Ġzabella qasimova, musa bayramov

Cədvəl 3.29 

AM-ın gübrələrdə və meliorantlarda  miqdarı, mq/kq 

(Popov V.V., 1991)                      

Gübrə və meliorant 

Mn 

Zn 

Cu 

Pb 

Cd 

Ni 

Sidik cövhəri 

2 

6 

0,8 

1,3 

0,25 

7,5 

Sadə superfosfat (qranullaşdırılmış)  

210 

19 

14,3 

42,5  3,5 

24,8 

Kalium xlorid  

15 

12.3 

4,5 

12,5  4,25 

19,3 

352 

 

davamı 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

Çürüntü (küllük dərəcəsi 19,5%)  

276 

121.7 

19,8 

9,3 

0,2 

6,6 

Əhəng     

295 

21 

5,8 

37,8  5,5 

30 

          

Cədvəl 3.30 

Ətraf mühitin vəziyyətinə kimyəvi maddələrin təsiri 

Göstəricilər  

Zəhərlilik sinfi üçün normalar 

1-ci sinif 

2-ci sinif 

3-cü sinif 

Cd, Pb, Zn, Hg, 

benz(a)piren, Se 

Co, Ni, Cu, Cr, B, 

Mo, sürmə (Sb) 

Mn, Ba, Bi, V, 

W, Sr, asetofenol 

Zəhərlilik LD

50

  

˂ 200 

200 – 1000 

˃ 1000 

Torpaqda persistentlik, 

aylar   

12-dən artıq 

6 – 12 

6-dan kiçik 

Miqrasiya  

Miqrasiya edirlər 

Zəif miqrasiya 

olurlar 

Miqrasiya 

olunmurlar 

Bitkilərdə persistentlik, 

aylar 

3-ə bərabər və ya 

artıq 

1 – 3 

1-dən az 

k/t məhsullarının qidalılıq  

dəyərinə təsir 

Güclü 

 

Orta 

Yoxdur 

  Qeyd: persistentlik  - bu maddənin parçalanma prosesinə davamlılıq dərəcəsidir.    

 

Cədvəl 3.31  

Çirkab suların çöküntülərinin tətbiqindən sonra torpaqda potensial toksiki 

elementlərin YVQ və onların toplanmasının maksimal illik sürəti  

(Code, 1993).  

Potensial 

toksiki 

elementlər 

 

Torpaqda potensial 

toksiki elementlərin 

YVQ  (mq/kq)   

aşağıda verilən pH-da  

 

10 il ərzində potensial 

toksiki elementlərin 

toplanmasının orta 

sürəti,  kq/ha . il 

 

5 -5,5  

5,6 – 6  

6,1 – 7  

˃ 7 

 

Sink  

200 

250 

300 

450 

15 

Mis  

80 

100 

135 

200 

7,5 

Nikel  

50 

60 

75 

110 

3 

Cədvəl 3.32 

Mineral gübrələrdə ağır metalların miqdarı (mq/t)  və torpaqda 

ağır metaların YVQ                

 

Ağır metallar 

                      C

am

 (mq/t) gübrələrdə  

 

YVQ, mq/kq 

Azot gübrələri 

Fosfor gübrələri  Kalium 

gübrələri  

Qurğuşun  

174.4 

138.1 

196.5 

6 

Mis 

201.9 

1555.1 

186.4 

3 

Sink  

186.4 

1230.15 

182 

23 

Kadmium  

1.3 

2.65 

0.6 

1 

Civə  

0.43 

4.6 

07 

2.1 

353 

 

    Həlli.  

1.

 

3.31cədvəlinə uyğun olaraq, cədvəl 3.32 –da verilən ağır metalları 

zəhərlilik sinfinə daxil edin. Hər bir ağır metal üçün sinif daxilində gübrə və 

meliorantların onların tərkibində olan ağır metalların miqdarına görə ardıcıl 

sırasını,  konkret  metalın  toplanmasında  aqroximikatın  payını  mötərizədə 

(%-lə)  göstərməklə tərtib edin.  

2.

 

Cədvəl  3.32-dan  hansı  gübrə  və  meliorantlar  ağır  metalların 

toplanmasında daha çox təhlükə yaradır?  

3.

 

3.32  cədvəlinə  əsasən  bitkinin  ağır  metalları  toplamaq  xassəsinin 

hansı  dəyişmələri  torpağın  turşuluğunun  artmasına  səbəb  olur,  hansı  ki, 

mineral gübrələrin tətbiqindən sonra müşahidə olunur?    

4.

 

 Hansı ağır mütallar üçün cədvəl 3.32 torpaqda turşuluğun bərabər 

dərəcədə artması YVQ normasının daha çox azalmasına səbəb olur?  

5.

 

1.39  cədvəlində  verilənlərə  görə  qurğuşun,  sink,  kadmium  və 

civənin  (∆C

тм

,  kq/ha)  torpağa  daxil  olması,  N:  P

2

  O

5

  :  K

2

O  =  1:  0,8  :  0,6 

nisbətində mineral gübrələrin 30-dan 180 kq-dək  artan dozada verilməsində 

nə qədər artır?  

6.

 

Torpaqda  ağır  metalların  miqdarının  fon  qiyməti  Tzamanı  keçən-

dən sonra  necə dəyişir (cədvəl 3.33)? Bundan ötrü lazımdır:   

a)

 

Torpağın  şum  qatının  çəkisini  (J

t

,  t/ha)  aşağıdakı  formula  görə 

hesablamaq:  

                   J

t

 = 10

4

 . z . d,                                       ( 3.16)   

burada,  z–şum  horizontunun  qalınlığı,  m  (z=0,2  m);  d  –  torpaq 

strukturunun sıxlığı, q/sm

3

 (d =1,2 q/sm

3

);    

b)

 

Torpaqda ağır metalların fon miqdarını hesablamaq (f

a.m

, kq/ha):   

 

                          f

a.m

 = 10

-6

 J

t  

. C

a.m

                                      (3.17)            

burada,  C

a.m

  –  mineral  gübrələrdə  ağır  metalların  miqdarı  (cədvəl 

1.39);  

c)

 

Aşağıdakı nisbətdə hər bir ağır metal üçün cəmi təyin etmək 

 

      

10

.









t

am

J

m

Ca

T

f

      ( 3.18) 

Burada, ∆C

a.m

 – torpağa verilən mineral gübrənin dozasının artırılması 

hesabına,  ağır  metalların  torpağa  daxil  olmasının  genişlənməsi  (kq/ha);T  - 

proqnozlaşdırılmış illərin sayı. 

7.

 

Mineral  gübrələrin  tətbiqində  torpada  ağır  metalların  akkumul-

yasiya sürətinin analizi əsasında və  alınmış proqnoz qiymətlərinin YVQ-la 

müqayisəsi,  torpaqda  hansı  ağır  metallara  nəzarətin  prioritetli  olduğunu 

təyin etmək lazım gəlir?  

354 

 

 3.7.  Şum torpaqlarının pestisidlərlə çirklənmə təhlükəsinin ekoloji 

qiymətləndirilməsi 

Müasir  pestisidlər  –  bu  xlor-üzvi  pestisidlərdir  (haloid  törəməli  po-

litsiklik  və  aromatik  karbohidrogenlər,  alifatik  cinsindən  olan  karbohid-

ratlardır); fosfor üzvi (fosfor turşularının mürəkkəb efirləri, karbamin, tio

- 

və 

ditiokarbamin turşuları) və azot tərkibli pestisidlər (sidik cövhəri, quanidin 

və  fenolun  törəmələri).  Pestisidləri  zərərli  həşaratların  məhvində  istifadə 

olunan insektisidlərə; fitopotogen göbələklərə qarşı istifadə olunan funqisid-

lərə;  gəmiricilərə  qarşı  istifadə  olunan  rodentisidlərə;  alaq  otlarını  məhv 

edən  herbisidlərə;  nenatodlat  sinfinə  mənsub  olan  zəhərli  qurdlara  qarşı 

istifadə olunan nematosidlərə və s. ayırırlar.    

Pestisidlər  tərkibinə  və  kimyəvi  xassələrinə,  bioakkumulyasiya  etmə-

sinə,  parçalanmaya  davamlılığına,  zəhərliliyinə  görə  təsnifləşdirilir.  Pes-

tisidlərin ekotoksikoloji qiymətləndirilməsinin müasir şkalası aşağıdakı kri-

teriyaları birləşdirir:   

● toksiki-gigiyenik (orqanoleptik xassəyə təsirinə, uçuculuğuna, hey-

van və insan üçün zəhərliliyinə, onların orqanizmlərində toplanması norma-

tivlərinə görə qiymətləndirmə);  

● ekoloji-aqrokimyəvi (torpaqda persistentliyinə, torpaq profili boyun-

ca miqrasiyasına, bitkiyə translokasiyasına, torpaqdan fitotoksik təsirinə) 

● ekotoksikoloji  (təsirin seçicilik əmsalı) (Lozanovskaya İ.N., 1998).  

Ekoloji nöqteyi-nəzərdən pestisidlərin təsirinin müxtəlif  formaları var 

(Ramad F., 1981). Təsir formasının demoekoloji kateqoriyası ayrı-ayrı növ-

lərin,  hər  hansı  fitosanitar  maddəyə  həssas  olan  populyasiyaları  səviy-

yəsində pozucu təsirlərin cəmini əks etdirir. O fərdlərin müəyyən hissəsinin 

məhv  olması  kimi  üzə  çıxır.  Biosenotik  kateqoriya  populyasiyaların  sayı-

nın,  onların  qidası  olan  bitki  və  heyvan  növlərinin  pestisidlərin  təsirindən 

məhv  olması  nəticəsində,  azalması  ilə  bağlıdır.  Ekoloji  nəticə,  eləcə  də  bu 

və ya digər populyasiyanın sayının, qida ehtiyatına anoloji tələbatı olan rə-

qib növün yox olması hesabına artmasıyla da  üzə çıxa bilər.  

Pestisidlər çox zəhərli olduğundan ümumi gigiyena sahəsində bir sıra 

problemlər  yaradır.  Pestisidlərlə  bitki  və  heyvan  məhsullarının  (tərəvəz, 

meyvə, süd,  yağ, ət) çirklənməsi qida mıhsullarında maddələrin  yol verilən 

qatılığının  maksimal  dəhlizini müəyyən  etməyə  vadar  etdi.  ÜST-nın  qəbul 

etdiyi bütün səviyyələrin qiyməti 1 mln

-1

 –dən kiçikdir.  

Məhsullarda  pestisidlərin  qalıq  miqdarının  toplanmasının  əsas  səbəbi 

preparatlardan  istifadə  qaydası  və  reqlamentlərinin  pozulmasıdır.  Tətbiq 

olunan  maddələrin  təxminən  70%-i  insan  orqanizminə  ət,  süd  və  yumurta 

ilə, 30%-i isə bitki mənşəli qidalarla daxil olur. Məhsuldar orqanlarında xlor 

–üzvi  pestisidlərin  qalıq  miqdarının  toplanma  dərəcəsinə  görə  bitkilər  aşa-

355 

 

ğıdakı  sırada  yerləşir:  kök  ˃  cəfəri  ˃kartof  ˃çuğundur  ˃çoxillik  otlar  

˃pomidor  ˃qarğıdalı  ˃ağ  baş  kələm.  Bitkilərdə  pestisidlərin  parçalanma-

sında nitrozlaşma reaksiyasında iştirak edən  metabolitlər  yarana bilər.  

Torpaqda  olan  dioksin  sintezinin  preparatları  insan  və  heyvanların 

qida zəncirinə düşə bilər. Kompleks təsirli pestisidlərin tərkibinə daxil olan 

teteradioksinlər  - 2,3,7,8 –TXDD (tetraxlordibenzo -n -dioksin), insan üçün 

xüsusilə təhlükəlidir. Torpaqda dioksinlərin yarım parçalanma dövrü  - 10 il, 

suda  –  1-2  ildir.  Dioksinlər  təsir  dəhlizi  olmayan  zəhərdir,  buna  görə  də 

onlar ərzaq məhsullarında, içməli suda və havada olmamalıdır.   

Pesdisidlərin  ekoloji  qiymətləndirilməsi  üçün  MYQ

ə

  –  ərzaq  məhsu-

lunda pestisidin müvəqqətu yol verilən qatılıq (MYQ) göctəricisindən istifa-

də olunur (mq/kq), hansı ki, aşağıdakı formula ilə təyin olunur:   

                                          

                  MYQ

ə

 = 1,3LD

50

 + 0,76                                  (3.19) 

burada,  LD

50

  –  pestisidin  letal  dozası  (mq/kq),  orqanizmə  daxil  olduqda 

təcrübə altında olan fərdlərin 50%-ni məhv edir. MYQ

ə 

pestisidin orqanizmə təsirin 

xarakteri və zəhərliliyi haqda eksperimental məlumatlar əsasında müəyyən olunur. 

Bu  məlumatlar öyrənilən  pestisidi  ağ  siçanların,  siçovullarlın  mədəsinə,  dərisinə , 

nəfəs yollarına daxil etməklə əldə edilir.  

Çöl təcrübələrində pestisidlərin miqdarını təyin etmək üçün nümunə-

lərin götürülməsi rəhbərliyin (Ərzaq məhsullarında, yemdə və ətraf mühitdə 

pestisidlərin mikromiqdarının təyin olunma metodları, 1983) tələbatı əsasın-

da  həyata  keçirilməlidir,  onların  qalıq  miqdarının  analizi  isə  qaz-maye  və 

maye xromatoqrafiyadan istifadə etməklə yerinə yetirilir (Pestisidlərin kənd 

təsərrüfatı bitkilərində, torpaqda və suda təyini, 1995).   

Pestisidin təhlükəlilik dərəcəsi C

n 

(ballar) aşağıdakı ifadə ilə müəyyən 

olunur:  

                     C

n

 = ( K

i

 + K

t

) - 1,                                        (3.20)   

burada, K

i 

- insan üçün pestisidin təhlükəlilik sinfi, ballarla (cədvəl 3.40, 

qrafa 2);  K

t

 – təbiət üçün təhlükəlilik sinfi, ballarla (cədvəl 3.33, qrafa 3). 

 

 

 

Cədvəl 3.33 

Bəzi pestisidlərin təhlükəlilik sinfi (balla) 

Pestisidlər  

 

Təhlükəlilik sinfi 

Insan, K

i 

ətraf mühit, K

t 

Antio 25% KE 

2 

4 

HXTQ, 12% düst 

2 

2 

Zolon, 35%   KE 

2 

3 

PXK, 50%     KE 

2 

1 

Xlorofos ,  80%   SP 

2 

3 

356 

 

davamı 

1 

2 

3 

Qranozan,   2% düst 

1 

1 

Bordo mayesi, 1%  C 

2 

3 

Kalloid kükürd,  80% SP 

4 

4 

TİNEB,  80%    SP 

2 

2 

Betanal,  16%  KE 

3 

3 

TXA,  90%  PN 

3 

3 

Eptam,  72%  KE 

3 

3 

Bi – 58 , 40%  KE 

2 

4 

Karate , 5%  KE 

2 

2 

Fastak ,  10 %  KE 

2 

2 

Furadan , 35%  TP 

1 

2 

TMTD,  80%  SP 

2 

2 

Arserid, 60%  SP 

3 

3 

Skor, 25%  KE 

4 

4 

 Betanal  AM,  82%  KE  

3 

3 

Lontrel,  30%  BP 

4 

4 

Fyuzilad C, 12%  KE 

4 

4 

 

Pestisid  assortimentinin  təhlükəlilik dərəcəsinin orta qiyməti (C

oq

) bu 

formula ilə təyin olunur:      

1

2

1

1

2

2

1

1

...

....

m

m

m

m

C

m

C

m

C

C

ni

n

n

oq

















 ( 3.21) 

 

burada,  C

n1

,  C

n2

....C

ni

  –  i-ci  pestisidin  təhlükəlilik  sinfini  balla 

göstərir; m

1

, m

2

...m

i

  - tətbiq olunan i-ci pestisidin kütləsi (kq).    

Sahəyə  toksikantın  orta  yüklənməsi,  başqa  sözlə,  ekotoksikoloji 

dozası (D

p

, kq/ha), aşağıdakı ifadə ilə hesablanır:  

 

      

F

m

D

n

i

i

p

/





     (3.22) 

 

burada, ∑ m

i

 – tətbiq olunan pestisidin ümumi kütləsi, kq; F- sahə, ha.  

Çirklənmə proqnozu (P

ç

, şərti kq/ha) bu formula ilə hesablanır:   

 

      P

ç

=D

p

/(C

oq

.

u),   (3.23) 

 

357 

 

Burada,  u  -    torpağın  öz-özünü  təmizləmə  qabiliyyəti,  bal:  u  ˂  0,2  – 

çox zəif; u = 0,2-0,4 – zəif; u= 0,41-0,6 – orta;  u= 0,61-0,8 – intensiv;  u˃ 

0,8 – çox intensiv. u – parametri pestisidlərin torpaq-iqlim şəraitindən asılı 

olan  destruksiya  intensivliyini  əks  etdirir.  O,  quru  çöl  və  şoraəkətlər  üçün 

0,1  baldan,  kifayət  qədər  nəmliyi  olan  mədəni  qaratorpaq  zonaları  üçün  1 

baladək dəyişir.  

Aqroekotoksikoloji  indeks  (A

u

)  fermentativ  reaksiya  prinsipinə  əsas-

lanır,  hansı  ki,  bioloji  mühitdə  pestisidlərin  destruksiyasının  interpritasiya-

sında istifadə etmək olar və aşağıdakı formula ilə hesablanır:       

                          

5000

)

1

(

)

1

(

10

4

3

















ç

ç

ç

u

P

P

P

A

                             (3.24)    

   Aqroekotoksikoloji  indeks  üzrə  ərazinin  pestisidlərlə  çirklənməsi  dörd 

sinfə bölünür: A

u

 ˂ 1 – az təhlükəli; A

u

 = 1- 4 – orta təhlükəli; A

u

 = 5 -7 – 

yüksək təhlükəli;  A

u 

 ˃ 7 – çox yüksək təhlükəli.  

Misal.  Lqovckaya  -52  şəkər  çuğundurunun  becərilməsində  pestisid-

lərlə  boz-meşə  torpaqlarının  çirklənməsinin  təhlükəlilik  sinfini  təyin  etmək 

tələb olunur.  

Ilkin məlumatlar. (cədvəl 3.34), parametr u = 0,6. 

Həlli.  

1.

 

(3.20) formuluna görə pestisidin təhlükəlilik dərəcəsini (C

n

) tapırıq. 

Bu  zaman  insan  üçün  pestisidin  təhlükəlilik  sinfinin  qiymətini  (K

i

) 

cədvəl 1.40, qrafa 2-dən , təbiət üçün isə qrafa 3-dən tapırıq.  

2.

 

(3.21)  formulundan  cədvəl  3.41(qrafa  6)  məlumatlarından  istifadə 

edərək,  təhlükəliliyin  orta  götürülmüş  dərəcəsini  1  və  2  variantlar 

üçün  ayrılıqda  təyin  edirik  (hər  iki  variantda  şəkər  çuğundurunun 

sahəsi 180 ha-dır).  

3.

 

Tətbiq olunan hər pestisidin kütləsi (m

1

, m

2

 ...m

i

) əkin sahəsini pes-

tisid sərfinə vurmaqla (cədvəl 3.34, qrafa 5), variantlar üzrə pestisid-

lərin  ümumi  kütləsini  isə  (∑m

i

)  insektisidləri,  funqisidləri  və 

herbisidləri toplamaqla təyin edirik. Nəticə alırıq ∑m

i

 = 16 048,8 kq 

(1-ci variant);  ∑m

i

 = 944,2 kq (2-ci variant).  

4.

 

Pestisid assortimentlərinin təhlükəliliyinin orta dərəcəsinin (C

cp

) qiy-

mətini  (3.21)  formuluna  görə  tapırıq:  1-ci  variant  üçün  C

cp

  =  4,21;     

2-ci variant üçün C

cp  

= 5,35.   

 

 

5.

 

Ekotoksikoloji doza (D

p

, kq/ha)  (3.22) formuluna əsasən hesablanır 

və 89,2 kq/ha (1-ci variant), 5,24 kq/ha (2-ci variant) bərabərdir.  

358 

 

6.

 

Torpağın  pestisidlərlə  çirklənmə  proqnozu  (3.23)  formuluna  əsasən 

hesablanır:   

                   P

ç

 = 89,2 / (4,21.0,6) = 35,2 şərti kq/ha (1 variant); 

       P

ç

= 5,24 / (5,35 . 0,6) = 1,6 şərti kq/ha (2 variant). 

7.

 

(1.24)  formulu  ilə  hesablanan  aqroekotoksikoloji  indeks  (A

u

),  9,7                

(1  variant)  və  0,06  (2  variant)  təşkil  edir.  Alınan  indeksləri  onların 

nor-mativ  qiymətləri  ilə  müqayisə  etdikdə,  belə  nəticəyə  gəlirik  ki, 

şəkər  çuğundurunun  1  variantda  kimyəvi  mühafizəsi  yüksək  təhlü-

kəlidir (A

u

 ˃ 7), ikinci variant isə ekoloji az təhlükəlidir (A

u 

˂ 1).    

Cədvəl 3.34 

ġəkər çuğundurunun becərilməsində bitki mühafizısində istifadə olunan 

kimyəvi vasitələr 

Kimyəvi vasitə 

Preparat 

forması  

 

Pestisidin 

sərfi, kq/ha 

Emalın 

təkrarı  

 

1 ha 

kimyəvi 

vasitə   

Pestisidlərin 

ümumi 

kütləsi, kq 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

1 variant (F = 180 ha) 

İnsektisidlər 

Antio  

25%   KE 

1,6 

1 

1,6 

288 

HXTQ 

12% düst 

20 

1 

20 

3600 

Zolon  

35%  KE 

3,5 

1 

3,5 

630 

PXK 

50%  KE 

3 

2 

6 

1080 

Xlorofos  

80%  KE 

2 

2 

4 

720 

Funqisidlər 

Qranozan  

2% düst  

0,06 

1 

0,06 

10,8 

Bordo mayesi 

1%  C 

8 

1 

8 

1440 

Kalloid kükürd 

80%  SP 

6 

1 

6 

1080 

Tsineb  

80%  SP   

4 

1 

          4 

            720 

Herbisidlər 

Betanal  

16%  KE 

8 

1 

8 

1440 

TXA 

90%  RP 

20 

1 

20 

3600 

Eptam  

72%  KE 

8 

1 

8 

1440 

Cəmi  

 

16048,8  

2 variant (F = 180 ha) 

Insektisidlər 

Bi -58  

40%  KE 

0,9 

1 

0,9 

162 

Karate  

5%  KE 

0,15 

1 

0,15 

27 

Fastak  

10%  KE  

0,1 

1 

0,1 

18 

 

359 

 

davamı 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

Furadan  

35%  TP 

0,21 

1 

0,21 

37,8 

Funqisidlər 

TMTD 

80%  SP 

0,036 

1 

0,036 

6,4 

Arserid 

60% SP 

2 

1 

2 

360 

Skor  

25%  KE 

0,4 

1 

0,4 

72 

Herbisidlər 

BetanalAM 

82%  KE 

0,33 

1 

0,33 

59,4 

Fyuzilad C 

12,5%  KE 

1 

1 

1 

180 

Lontrel  

30% VR 

0,12 

1 

0,12 

21,6 

Cəmi      

944,2 

 

Aqroekosistemə pestisid yüklənməsini azaltmaq üçün bitki mühafizə-

sinin, zərərli orqanizmləri məhv edən bütün əlverişli formalarının  inteqrasi-

yalı  sistemini:  mexaniki,  fiziki,  bioloji,  biosenotik,  aqrotexniki  və  kimyəvi 

üsullarını  istifadə  etmək  lazımdır.  Bu  zaman  ziyanvericilərin  və  alaq  otla-

rının tamamilə məhv olmamasını qarşıya məqsəd qoymaq lazımdır. Onların 

sayı o səviyyədə saxlanmalıdır ki, hiss olunan iqtisadi itkiyə yol verilməsin.  

Bitki mühafizəsini ekolojiləşdirmək məqsədilə, mikrobioloji vasitələrə 

(bakteriylar,  viruslar,  göbələklər  və  aktinomisetlərin  əsasında  hazırlanmış) 

daha çox yer verilməlidir. Onlar müəyyən ölçüdə kimyəvi sintez olunan pes-

tisidlərin  alternativləridir  və  sonuncudan  ekoloji,  iqtisadi  və  sosial  göstəri-

cilərinə görə üstündür.  

Bitki  xəstəliklərinə  qarşı  Pseudomonos  fluorescens  (planriz  və  rizo-

plan),  Pseudomonas  aureofaciens  (aqat  –25  K,  sirkon,  novosil,  biosil,  im-

munositofit, psevdobakterin-2, krezatsin, albit,  epin-ekstra, lariksin), Bacil-

lus subtilis (baktofit, fitosporin) bakteriyaları əsasında hazırlanan;  həşarat-

larla mübarizə üçün Bacillus thurinqiensis (H-1) subs. Thuringiensis (bitok-

sibatsillin,  baktokulitsid,  bikol,  entobakterin);  gəmiricilər  əleyhinə  Salmo-

nella  enteriditis  var.issatschenko  (baktorodentsid)  biopreparatlar  daha  çox 

istifadə olunur.   

Göbələk  mənşəli  biopreparatlar  (Triechoderma  lignorum  cinsindən 

olan  göbələk):  məsələn,  trixodermin  bitki  xəstəliklərinə  qarşı  istifadə  olu-

nur; boverin kolorada böcəyinə qarşı istifadə olunur. Antibiotiklər əsasında 

preparatlar  (mikroorqanizmlərin  həyat  fəaliyyəti  məhsulları):  fitobakterio-

mitsin, fitolavin – 300 (Actinomisces sp. Cinsindən olan aktinomisetlər əsa-

sında)  bitkilərin  bakterial  və  göbələk  xəstəliklərindən  mühafizəsi  üçün 

istifadə olunur.   

360 

 

3.8. Aqroekosistemlərin radioaktiv çirklənməsinin qiymətləndirilməsi  

Ekologiya  üçün  aşağıdakı  yarımparçalanma  dövürlü  izotop  qrupları 

mühüm əhəmiyyət kəsb edir (Aleksexin R.M. və b., 1997): A qrupu: karbon 

– 

14

C (5568 il); tritium –

3

H (12,4 il); fosfor – 

32

P (14,5 gün); kükürd  -  

35

S 

(87,1gün); kalsium – 

45

Ca (160 gün); natrium – 

24

Na (15 saat); kalium – 

42

K 

(12,4  saat);  kalium  – 

40

K  (1,3  mild.il);  dəmir  – 

59

Fe  (45  gün);  marqans    - 

54

Mn (300 gün); yod – 

131

J (8 gün); B qrupu: stronsium  - 

90

Sr (28,5 gün); 

sezium – 

137

Cs (30,2 il); serium – 

144

Ce (285 gün); rutenium – 

106

Ru (1 il); 

ittirium - 

91

Y (61 gün); plutonium – 

239

Pu (24 000 il); C qrupu: arqon – 

41

Ar 

(2 saat); kripton – 

85

Kr (10 il); ksenon – 

133

Xe (5 gün).  

Radioaktivlik səviyyəsini qiymətləndirmək üçün: Bekkerel (Bk), Küri 

(Ku), Qrey (Qr), rad,ber kimi vahidlərdən istifadə olunur. Bekkerel – radio-

aktiv mənbədə materialı aktivlik vahidi: 1 Bk = 1 parçalanma/s. Küri vahidi 

daha  çox  istifadə  olunur:  1  Kü  =  3,7  x10

10

Bk  (məsələn,  Çernoblda  atılan 

parçalanma məhsullarının cəmi 5 x 10

10

Kü). 

Qrey – Sİ sistemində kütlə vahidinin şüalanma dozası: 1Qrey = 1C/kq. 

Çox vaxt sistemdən kənar vahid  - rad istifadə olunur. 1 rad = 0,01Qr. Ber  - 

rentgenin (R) bioloji ekvivalenti, təxminən 1ber=1R. Təbii radioaktiv fonun 

səviyyəsi 10-50 mkR/s, adətən 15 mkR/s. 

Müxtəlif radionuklidlərin ekoloji əhəmiyyəti fərqlidir: qısa yarımpar-

çalanma  dövrlü  (2  gündən  az)  maddələr  böyük  təhlükə  yaratmır,  belə  ki, 

biotopda  radiasiyanın  yüksək  səviyyəsini  qısa  müddətdə  saxlayırlar.  Uzun 

yarım  parçalanma  dövrlü  maddələr  də  demək  olar  ki,  təhlükəsizdir.  Onlar 

zaman vahidində ətrafa  çox zəif şüalanma yayırlar.  Ən təhlükəli nuklidlər 

yarımparçalanma dövrü bir neçə həftədən (aydan) bir neçə ilədək olanlardır. 

Bu müddət həmin radionuklidlərin qida zəncirində toplana bilməsınə  kifa-

yət edir.  

Aqroekosistemin ekoloji gərginlik dərəcəsi, əsasən, çoxyaşayan radio-

nuklidlərlə  təyin  olunurlar: stronsium-90 və  sezium  -137. Qanunvericilikdə 

radioaktiv çirklənmənin aşağıdakı zonaları qəbul olunmuşdur (cədvəl 3.34).  

Stronsium kalsiumla oxşar xassəyə malik olduğundan, asanlıqla onur-

ğalıların  sümük  toxumalarına  daxil  olur,  bu  zaman  sezium  kaliumu  əvəz 

edərək, əzələlərdə toplanır. Bu radionuklidlər zədələnmiş orqanizmdə qala-

raq,  elə  miqdarda  akkumulyasiya  olurlar  ki,  insan  sağlamlığına  ziyan  vura 

bilir.   

 Radionuklidlər  torpaqda  torpaq  məhlulunda  və  həm  də  bərk  fazanın 

tərkibində  olurlar.  Müxtəlif  formaların  miqdarı  torpağın  xassəsindən 

asılıdır:  sorbsiya  həcmi,  mineral  tərkibi,  pH,    humusun  miqdarı.  Torpağın 

radionuklidlərlə çirklənmənin  sıxlığı, yəni müayinə olunan torpaq qatının 1 

m2 –də   onların miqdarı (Trç, kBk/m2) aşağıdakı formula ilə təyin olunur: 

361