Cədvəl 4.9
Çirkləndirici maddələrin YVQ, mq/m
3
Maddələr
Zəhərlilik sinfi
YVQ
mb
(maksimal
birdəfəlik)
YVQ
os
(orta
sutkalıq)
Toz:
Undan
IV
0,5
0,15
Şəkərdən
―
―
―
Kraxmaldan
―
―
―
Jomdan
―
―
0,05
Əhəngdən
―
“
0,15
Kakaodan
―
―
―
Qeyd: işçi zonanın havası üçün tozun YVQ 2-4 mq/m
3
Cədvəl 4.10
Müxtəlif bitkilərin dənində bəzi mikroelementlərin miqdarı, mq/kq
(Saet Y.E., 1990)
Bitki
Mikroelementlər
Kobalt
Mis
Marqans
Sink
Molibden
Dəmir
Buğda
0,05 - 0,07
3 – 5 40 – 60
20 – 40
0,5 – 1,5
100 – 300
Arpa
0,05 – 0,07
3 – 5
20 – 30
20 – 40
0,5 – 1,5
100 – 200
Yulaf
0,03 – 0,08
2 – 5
40 – 80
20 – 40
0,5 – 2
50 – 150
Darı
0,05 – 0,08
4 – 5
10 – 20
20 – 30
0,3 – 0,7
100 – 150
Qarabaşaq 0,07 – 0,09
2 – 3
20 – 40
30 – 40
0,7 – 1
50 – 150
Noxud
0,13
7,5
17,5
31,8
0,84
94
Qarğıdalı
0,05
2,9
10,9
17,3
0,28
37
385
Kənd təsərrüfatı bitkilərinin dənində mikroelementlərin miqdarı cəd-
vəl 4.10 - da verilir.
Misal. Qarabaşaq yarmasının hidrotermiki emalsız istehsalında tullan-
tının çıxımı və havanın çirklənməsini təyin etmək tələb olunur.
Ilkin mlumatlar. Un üyütmə kombinatı. Yanacaq – qaz. Qazın yan-
dırılmasından havaya karbon oksid (12,9 kq/1000 m
3
) və azot dioksid (2,15
kq / 1000 m
3
) daxil olur. Qarabaşağın emalının həcmi 23 500 t/il. Havada un
tozunun maksimal birdəfəlik qatılığı - 0,4 mq/m
3
; karbon oksidi – 1,5
mq/m
3
(YVQ
mb
= 5 mq/m
3
), azot dioksid – 0,019 mq/m
3
(YVQ
mb
= 0,085
mq/m
3
).
Həlli. tullantıların miqdarı faizlə göstərilən 4.2 cədvəlinin məlumat-
larına uyğun olaraq müəyyən edirik ki, 23500 t/il qarabaşaq emalında yem
ununun çıxımı – 1410 t/il; luzqa və 3-cü kateqoriyalı tullantıların mexaniki
itkilərlə birlikdə miqdarı - 4700 t/il; 1 və 2 kateqoriyalı tullantıların miqdarı
- 1645 t/il; qurumadan azalma – 235 t/il təşkil edir. Cəmi tullantılar – 7990
t/il, yəni emal olunan xammalın 34 % -dir.
4.9 cədvəlinin məlumatlarından istifadə etməklə (C
1
/YVQ
1mp
+C
2
/YVQ
2mp
+C
3
/YVQ
3m)
1 formuluna əsasən müəssisədə havanın
çirklənmə dərəcəsini təyin edirik: (0,4 /0,5) + (1,5 / 0,5) + (0,019 / 0,085) =
1,32. Ayrı-ayrı bölmələrin cəminin qiyməti 1 - dən çox olduğu üçün havada
çirklənmə var 4.10.
4.2. Ərzaq sənayesi müəssisələrindən çirkləndirici maddə və çirkab
suların çıxımının qiymətləndirilməsi
İstaehsalatda 1980-ci ilin normalarına əsasən, şəkər tozu - 2,49 m
3
/ton,
çörək - bulka məmulatları - 4,33 (30 t/sutka gücündə zavodda); makaron
məmulatları - 10,98 (105 t/sutka gücündə zavodda); preslənmiş mayalarda -
195,5; kvas-suslası konsentratı - 54,85; kartof kraxmalı - 15,7. 1000 dekalitr
markalı şərab materialları almaq üçün tələb olunur: təmiz su sərfi - 58,05
m
3
; araq - 84 m
3
; dəndən çıxarılan spirt – 1756 m
3
, o cümlədən artezian
suyu - 479 m
3
; soloda - 19,8 m
3
pivə - 109,2 m
3
çörək kvası - 20,3 m
3
alko-
qolsuz içkilər (qazlı) 61,96 m
3
ərzaq sənayesində sərf olunan suyun ümumi
tələbatının 30% - i spirt zavodlarının payına düşür (Yarovenko V. L., 2002).
Su qanunvericiliyinin əsaslarının tələbatlarına uyğun olaraq ərzaq
sənayesi müəssisələrinin su təchizatı sistemi dövrü (qapalı) olmalıdır, başqa
sözlə həm bütün müəssisənin, həm də qalan sahələr və şəxslər üçün qapalı
dövriyə kimi, həm də qalan sahələr və sexlər üçün qapalı dövriyyə kimi
funksiyalaşmalıdır. Su təchizatının qapalı dövriyəsini həyata keçirmək
mümkün olmadıqda biristiqamətli axın tətbiq olunur. Su təchizatının belə
sistemi çörəkbişirmə müəssisələrində və makaron sənayesində işlədilir.
386
Məhsul alınması prosesində çirkab sular yaranır hansı ki, sərti olaraq
təsərrüfat- məişət və istehsalat sularına bölünür. Axınların çirklənmə dərə-
cəsi quru maddə qarğıdalı və asılı maddəyə, oksigenə bioloji tələbata (OBT)
və oksigenə kimyəvi tələbata görə (OKT), qoxusuna, şəffaflığa və pH-a görə
təyin olunur. Ərzaq sənayesinin çirkab sularının xaralteristikası cədvəl 4.11
də verilmişdir.
Müəssisə
Məhsul
vahidi
Su təchizatı
sistemi
Su hövzəsinə axıdılan çirkab
suyun məhsul vahidinə düşən
miqdarı, m
3
Təmizlənməyə gedən
Cəmi
Istehsalat
Məişət
Çörək zavodu istehsal
gücü (t/gün)
1 ton
çörək-
bulka
məmulatı
Bir istiqamətli
axın
136
0,83
0,3
1,13
30
2,87
0,98
2,87
Konditer sexli çörək
zavodu, istehsal gücü
(t/gün)
Həmçinin
Həmçinin
65
1,7
0,79
2,49
40
1,93
1,21
3,14
Makaron fabriki isteh-
sal gücü, (t/gün)
1t
makaraon
Həmçinin
70
1,73
0,38
2,11
105
4,66
0,67
5,33
Maya zavodu
1t
preslən
miş maya
Sonra istifadə
olunan dövri,
bir istiqamətli
su təchizatı
45
0,5
170,5
Çirkab suların su hövzələrinə atılması çirkləndirici maddələrin axın-
larda tam oskidləşməsi uzun müddətdə baş verir, buna görə də 5 sutkalıq
oksigenə tələbatı təyin edirlər (OBT
5
), 20 gün ərzində oksidləşmə tam başa
çatmış hesab olunur (OBT
20
). OBT
5
uzun müddətdə təyin olunduğundan çox
vaxt oksigenə kimyəvi tələbatdan istifadə (OKT) olunur – 1l çirkab suda
olan üzvi birləşmələrin bixromat və ya kalium permanqanat məhlulunda
oksidləşməsi üçün lazım olan oksigenin mg-la miqdarıdır.
Dən və kartof emal edən spirt zavodlarının çirkab sularını 3
kateqoriyaya bölürlər:
1- ci - şərti təmiz (dənin emalında istilik mübadilə suyu yaranır- 30
0
-
60
0
temperaturda, pH 7- 8, iy 0- 3 ball, şəffaflıq - 10-30 sm, quru qalığın
miqdarı 0,3 - 1 q/l, OBT
20
= 5-15 mq O
2
/l, OKT = 5-40 mq O
2
/l;
2-ci - nəqliyyat - yuma (kartof emalında temperaturu 10-15
0
C, pH
387
6,5-7,5 asılı maddə 12-14 mq/l, OBT
20
= 200 - 400 mq O
2
/l, OKT = 400 -
600 mq
2
/l olan çirkab su yaranır);
3-cü - istehsalat məişət (dən və kartofun emalında cəmi çirkab sular
30
0
temperatura, pH 6, asılı maddələrin qatılığı 0,55q/l, OBT
20
= 500-700
mq O
2
/l və OKT=700 - 1200 mq/l malik olunurlar).
Verilən rəqəmlərdən görünür ki, dən və kartof emal edən spirt zavod-
larının çirkab suları əhəmiyyətsiz dərəcədə çirklənmişdi r- OBT
20
1000 mq/l
- i keçmir.
Melas- spirt zavodlarının çirkab suları dörd kateqoriyaya bölünür:
1- ci sərti - təmiz (temperatura 30-60
0
C pH 7- 8 quru çöküntü 0,4 -
0,5q/l, OBT
20
= 5-12 mq O
2
/l, OKT = 5-40 mq O
2
/l);
2-ci qazanxanalardan buxarlanan və kimyəvi su təmuizləmə reaktor-
larının regenerasiyasından yaranan sular (temperatura 20 - 100
0
C, pH 8 - 12,
quru qalıq 0,3 - 0,6 q/l, OBT
20
= 5-80 mq O
2
/l; OKT = 10 - 100 mq O
2
/l);
3-cü sərt (çox ağır) su (tərkibində üzvi turşular olan su), barometrik
sular və kondensantlar, bardanın buxarlandırılmsından alınır (temperatura
80 - 100
0
C, pH 4,4 - 6,4, quru qalıq 1,3 – 2 q/l, OBT
20
= 180-3000 mq O
2
/l,
OKT = 250 - 4000 mq O
2
/l);
4-cü - dəzgahların yuyulmasından sonrakı sular və təsərrüfat- məişət
suları, eləcə də spirtdən və melasdan sonrakı burada suları (tempeartura 20 -
90
0
C, pH 5,5 - 6,2 quru qalıq 0,45 - 10 q/l, OBT
20
= 950 - 4500 mq O
2
/l,
OKT = 1000 - 5500 mq O
2
/l.
1-ci və 2-ci kateqoriyaların çirkab suları kimyəvi tərkibinə görə yaxın-
dır və dən və kartof emal edən spirt zavodlarının suyuna analoqdur. Yalnız
ikinci buxarların kondensantların OBT
20
2500 mq O
2
/l-ə çatır. 4-cü kateqo-
riyanın çirkab suları və melas bardası yüksək dərəcəli çirklənməsilə fərq-
lənir. Melasın spirtdən sonrakı bardasında pH 4,6 - 5,2, quru qalığın miqdarı
62-82q/l, asılı maddələr 5,3-7,85 q/l, azot 2,5-3,9 q/l, OBT
20
= 44000 -
59000 mq O
2
/l, OKT = 4900-66 900 mq O
2
/l, mayadan sonrakı bardada isə
pH 4,5 - 5, quru qalıq 35,2 - 51,9 q/l, asılı maddələrin qatılığı 0,97- 5,6 q/l,
OBT
20
= 18000 - 42000 mq O
2
/l , OKT = 20000 - 48000 mq O
2
/l.
Şəkər sənayesində ikinci maddi ehtiyyatlar – bu çuğundur jomudur
(emal olunan çuğundurun kütləsinin 83%-ni təşkil edir), melas (çuğundurun
kütləsinin 4,5-5%-ni təşkil edir), filtrasiya çöküntüsü (çuğundurun kütlə-
sinin 10-12% təşkil edir). Daşıma - yuma çöküntüləri çuğundurun kütləsinin
10-12%-ni təşkil edir.
ġəkər zavodlarının çirkab suları üç kateqoriyaya bölünür:
1- ci kondensatlar və soyuducu qurğulardan yaranan su;
2- ci daşıma - yuma suları;
388
3- cü istehsalat suları (sular güclü çirklənmişdir, məsələn, jom pres-
ləmə suyunun tərkibi: temprtatura 48
0
C, asılı maddələrin qatılığı 5 q/l, pH
6,8, OBT
20
= 1500 - 3500 mq O
2
/l və OKT = 2000 - 5000 mq O
2
/l).
Pivə biĢirmə zavodlarının çirkab suları: maya hazırlayan sexlərin
axınları əsas istehsal və qablara tökmə sexinin axınları belə göstəricilərə ma-
likdir: pH 6 -7, asılı maddələrin qatılığını 100 - 400 mq/l, OBT
20
= 400 -
1000 mq O
2
/l və OKT = 600 - 1200 mq O
2
/l.
Çörək zavodlarının və konditer fabriklərinin çirkab suları - aktiv
lilin mikroorqanizmləri üçün mühitdir. Çörək zavodunun axınları asılı mad-
dələrin (150 mq/l), pH 6 -7, OBT
20
= 500 - 700 mq O
2
/l və OKT = 600 - 800
mq O
2
/l olması ilə xarakterizə olunurlar. Konditer fabrikinin axınları böyük
miqdarda asılı maddələr, az miqdarda azot tərkibli maddələr və yağlara
malikdir.
Alkoqolsuz içkilər zavodunun ümumi axınlarının tərkibi: pH 6,8;
asılı maddələrin qatılığı 200 mq/l, OBT
20
= 400 mq O
2
/l, OKT = 600 mq
O
2
/l.
Maya zavodlarının axınlarının tərkibində mayadan sonrakı melas
qıcqırması, dəzgahlar təmizləndikdən sonra alınan yuma suları: pH 6,5,
OBT
20
=1,5 - 6,5 q O
2
/l, OKT = 0,67 - 2,3 q O
2
/l, asılı maddələrin qatılığı
230-800 mq/l. Spirt zavodu yaxınlığında olan çörəkbişirmə mayası sexlə-
rindən çirkab suların orta axınında OBT
20
= 11 q O
2
/l-dir.
Müəssisələrdən çirkab suların cəmi axınları (W
çs
, m
3
/il) aşağıdakı for-
mula ilə hesabına bilər.
il
c
n
i
k
i
c
ci
i
çs
T
s
m
g
N
g
W
1
1
0
2
1
/
)
(
(4.2)
burada, g
1
- istehsalatda bir insana iş növbəsində təsərrüfat- məişət
ehtiyacları üçün su norması, m
3
; N
i
- i smenində işçilərin sayı; g
2
– məhsul
vahidinə su sərfi, m
3
/t; m
ci
– i iş növbəsində dəzgahın istehsal gücü (məh-
sulun miqdarı) ton; η
o
- iş növbəsində dəzgahın iş vaxtı, saat; η
c
- iş növbə-
sinin müddəti, saat; s
s
- sutkada növbələrin sayı; T
il
- il ərzində müəssisənin
iş günlərinin sayı; ε - su təchizatı sistemindən asılı olan çirkab su əmsalı: ε
= 0,81-1 (düzünə axın), ε = 0,51- 0,8 (ardıcıl), ε = 0,3 - 0,5 (dövri və ya
qapalı); n - işçi qruplarının sayı; k - avadanlıq (dəzgah) qruplarının sayı.
i - çirkləndirici maddəsinin çirkab suları ilə atılması (M
içs
t/t) bu
formulıa ilə tapılır:
M
içm
= ϑ .W
çs
. C
içs
(4.3)
389
burada, ϑ - göstəricilərin ölçülərini korrektə edən parametr; C
içs
-
çirkab sulıarında i çirkləndirici maddəsinin qatılığı, q/l.
Misal. Şəkər bişirmə sezonunda təyin etmək tələb olunur: ikinci mad-
di ehtiyyatlar (tullantılar); ətraf mühitə daxil olan çirkab suların və çirklən-
dirici maddələrin miqdarı, eləcə də OBT
20
və OKT.
İlkin məlumatlar: Çuğundurdan şəkər - tozu istehsal edən zavod. Su
təchizatı sistemi qapalı (dövrü), çirkab su əmsalı ε = 0,5. 1 ton çuğunduru
emal etmək üçün 3,5m
3
su tələb olunur. Bir iş növbəsində 1 adama təsər-
rüfat - məişət ehtiyyatları üçün lazım olan su 25 l-dir. İş növbəsində işçilərin
sayı 78 nəfər. Zavod il ərzində 3 iş növbəsində 113 gün işləyir. İş növ-
bəsinin müddəti 8 saat. Iş növbəsində dəzgahın işləmə müddəti 7 saat. Bir
iş növbəsində 1108 t şəkər çuğunduru emal olunur. Çuğundur jomu çıxımı -
80%, melas - 5%, filtrasiya çöküntüləri - 15%. İstehsal-məişət axınlarında
asılı maddənin qatılığı - 4,2 q/l. OBT
20
= 1,5 q O
2
/l, OKT= 2 q O
2
/l. ϑ -
parametri 0,001.
Həlli. (4.2) formuluna görə şəkərbişirmə sezonunda çirkab suların
ümumi atılmasını təyin edirik: W
ct
= [0,025 . 78 + (3,5 . 1108 .7)/3 . 113 .
0,5] = 575486 m
3
.
Çuğundur jomunun çıxımı - 375612. 08 = 300 490 t, melas – 375612 .
0,05 = 18 781t, filtrasiya çöküntüsü – 375612. 0,15 = 56 342 t. (4.3) for-
muluna görə asılı maddələrin təsərrüfat-məişət çirkab suları ilə atılamsının
miqdarını tapırıq: M
içm
= 0,001. 575 486. 4,2 = 2417 t. (4.3) formuluna görə
təyin edirik ki, çirkab sularında üzvi maddələrin bioloji oksidləşməsinə 863
t oksigen tələb olunur; kimyəvi oksidləşməyə O
2
tələbatı - 1151 t.
4.3. Ət sənayesi müəssisələrindən çirkləndirici maddələr və çirkab
suların qiymətləndirilməsi
Ət emal edən müəssisələrin, xüsusilə də qeyri-ərzaq tullantılarının
emalından yaranan çirkab suların tərkibində yüksək miqdarda üzvi və mine-
ral maddələr olduğunu nəzərə alaraq onların təmizlənməsi xüsusi diqqət
tələb edir. O lokal təmizləyici qurğularda həyata keçirilir, katalizasiyaya atı-
lan çirkab sulara qoyulan tələbatlar səviyyəsinə qədər qiymətli maddələrin
bütün göstəriciləri azaldılır.
Axınların lokal təmizlənməsi nəzərdə tutur:
Çərçivələr, ələklər, özütəmizləyən novalçalarda kobud təmizləmə;
qumtutucuları və yağtutucularında durulaşdırmaq;
Mərkəzəqaçan sahələrdə sentrafuqa, sperator və hidraksionların
köməyilə ayırma;
Elektroflotokoaqulyasiya, köpüklü ayırıcılar;
Ionmübadilə filtrasiya;
390
Koaqulyantlar və flokulyantların (poliakrilamid, slikat turşusu)
köməyilə təmizləmə;
Impelliyar və təzyiqli flotasiya (bu flotasiya prosesində su qatında
qabaqcıqlar yaranır, qaz və maye fazası bölməsinin səthinə hissəciklər yapı-
şır və zərərli komponentlər səthə çıxır).
Yüksək temperaturda uzun müddətli istilik emalı nəticəsində xam-
malın tərkib hissəsində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verir, nəticədə am-
monyak, hidrogen sulfid, karbon və kükürd oksidləri yaranır.
Ət istehsalının çirkab suları piyli (heyvanların kəsilmə sexində, yarım-
fabrikatlarda, bişirmə, kolbasa, konserv şöbələrində), piysiz (digər sexlərdə),
şərti - təmiz (soyuducu - kompressor qurğularında, ocaqxanalarda, konden-
satorlarda) və məişət sularına ayrılır (Kirosov A.F. və b., 2000; Kuroçkin
A.A. və b., 2000).
Heyvan kəsilən və cəmdəyin ayrılması sexi
Heyvan kəsiləndə ət kombinatı aşağıdakı normativlərə riayət edir:
kəsilməyə göndərilən heyvana çəkilmədən 3 saat əvvəl yem verimir; kəsilə-
nədək İBH 12 saat, donuzlar 8 saat ac saxlanılır, kəsmədən 3 saat əvvəl su
verilmir; ət kombinatına heyvan qəbul olunduqdan 1 gün ərzində emal olun-
malıdır.
Kəsim xəttində suyun texnoloji sərfi qarının və mədənin təmizlən-
məsi, cəmdəyin yuyulması və təmizlənməsi, işgənbənin qaynar su ilə aşılan-
ması, cəmdəyin yuyulması və təmizlənməsi, dilin və qırıntıların yuyulma-
sından ibarıətdir. Suya tələbat və axınlarda çirkləndirici maddələrin xarak-
teristikası cədvəl 4.12- də verilmişdir.
Cədvəl 4.12
Heyvanların kəsilməsi və cəmdəyin bölünməsi sexlərində çirkab sularda
çirkləndirici maddələrin qatılığı və su sərfi
Heyvanlar
Su sərfi,
l/baş
Çirkləndirici maddənin qatılığı, mq/l
Asılı
maddələr
Piylər
Ümumi
azot
OKT,
mqO
2
/l
İBH
416
1010
1520
420
10500
Donuzlar
202
737
290
246
2570
XBH
45
1070
545
220
3720
Qeyd: kütlə İBH – 390 kq, donuzda – 100 kq, XBH – 40 kq.
Bağırsaq sexi. Sənaye emalına həzm aparatının bütün hissələrini təş-
kil edən bağırsaq kompleksi daxil olur, hansı ki, sənaye istehsalına yarar-
lıdır. Sexdə kompleksin ayrılması, tərkibində olan zibillərdən təmizlənmə,
391
piyin, selikli, əzələ pərdəsinin ayrılması, soyutma, ölçülərə və keyfiyyətə
görə bölünmə, konservləşdirmə, taralarda yerləşdirmə və xammalın marka-
lanması həyata keçirilir. Cədvəl 4.13 də bir bağırsaq kompleksinin emalında
yaranan çirkab sularda çirkləndirici maddələruin qatılığı verilir.
Cədvəl 4.13
Bağırsaq sexinin çirkab sularında çirkləndirici maddələrin qatılığı və su sərfi
Texnoloji əməliyyat
Su sərfi,
l/baş
Çirkləndirici maddələrin miqdarı, mq/l
Asılı
maddə
Piylər
Ümumi
azot
OKT, mq
O
2
/l
FOK-K xəttində İBM kəllə-
sinin emalı
158
843
2021
523
4563
FOK-C xəttində donuz kəllə-
sinin emalı
29
2625
1288
684
5576
FOK-B xəttində qoyun kəllə-
sinin emalı
56
947
305
589
4686
Dostları ilə paylaş: |