimsəyə  biləcəyi  mineral  formaya  düşür.    Bu  zaman  əsas  destruktorlar 

kimi  mikroorqanizmlər  iştirak  edir.  Mikroorqanizmlərin  payına  ayrılan 

karbon  qazının  85%,  torpaq  canlılarının  payına  15%-i  düşür.  Bu  zaman 

aerob  şəraitdə  göbələklər  ayrılan  karbon  qazının  üçdə  ikisini,  bakteriyalar 

isə  üçdə  birini  verir.  Sonradan  mineral  birləşmələrdən  yenidən  üzvi  birləş-

mələr sintez olunur. Beləliklə kiçik (bioloji) dövran başverir.  

Bioloji  dövranın  xarakteri  və  intensivliyi  üç  əsas  faktordan  asılıdır: 

bitki  tərkibindən,  hidrotermiki  rejimdən  və  orqanizm  –  trasfarmator  kom-

pleksindən.   

Üzvi  maddələrin  transformasiyası  və  mikrobların  metabolizminin  

qazformalı  məhsulları  torpaq  mikroorqanizmlərinin  torpağın  birinci  və 

ikinci mineralları ilə qarşılıqlı təsiri ilə müşaiyət olunur.  

Öz əhəmiyyətinə görə bu proses biosfer üçün fotosintez və molekulyar 

azotun  fiksasiyasına  bərabərdir.  Belə  ki,  ilkin  mənbəyi  litosferdə  yerləşən 

mineral  elementlər  Yerdə  olan  bütün  orqanizmlərin  həyatı  üçün  lazımdır. 

Onlarsız üzvi maddələrin yaradılması mümkün deyil. Praktiki olaraq elə bir 

134 

 

element yoxdur ki, mikroorqanizmlərin təsirinə məruz qalmasın.  

Torpağın mineral hissəsi müxtəlif qeyri-üzvi və üzvi turşuların, qələ-

vilərin,  fermentlərin  və  digər  birləşmələrin  –  torpaq  mikroorqanizmlərinin 

həyat fəaliyyəti məhsullarının təsiri altında parçalanır. Belə ki, nitrifikasiya 

mikroorqanizmləri nitrifikasiya prosesində güclü azot turşusu ifraz edir. Əl-

verişli şəraitdə nitrifikasiya prosesində bir ildə 1ha torpaqda 300kq nitratlar 

formalaşa bilər.  

Mikroorqanizmlərin  tənəffüsü  nəticəsində  ayrılan  karbon  iki  oksid 

minertalların  həll  olmasını  asanlaşdırır.  Belə  ki,  həll  olmayan  fosfatlar 

karbonat turşusu ilə həll olur, hansı ki, mikroorqanizmlərin iştirakı ilə CO

2 

 

və suyun qarşılıqlı təsirindən formalaşır:     

 

Ca

3 

(PO

4

)

2 

 + 2CO

2 

+ 2H

2 

O → 2CaHPO

4 

 + Ca(HCO

3

)

2

 

      

Bu  proseslərin  intensivliyi  bitkilərin  qida  elementləri  və  enerji  ilə 

təmin olunma dərəcəsindən  asılıdır.                                        

Üzvi qalıqların parçalanması ilə paralel olaraq torpaqda humifikasiya 

prosesləri  də  gedir.  Bu  proseslərdə  torpaq  biotasının,  xüsusən  mikroorqa-

nizmlərin  rolu  böyükdür.  Bütün  ölü  üzvi  maddələr  torpaqda  bioloji  parça-

lanmaya  və  oksidləşməyə  məruz  qalir  –  humuslaşma,  torpaq  substratının 

kifayət qədər sabit kimyəvi substansiyası vahid humus maddələri yaranır.  

Torpaq  miroorqanizmləri  atmosfer  azotunu  mənimsəyərək,  miroor-

qanizmlərin aktiv ştammları  əsasında biopreparatların  hazırlanmasında isti-

fadə  edirlər.  Əgər  ilkin  hazırlanan  biopreparatlar,  məsələn,  nitragin  sim-

biotik mikroorqanizmlərin əsasında hazırlanırdısa, indi qeyri-simbiotik mik-

roorqanizmlərin  (Klebsiella,  Rhizobium)  əsasında  preperatlar  tətbiq  olunur 

(cədvəl 2.19).  

Mikroorqanizmlərin  atmosfer  azotunu  fiksasiya  etmək  kimi  unikal 

funksiyası  bitkilərin  qidalanmasının  bioloji  mexanizmində  istifadə  olunur. 

Bu  gələcəkdə  müasir  ―kimyəvi‖  əkinçilikdən  aqrobiosenozlarda  bioloji 

əkinçiliyə keçməyə imkan verir.  

Mikrob  biokütləsində  ali  bitkilərə  lazım  olan  müxtəlif  maddələr  var. 

Oazotla  xüsusən  zəngindir.  Mikroorqanizm  hüceyrələrində  onun  miqdarı 

12%, P

2 

O

5  

- 3%,  K

2 

O – 2,2%-dir.  

Mikrob  biokütləsinin  biokimyəvi  tərkibi  də  müxtəlifdir.  Onun  quru 

maddəsinin  tərkibində  -  53%  zülal,  16%  -  karbohidrat,  18%  -  nuklein  tur-

şusu,  10%  -  yağ,  3%  fermentlər,  vitaminlər,  antibiotiklər  və  digər  bitkilər 

üçün vacib olan maddələr vardır. Mikroorqanizmlər il ərzində 400q tiamin, 

300q  pridoksin,  1kq  nikotin  turşusu  sintez  edir,  həm  də  torpağın 

Azotobakterlə zənginləşdirilməsi zamanı vitaminlərin miqdarı 5 dəfə artır.  

135 

 

                                                                                            Cədvəl 2.19 

Bioloji aktiv maddə sintez edə bilən bakteriayların miqdarı (%) 

 (Lokxed, 1972) 

                                                                                                                  

Bioloji aktiv 

maddə 

Bakteriyalardan ayrılan 

Torpaq 

Rizosfer 

Rizoplan 

Tiamin 

28,0 

51, 

68,0 

Biotin 

14,0 

33,3 

43,0 

Nikotin turşusu 

32,7 

71,7 

74,0 

Fol turşusu 

26,2 

68,5 

61,0 

Riboflavin 

27,0 

72,7 

76,0 

Piridoksin 

18,7 

56,6 

58,0 

Vitamin B

12

 

14,0 

20,2 

27,0 

 

Çoxsaylı mikroorqanizmlərin yüksək generasiya sürəti və həyatlarının 

qısa  müddətli  olması  nəticəsində  bioloji  dövrana  mikrob  biokütləsinin  çox 

böyük miqdarı cəlb olunur ki, bu da torpaq münbitliyini və bitkilərin lazım 

olan  elementlərlə  təchiz  olunmasını  şərtləndirir,  həm  də  bu  maddələr 

balanslaşmış formada və bitkiyə lazım olan müddətdə daxil olur.  

Cədvəl  2.20-də  bioloji  dövrana  cəlb  olunan  mikrob  biokütləsinin 

miqdarı verilir.  

                                                                                                

                                                                                                  Cədvəl 2.20 

Ağac əkinləri altında olan torpağın mikrob məhsuldarlığı 

 

                                                                                                    

 

Əsas cins 

                          Mikrob biokütləsi, t/ha 

1977 

1978 

1979 

Orta qiymət  

Palıd 

21,1 

20,1 

14,8 

18,7 

Tozağacı 

22,4 

27,2 

29,5 

26,4 

Şam cökə ilə  17,1 

19,0 

15,5 

17,2 

Yarpaqlar: 

Yetgin 

21,7 

20,2 

24,5 

22,1 

Cavan 

20,3 

23,0 

34,2 

25,8 

 

Həm azota, həm də digər elementlərə çevirdikdə böyük rəqəmlər alınır 

ki,  bu  da  bitkilərin  həyat  əhəmiyyətli  maddələrlə  təmin  olunmasında,  son 

nəticədə  isə  ekosistemlərin  normal  funksiyalaşmasında  böyük  rol  oynayır. 

Baxmayaraq  ki,  aqroekosistemlərdə  bu  rəqəmlər  xeyli  azdır,  bitkilərin 

həmin  elementlə  təmin  olunmasında  bioloji  azotun  həcmi  kifayət  qədər 

əhəmiyyətlidir. 

136 

 

Mikroorqanizmlərin  ekotoksikoloji  funksiyaları.  Mikroorqanizmlər 

torpaq  –  bitki  sistemində  bitkinin  fizioloji  vəziyyətinin  indiqatorlarıdır. 

Torpaq  mikroorqanizmlərinin  ətraf  mühitin  ən  kiçik  dəyişmələrinə  həsas 

reaksiyası və yüksək fermentativ aktivliyi onlardan ekosistemin indiqasiyası 

və  onlarda  toksiki  birləşmələrin  deqradasiyasının  qiymətləndirilməsi  üçün 

istifadə etməyə imkan verir. Torpaq mikroorqanizmlərinin bu xüsusiyyətləri 

müasir ekoloji tədqiqatlarda, xüsusən də ekosistemlərdə toksiki maddələrin 

və mikrob trasformasiyasının təsiri altında baş verən dəyişkənliklərin erkən 

diaqnostikasında onları əvəzsiz edir.  

Çoxsaylı torpaq – ekoloji faktorlardan  - fiziki, kimyəvi, aqrokimyəvi 

və bioloji – sonuncular daha həssaslarıdır və torpaq-bitki sistemində bitkinin 

fiziolji vəziyyətini daha adekvat xarakterizə etmək qabiliyyətinə malikdirlər. 

Daha cavan bitkilərdə biokimyəvi proseslər daha intensiv baş verir, hansı ki, 

torpaqda  yerləşən  mikroorqanizmlər  üçün  qida  vəenergetik  materialdırlar. 

Mikroorqanizmlər  öz  saylarını  artırırlar,  bu  isə  son  nəticədə  mikrob 

məhsuldarlığını təyin edir.  

Mikrob  biokütləsinin  miqdarını  Y.P.Xudyakovun  formulu  ilə  təyin 

edirlər:      

   

,

 

100

 

np

 

)

 

-

mk(l

 

=

 

M

 



 

burada m- bakterya hüceyrələrinin kütləsi; k – verilən müddətdə mik-

roorqanizmlərin maksimal sayı; l –müddətin davam etməsi ; a – müddətin 

qeyri-aktiv hissəsinin davam etməsi; n – həmin müddətidə məhv olan 

hüceyrələrin sayı, %; p – müddətlərin sayı.  

Hesablama  formulunda  bakteriya  hüceyrəsinin  orta  kütləsi  (m) 

2,92  x  10

-12 

q  qəbul  edilir.  Şərti  olaraq  qəbul  olunur  ki,  hər  periodda  75% 

hüceyrə məhv olur. Bu asılılıq meşə ekosistemləri və aqroekosistemlərin və-

ziyyətinin xarakteristikası üçün əlverişlidir.  

Beləliklə,  bitkinin  fiziolji  vəziyyətini  xarakterizə  edən  mikrob  bio-

kütləsinin miqdarı torpaq-bitki sisteminin inteqral göstəricisidir və müxtəlif 

ekoloji tədqiqatlarda istifadə oluna bilər (məsələn, antropogen yüklənmənin 

normalaşdırılmasında, ekosistemin davamlılığının təyinində və s.).  

Mikroorqanizmlər-ekosistemin antropogen çirklənməsinin göstərici-

ləridir.  Mikroorqanizmlər  qeyri-adi  həssaslığa  və  çoxsaylı  növmüxtəlif-

liyinə  malik  olmaqla,  ekosistemin  vəziyyətinin  yaxşı  indiqatoru  ola  bilər. 

Belə ki, biogeosenozların ağır metallarla  yüksək çirklənməsi şəraitində tor-

pağın hədsiz kipləşməsi kompleks mikrobioloji göstəriciləri dəyişdirir.  Mə-

sələn,  yüksək antropogen təsirlərə  məruz qalmış  sahələrdə  aerob heterotrof 

mikroorqanizmlərin  sayı  7-10  dəfə  azalır.  Eləcə  də  torpaq-bitki  sistemində 

azotun  dövranının  xarakteri  dəyişir.  Nəticədə  torpaq  mikrobiotunun  at-

137 

 

mosfer azotunu fiksə etmək və onu assimilyasiya prosesində istifadə etmək 

qabiliyyəti  azalır.  Mikroorqanizmlərin  dərinlikdə  paylanma  xarakteri  də 

dəyişir,  xüsusən  Bac.  idosus.  Təbii  strukturlu  torpaqlarda  (sıxlıq  0,6...1,0 

q/sm

3 

) bu növün rüşeymlərinin miqdarı dərinlik artdıqca çoxalır (kipləşmə 

şəraitinə  yüksək  uyğunlaşma  xassəsinə  görə).  Yüksək  rekreasiya  yüklü 

ekosistemlərdə  (sıxlıq 1,3-1,8q/sm

3 

), hansı ki, torpağı çox kipləşdirir, Bac. 

idosus  rüşeymlərinin miqdarı dərinlik artdıqca azalır.  

Cədvəl 2.21 

Aqroekosistemlərin torpağın qurğuĢunla çirklənməsindən  

asılı olan vəziyyəti 

 

Pb 

qurğuşunun 

miqdarı 

mq/kq 

Köklərin 

uzunluğu, 

nəzərətdən 

%-lə 

Köklərin 

inkişaf 

intensivliyi 

mm/gün 

Koleptlin səthi sıxlığı, 

mq/sm

3 

15 

gündən 

sonra 

30 

gündən 

sonra 

40 

80 

800 

8000 

80000 

100 

68 

50 

31 

13 

0,036 

0,030 

0,020 

- 

- 

0,027 

0,034 

0,039 

Çıxmadı 

Qurudu 

0,081 

0,081 

0,071 

Çıxmadı 

Quruudu 

 

Cədəvəl 2.22 

Aqroekosistemin ağır metallarla (qurğuĢunun misalında)  

çirklənməsinin mikrabioloji diaqnostikası 

 

Pb 

qurğuşu

nun 

miqdarı 

mq/kq 

Steril  aktinomisitlərin 

miqdarı, % 

Niger 

qrupundan 

olan 

aktinomisitlərin 

miqdarı, (min/1q) 

Batsil 

növləri-

nin sayı 

Fitopatogen 

göbələklərin 

miqdarı, % 

Vələmir 

altında 

Dincə 

qoyul-

muş 

torpaqlar 

Vələ-

mir 

altında 

Dincə 

qoyul-

muş 

torpaqlar 

Fuzarium 

Alterna

ria 

40 

 

80 

800 

8000 

80000 

Təyin 

olunmadı 

 

― 

― 

95 

50 

10..15 

 

 

20 

25...30 

50-70 

90 

 

- 

 

 

- 

30 

395,5 

30,7 

- 

 

 

- 

32 

303,5 

Təyin 

olunma-

dı 

7...8 

 

 

5...6 

3...4 

1..2 

Təyin 

olunmadı 

- 

 

 

- 

20 

 

Təyin 

olunmadı 

- 

 

 

- 

18 

 

 Təyin 

olunma

dı 

 

138 

 

Çirklənmə  və  kipləşmənin  təsiri  altında  aktinomisetlərin  repraduktiv 

funksiyası  pozulur  ki,  bu  da  onların  asporogen  formalarının  payının 

artmasında üzə çıxır,  Niger  qrupundan olan aktinomisetlər yaranır.  

Baxılan  göstəricilərin  yüksək  indiqasiya  xassəsini  çimli-podzol 

torpaqlarda  aparılan  model  təcrübələrin  nəticələri  də  təsdiqləyir.  Belə  ki, 

ekosistemin  funksiyalaşmasını  xeyli  zəiflədən  qurğuşunun  miqdarının 

çoxalması,  steril  aktinomisetlərin,  Niger  qrupundan  olan  mikroorqanizm-

lərin  miqdarının  artması  və  batsillərin  növmüxtəlifliyinin  azalması, 

fitopotogen göbələklərin yaranması ilə diaqnoz olunur. (Cədvəl 2.21,  2.22). 

Alınan nəticələr torpağın ‖sağlamlığının‖, ekosistemin davamlılığının, 

çirklənmənin normalaşmasının qiymətləndirilməsində istifadə oluna bilər.  

Torpaqda  üzvi  zəhərli  birləşmələrin  mikroblarla  trasformasiyası.  

Mikroorqanizmlərin  yüksək  fermentativ  aktivliyi  torpaqda  toksikantların 

parçalanması prosesində onların əsas əhəmiyyətini təyin edir.  

Deqradasiya  prosesi  ya  toksikantların  birləşmiş  vəziyyətə  keçməsi 

nəticəsində,  ya  da  onların  daha  az  toksiki  birləşmələrə  çevrilməsi  nəticə-

sində  həyata  keçir.  Bu  zaman  mikroorqanizmlər  bu  vəya  digər    preparatı 

böyümə və energetik material kimi istifadə edə bilər. Məsələn, ksenobiotik 

meturinin  parçalanması  dehidroksilləşmə  nəticəsində  fenilkarbamidin  alın-

ması  ilə  gedir.  Bu  birləşmə  torpaq  mikroflorasının  təsiri  altında  fenilkar-

bamidin  yaranması  ilə  demetilləşir,  hansı  ki,  anilinə  qədər  hidroliz  olunur. 

Anilin  mikroflora  tərəfindən  (ştamm  Alcaligenes  faecali)  karbon  və  enerji 

mənbəyi  kimi  istifadə  olunur.  Aktiv  bakteriya  ştamı  Pseudomonas  auran-

tiaca  öz  növbəsində  fermentlərin  köməyilə  anilini  və  onun  xlorbirləşməli 

analoqlarını  müvafiq  asetanilidlərə  trasformasiya  edir.  Karbon  mənbələri 

olmadıqda mikroorqanizmlər asetil qruplarını böyümə substratı kimi istifadə 

edərək yenidən ilkin anilini azad edirlər.  

Mikroorqanizmlər pestisidləri böyümə  və  enerji substatı kimi istifadə 

edərkən, mümkündür ki, ksenobiotiklərin detoksikasiyası probleminin radi-

kal  həlli  baş  verir.  Torpaq  biotunun  normal  formalaşması  və  funksiyalaş-

ması üçün optimal şərait yaratmaq lazımdır. Bu həm ekosistemlərin davam-

lılığı,  həm  də  ekoloji  təhlükəsiz  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  alınmasını 

təmin etmək  üçün zəmindir.  

 

2.5.4. Ekosistemlərdə torpağın funksional rolu  

Torpağın funksiyaları. Torpaq biosferin komponenti kimi eyni zaman-

da biogeosenotik, vitasfer və biosfer proseslərində onun struktur səviyyəsinin 

təşkilində iştirak edir, geoloji, mikro- və makrobiogeosenozların təbii dövra-

nında qarşılıqlı təsirlərdə mərkəzi mövqe tutur.  Buzaman torpaq biosenozda 

inteqrasiya  və  idarəedici  funksiyanı  yerinə  yetirir.  Professor  A.N.Tyuryuka-

139 

 

novun  iradlarına  görə  biosenozda  maddələr  dövranı  bitkinin  fotosintezindən 

asılıdır, çünki biogeosenozun idarəedici sistemi torpaqda yerləşir. Bir tərəfdən 

torpaq  çoxsaylı  orqanizmlərin  yaşayış  mühiti,  qida  mənbəyi  və  fiziki  da-

yaqdır, digər tərəfdən isə biosferdə bütün elementlərin dövranını tənzimləyir, 

qlobal ekoloji funksiyanı həyata keçirir (Dobrovolski, Nikitin, 1986).  

Yerdə  həyatın  təminatı  torpağın  əsas  funksiyasıdır.  Bu  funksiyanın 

reallaşması  torpaqda orqanizmlərə lazım olan biogen  elementlərin kimyəvi  

birləşmələrinin mənimsənilə bilən formalarının qatılığından asılıdır. Torpaq 

özünəməxsus  depodur,  mühüm  biogenləri  (karbon,  azot,  fosfor,  kükürd, 

kalsium, kalium və s.) Dünya okeanına tez yuyulub getməsinin qarşısını alır. 

Torpaq  nəmliyi  akkumulyasiya  edir,  biogeosenozların  avtotrof  zəncirinin 

vegetasiya  müddətində  ona  olan  tələbatını  təmin  edir.  O  bitkilərin,  hey-

vanların, mikroorqanizmlərin və s. yaşayış sferasıdır.  

Torpaq biosferdə maddələrin bütün axınını qaydaya salır, elementlərin 

bioloji  və  geoloji  sirkulyasiyasında  əlaqələndirici  həlqə  və  tənzimləyici 

mexanizm kimi çıxış edir.  

Torpaq  atmosferin  və  hidrosferin  tərkibini  tənzimlıyir.  Torpaq  və  at-

mosfer  arasında  daimi  qaz  mübadilsi  nəticəsində  hava  hovuzuna  müxtəlif 

qazlar  (o  cümlədən  həm  də  ―istixana‖  qazları),  mikroqazlar  trasformasiya 

olunur. Məsələn, bir sutka ərzində ölmüş bitki qalıqlarının parçalanması nə-

ticəsində  1ha  torpaqda  orta  hesabla  84kq  karbon  qazı  yaranır.  Müəyyən 

olunmuşdur  ki,  fotosintez  prosesində  istifadə  olunan  bu  qazın  40-70%-i 

―torpağın  tənəffüsü‖  ilə  təmin  olunur.  Qalan  miqdar  qaz  kütləsinin  hori-

zontal  və  turbulent  qarışması  yolu  ilə  daşınır.  Öz  növbəsində,  torpaq  eyni 

zamanda atmosfer azotunu udur. Torpaq səth vəyeraltı suları kimyəvi mad-

dələrlə  zənginləşdirərək,  yerüstü  suların,  dəniz  və  okeanların  sahilyanı 

akvatoriyasının hidrokimyəvi vəziyyətinə təsi edir.  

Torpağın  ən  mühüm  qlobal  funksiyası  yer  qabığının  üst  hissəsində 

üzvi maddələri – humus və onunla bağlı olan kimyəvi enerjini toplamaqdır.  

Biogen toplanma prosesləri, Günəşdən Yerə daxil olan enerjinin trans-

formasiyası  və  paylanması  torpaqda  fasiləsiz  olaraq  baş  verir.  Torpaq  özü-

nəməxsus kosmik funksiyanı yerinə yetirir. Bu enerji ehtiyatları həyati vacib 

proseslərin  mənbəyidir.  Torpaq  örtüyündə  potensial  biogen  enerji  əsasən 

bitki  kökləri,  mikroorqanizmlərin  biokütləsi  və  humus  kimi  toplanır.  Eks-

pert qiymətləndirmələrinə görə planetin bütün quru hissəsidə humusda top-

lanan enerji ehtiyatının cəmi 4,2 x 10

15

 ...10

16 

 couldur. Aydındır ki, xüsusən 

qurunu humus qabığı fotosintez prosesində formalaşan enerjinin ümumpla-

netar toplayıcısı və paylayıcısıdır.  

Torpaq  litosferi  ekzogen  faktorların  təsirindən  qoruyur  və  geoloji 

denudasiyanın intensivliyini tənzimləyir.  

140 

 

Torpaq canlı orqanizmlərin yayılmasının tənzimləyicisi kimi çıxış edir, 

bioloji  müxtəlifliyin  qorunması  və  generasiyası  funksiyasını  həyata  keçirir. 

Çoxsaylı  orqanizmlərin  yaşayış  mühiti  olmaqla,  o  birinin  fəliyyətini  məh-

dudlaşdırır  və  digərinin  aktivliyini  artırır.  Torpağın  münbitliyi  və  aqroeko-

sistemin davamlılığı məhz bundan asılıdır. Məsələn, mikrob cəmiyyətlərinin 

çoxsaylı olması ilə xarakterizə olunan qara torpaqlar yüksək məhsuldarlığı və 

mühitin əlverişsiz faktorlarına yüksək davamlılığı ilə fərqlənir. Çimli-podzol 

torpaqlar, xüsusilə də podzol torpaqlarda mikroorqanizmlərin sayı daha azdır, 

buna görə də onların məhsuldarlığı və müxtəlif toksikantlara davamlılığı daha 

azdır. Uyğun olaraq, şimal senozları cənub senozlarından daha çox zədələnir, 

bunu istehsal fəalyyəti proseslərində nəzərə almaq lazımdır.  

Aqroekosistemlərdə  torpağın  əhəmiyyəti.  Torpaq  kənd  təsərrüfatı  is-

tehsalında əsas vasitədir və aqroekosistemin əsasıdır. Bəşəriyyət bütün ərzaq 

məhsullarının  95%-ni  torpaqdan  alır.  Torpağın  münbitliyinin  və  ―sağlam-

lığının‖ saxlanması kənd təsərrüfatı istehsalında prioritet qayğı olmalıdır.  

Torpaq  özlüyündə  həyat  məkanıdır  və  canlı  orqanizmlərin  yaşayışını 

təmin edir. Torpaq onun üzğrində bitən bitkilərin mexaniki dayağıdır.  

Torpağın  toxumları qoruma rolu  əvəzsizdir. Torpağın  toxumların cü-

cərmə  xassəsini  uzun  illər  qoruyub  saxlaması  qabiliyyəti  onda  toxumların 

cücərməsinin  ingibitorlarının  olması  ilə  izah  olunur.  Bununla  da  təbiətdə 

biomüxtəliflik və bitki populyasiyalarının yeniləşməsi xassəsi saxlanır.  

Torpaq  onda  məskunlaşan  orqanizmlərin,  o  cümlədən  ilkin  produt-

sentlərin  həyat  fəaliyyəti  üçün  lazım  olanları  –  suyu,  qida  və  enerji  mad-

dələlərini  akkumulyasiya  edir  ki,  bu  da  əhəmiyyətli  dərəcədə  onun  mün-

bitliyini təyin edir.  

Torpaq  fermentlərin  özünəməxsus  anbarıdır.  Onda  canlı  orqanizm-

lərdə  olan  bütün  fermentlər,  o  cümlədən  torpağın  münbitliyini  və  onun 

―sağlamlığını‖ təyin edənlər – peroksidazalar, nitrogenazalar, katalazalar və s. 

toplanır.  Bu  fermentlərin  işi  torpağın  azot  rejimini,  qida  elementlərinin 

mənimsənilməsini,  eləcə  də  torpağın  müxtəlif  pollyutantların  detoksikasi-

yasına uygunlaşmasını təyin edir.  

Torpaq  hidrotermiki  rejimi  tənzimləyir  ki,  bu  da  onda  məskunlaşan 

orqanizmlərin  temperatur  və  nəmliyin  müəyyən  qiymətlərində  həyat 

fəaliyyətlərini saxlamasına imkan verir.  

Torpaq  sanitar  funksiyasını  yerinə  yetirir.  Torpağın  onda  yaşayan 

biotanın hesabına yüksək özünü təmizləmə xassəsi  bir çox patogenlərin və 

toksikantların zərərsizləşməsinə səbəb olur ki,  bu da kənd təsərrüfatı məh-

sullarının keyfiyyətinə, təbii ətraf mühitin vəziyyətiə müsbət təsir edir.  

Torpağın  informasiya  funksiyası  var.  Məsələn,  məlumdur  ki,  yazda 

torpağın temperaturu +5

0 

C – dən yüksək olduqda, azot,fosfor, kaliumun ak-

141 

 

tivləşməsini  stimulə  edir,  başqa  sözlə  temperaturun  göstərilən  həddi  vege-

tasiya dövrünün başlanması ilə əlaqədar qida elementlərinə tələbatın başlan-

masına ―siqnal‖dır. ―Torpağın  yetişməsi‖, müxtəlif ekoloji şəraitdə vegeta-

siya  dövrünün  müddəti  torpaq  örtüyünün  xüsusiyyətindən  asılıdır.  Torpaq 

biokimyəvi baryer kimi çıxış edir. Müxtəlif maddələri, o cümlədən zəhərli-

ləri, udmaq qabiliyyəti ona ətraf mühitin kimyəvi sanitarı rolunu oynamağa 

imkan  verir  və  bununla  da  kənd  təsərrüfatı  məhsullarına  çirkləndiricilərin 

daxil olmasının qarşısını alır.  

Torpağın başqa bir unikal - ―yaddaş‖ xassəsini qeyd etməmək olmaz 

(ərazinin  ekoloji  vəziyyəti  haqqında  uzunmüddətli  informasiyanı  qoruyub 

saxlamaq xassəsini). Bu monitorinq, proqnozlaşma və d.üçün çox vacibdir. 

Məsələn, XXəsrin əvvəllərində götürülmüş torpaq nümunələrinə əsasən yüz 

il  müddətində  ekosistemin  toksiki  ağır  metallarla  çirklənmə  dinamikası 

müəyyən olunmuşdur. Göstəricilərin nəticələrinə əsasən son yüz ildə ekoloji 

vəziyyət ən azı 50 dəfə pisləşmişdir.  

Torpağın yorulması. Torpağın eko- və aqroekosistemlərdə funksional 

roluna  baxarkən,  onun  müəyyən  məhdudiyyətlərini  nəzərdən  qaçırmaq  ol-

maz. Bu funksiyalar sərhədsiz deyil və istehsal fəaliyyəti nəticəsində pozula 

bilər. Belə pozuntulardan biri ―torpağın yorulmasıdır‖. Torpaq yorulmasının 

xarici  təzahürü  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  məhsuldarlığının  kəskin  azal-

ması  ilə  izhar  olunur  ki,  eyni  cinsə  məxsus  olan  bitkilərin  növbəsiz  becə-

rilməsində müşahidə olunur. Bu günəbaxan, şəkər çuğunduru, pambıq və bir 

çox digər bitkilərin təkrar sdəpinlərində müşahidə olunur.  

Torpağın  yorulmasının  əsas  səbəbləri  onda  bitki  kökləri  və  mikro-

orqanizmlərdən  ayrılan    toksiki  maddələrin,  xəstəlik  törədicilərinin  və  alaq 

otlarının toplanmasıdır. Müəyyən olunmuşdur ki, yulafin kök sistemləri sko-

poletin  maddəsi  ifraz  edir  (kumarinə  bənzər  maddə)  ki,  bu  da  ingibitor 

xassəsinə malikdir. Kətanın kök sistemi məhsullarında bir sıra aromatik bir-

ləşmələ (aqlikon, ferul, n-kumarin və n-hidrobenzoy turşuları) var, hansı ki, 

müəyyən zəhərliyə malikdir. Yoncanın köklərində alkaloidlər akkumulyasi-

ya olunur, hansı ki, torpağa diffuziya olunur.  

Torpağın yorulmasının qarşısını almaq kifayət qədər asandır. Növbəli 

əkinlərə riayət etmək, üzvi gübrələr, sideratlar, davamlı sortları becərməklə 

və s. torpağı sağaltmaq lazımdır.  

Xarici  ölkələrdə  xüsusi  xidmətlər  mövcuddur  ki,  o  yalnız  torpaq 

qatının  mümbitliyinin  vəziyyətinə  nəzarət  edir.  Onların  qərarlarına  əsasən 

torpaqları  kənd təsərrüfatı dövriyyəsindən  çıxarıb,  yaxşılaşdırmaq və mün-

bitliyini bərpa etmək üçün dincə  qoyulur ki,  bu  da torpağın  ekoloji  funksi-

yasının qorunmasını təmin edir. 

 

142 

 

2.5.5. Torpağın antropogen çirklənməsi   

TBK-ə  neqativ  təsirlərin  əsas  növləri.  Torpaq  həyat  təminatlı  sfera 

olaraq, daima insanın müxtəlif formalı istehsal fəaliyyəti ilə şərtlənən təsir-

lərə məruz qalır. İnşaat  və nəqliyyat məqsədi ilə torpaqların ayrılması, ero-

ziya və deqradasiya, çirklənmə kimi qlobal xarakterli hadisələrdən meydana 

çıxır. B.Q.Rozanovun qiymətləndirməsinə əsasən bəşəriyyətin inkişaf tarixi 

boyunca  dağıntılar  və  deqradasiyadan  zərər  çəkmiş  torpaqların  ümumi  sa-

həsi  20  mln.km

2 

-ə  çatmışdır.  Bu  rəqəm  müasir  dünyanın  15mln.km

2 

–  lik 

ümumi  əkin

 

sahəsindən  çoxdur.  1992-ci  ildə  Rio-de-Janeyroda  BMT-nin 

Konfransında  qəbul  olunmuş  ətraf  mühit  və  inkişaf  üzrə  sənədlərdə  qeyd 

olunur ki, son dərəcə deqradasiyaya uğramış torpaqların sahəsi 1%,  güclü – 

15, orta – 46, yüngül – 38%-dir. Bu zaman deqradasiya proseslərinin 56%-i 

su eroziyası, 28%-i külək eroziyası, 12%-i kimyəvi deqradasiya, 4%-i fiziki 

deqradasiya hesabına baş verir. BMT-nin Baş Assambleyasının Xüsusi XIX 

sesiyasında  (iyun  1997-ci  il)  ―XXI  əsrin  gündəlik  məsələləri‖  həyata 

keçirilməsi üçün fəaliyyət proqramı qəbul olundu. Müasirliyinə görə seçilən 

kəskin  ekoloji  problemlər  arasında  torpaqların  mühafizəsi  və  rasional 

istifadəsi vəzifəsi də vardır.  

Torpaq  resurslarının  vəziyyətinin  pisləşməsi  və  münbitliyinin  azal-

ması milyonlarala insanların  yaşama vasitələri üçün təhlükə  yaradır. Təcili 

olaraq  torpaqların  ümumdünya  deqradasiya  proseslərinin  qarşısını  almaq 

üçün  əhalinin  tələbatını  nəzərə  almaqla  ekosistem  yanaşmadan  istifadə 

etməknlazımdır. Bəşəriyyətin ən çətin vəzifəsi təbii ehtiyatlar bazasının qo-

runmasının və davamlı istifadəsinin təmin olunmasıdır, hansı ki, ərzaq isteh-

salı onlardan asılıdır. Rusiyada və ölkəmizdə müxtəlif təsərrüfat məqsədilə 

istifadə  olunan  torpaqlar  qeyri-qənaətbəxş  vəziyyətdədir.  Bu  qeyri-rasional 

təbiətdən  istifadənin,  torpağın  və  torpaq  ehtiyatlarının  mühafizəsi  işlərinin 

xeyli  azalmasının  nəticəsidir.  Şübhəsiz,  torpağın  pisləşməsində  antropogen 

faktorlara  aparıcı  rol  düşür  (dəmyə  və  suvarma  əkinçiliyin  düzgün  aparıl-

maması,  həddən  çox  otarma,  torpaq-bitki  örtüyünün  sənaye,  kommunal  və 

irriqasiya inşaatı ilə məhv edilməsi, dağ-mədən işləri, atmosferə texnoloji və 

sənaye qəza tullantılarının atılması, çirkab və drenaj sularının atılması və s.). 

Nəticədə  şimal  rayonlarında  maral  otlaqlarının  pisləşməsi,  Rusiyanın 

mərkəzi  rayonlarında  dehumifikasiya,  torpağın  eroziyası  və  kasıblaması, 

cənubda  səhralaşma  baş  verir;  torpaqda  təhlükəli  təbii-texnogen  subasma-

ları,  sənaye  mənşəli  toksikantlarla  çirklənmə  (ağır  metallar,  neft  və  neft 

məhsulları və b.), torpaqların cadarlaşması və pozulması artır.    

XX  əsrin  son  on  illiklərində  kənd  təsərrüfatı  istehsalı  sferində  20 

mln.ha. şum  sahələri dövriyyədən çıxmışdır. Torpağa antropogen təsirlərin 

və  onların  nəticələrinin  sistemləşdirilməsi  diqqətə  layiqdir.  Hər  bir  prob-

143 

 

lemli  situasiya  üçün  münasib  qərarlar  hazırlamalı  və  realizə  olunmalıdır. 

Eroziya  və  defilyasiya,  bataqlaşma  və  duzlaşma  mübarizədə  zəngin  tarixi 

təcrübə  toplanmışdır,  lakin  torpaqların  ağır  metallarla,  dioksinlərlə,  neft  və 

neft  mıhsulları  ilə,  pestisidlərlə,  radioaktiv  elementlər  və  digər  zərərli 

maddələrlə çirklənməsi nisbətən ―cavan‖, kifayət qədər spesifik hadisələrdir 

və  çox  hallarda  nəticələri  əvvəlcədən  bəlli  olmur.  Əlbəttə,  söhbət  ondan 

getmir ki, neqativ təzahür səviyyəsinə görə antropogen təsirlərin biri  yaxşı, 

digərləri  isə  pisdir.  Əgər  öz  vaxtında  uyğun  əks  tədbirlər  görülməzsə, 

onların hər biri təhlükəlidir.  

Biosferin  canlı  komponentlərinə  (hüceyrə  səviyyəsindən  orqanizm 

səviyyəsinədək)  çirkləndirici  maddələrin  təsiri  kimi  təhlükəni  də  nəzərdən 

qaçırmaq olmaz. Onlar ekosistemin trofik zəncirlərində funksional əlaqələri 

parçalayaraq, maddələr mübadiləsi və enerji axını proseslərinin təbii  mexa-

nizmini pozur. Ətraf mühitdə mineral elementlərin balansınının bərpasını və 

çirkləndirici maddələrin emalını təmin edən atmosferdə fotokimyəvi, su və 

torpaq  mühitində  kimyəvi  və  bioloji  proseslər  çirkləndirici  maddələrin 

kəskin  artan  miqdarının  detoksikasiyasının  öhdəsindən  gələ  bilmir.  Belə 

balansın bərpasının təbii requlyatorları əhəmiyyətli dərəcədə pozulur.  

Ağır  metallarla  çirklənmə.  Mikroelemtlərin,  o  cümlədən    ağır 

metalların    biosferdə  yaratdəğı  problemlərin  öyrənilməsinin  kifayət  qədər 

uzun  tarıxi  olmasına  baxmayaraq,  problemin  öyrənilməsinin  müasir 

vəziyyəti  yalnız  səthi  xarakter  daşıyır.  Ağır  metalların  biosferin  müxtəlif 

komponentlərində  miqdarının  səviyyəsi,  canlı  orqanizmlərin  onların 

çatışmazlığına  və  artıq  miqdarına  reaksiyası,  ağır  metalların  xüsusi  analiz 

metodları  üzrə  çoxsaylı  faktiki  məlumatlar  toplanmış  və  biokimyəvi 

rayonlaşma  xəritələri  tərtib  olunmuşdur.  Bütün  bunlara  baxmayaraq, 

biosferdə  ağır  metalların  təsir  mexanizmi  və  roluna  dair  ümumi  nəzəriyyə 

hələlik  yoxdur.  Yalnız  onu  təsdiq  etmək  olar  ki,  ağır  metallar  istisnasız 

olaraq  bütün  canlı  orqanizmlərə  lazımdır,  çünki  onlar  ağır  metalların  həm 

artıq  miqdarına,  həm  də  çatışmazlığına  kəskin  reaksiya  verirlər.  Torpaqda 

kimyəvi  elementlərin  normalaşdırılması  kifayət  qədər  çətindir.  Bu  bir  neçə 

səbəblərlə izah olunur. Məsələn, normalaşdırmanın vahid metodologiyasının 

olmaması, ekosistemin vəziyyəti haqda obyektiv informasiyanın alınmasının 

çətinliyi  və  s.  Buna  baxmayaraq,  toplanmış  materiallar  torpaq-bitki 

sistemində ekoloji vəziyyətin qiymətləndirilməsi üçün əsas ola bilər.  

Torpaqda  kimyəvi  elementlərin  miqdarının  normalaşması  bu  və  ya 

digər  elementin  qatılığının  müəyyən  olunmasıdır,  hansı  ki,  torpaq 

münbitliyini  azaldır,  bitkiləri  zədələndirir  və  onlarda  həmin  elementlərin 

müəyyən olunmuş miqdarından az və ya çox olduğunu göstərir.  

144 

 

Aparılmış tədqiqatların nəticəsi göstərir ki, ağır metalların torpaq-bitki 

sistemində  miqrasiyası  torpağn  tipinə  və  ağır  metalların  növünə  uyğun 

olaraq  dəyişir.  Buna  görə  də  torpaq-bitki  sistemində  ağır  metalların  təsiri 

lokal  tədqiq  olunmalı  və  qiymətləndirilməlidir.  Ağır  metallar  çirklənmə 

miqyasına və bioloji obyektlərə təsirinə görə çirkləndirici maddələr arasında 

xüsusi  yer  tutur.  Prinsipcə  onların  əksəriyyəti  canlı  orqanizmlərə  lazımdır, 

lakin biosferdə intensiv atmosfer paylanması və torpaqda qatılığının artması  

nəticəsində onlar biota üçün zəhərli olurlar.  

Yerli  və  xarici  nəşrlərdə  ağır  metallar  haqqında  çoxsaylı  informasi-

yalar, xüsusən XX əsrin son onilliklərində, öz əksini tapır.  

XX əsrin 90-cı illərində müxtəlif istehsal fəaliyyəti nəticəsində atmos-

ferə  ağır metalların daxil olması  Şimali Amerika və  Avropada:  qurğuşun  – 

370  min  ton,  mərgümüş  -  31,2  min  ton,  kadmium  –  7,6  min  ton  və  s.  Ol-

muşdur.  Əlvan  metallurqiya  müəssisələrində  1ton  məhsul  istehsalı  zamanı 

40...60 kq qurğuşun, 3 kq-a qədər mərgümüş, 280 qrama qədər civə, 13 qra-

ma yaxın kadmium ətraf mühitə yayılır (cədvəl 2.23).