Ġzabella qasimova, musa bayramov
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 3.25 Xammalda və məhsulda bəzi elementlərin YVQ, mq/kq (Kaplin V.Q., 2007)
- 3.5.4. Ağır metalların insan sağlamlığına təsiri
- Cədvəl 3.26 ÇirklənmiĢ torpaqlar və onlarda meliorativ tədbirlər
- Cədvəl 3.27 Torpağın çirklənməsinin təhlükəlilik Ģkalası
- Cədvəl 3.28 0-20 sm torpaq qatında AM və mıĢyakın ümumi formasının fon miqdarı
- Maye azot gübrələrindən
- Kalium gübrələ
|
Cədvəl 3.24 Bitkidə AM miqdarının (C p ) onların torpağın mütəhərrik birləĢmələrində olmasından asılılığı Element Torpaqlar Arpa Vika
Çimli-podzol: Zəif mədəniləşmiş Orta mədəniləşmiş Tipik qaratorpaqlar
C b = 3,29+0,74C n C b = 5,17+0,74C n C b = 3,87+1,04C n
b = -0,049+1,85C n
b = 5,21 + 1,2 C n
b = -0,34 +1,5C n
Qurğuşun Çimli-podzol: Zəif mədəniləşmiş Orta mədəniləşmiş Tipik qaratorpaqlar
C b = 5,7+0,003C n C
= 2,6+0,01 C n C b = 2,2+0,01C n
b = 3,4 + 0,17C n
C b = 2,7 + 0,06C n
C b = -0,3 + 0,06C n
Çuğundurun kök meyvələrində (C p ) AM miqdarının torpaqda onların qatılığından və pH-dan asılılığı aşağıdakı tənliklə ifadə olunur:
Kadmium: C b = 1,31 + 1,62 C Cd – 0,16 g – 0,223 C Cd .g r = 0,83; Qurğuşun:
C b = 1,05 + 0,116 C Pb – 0,0158 C Pb . g r = 0,87; Sink: C b = 18,6 + 1,191C Zn - 0, 17 C Zn . g r = 0,88. Reqresiya tənliyinin çatışmazlığı ondadır ki, onlar yalnız elə aqroekoloji şərtlərin hesablanmasında istifadə oluna bilər ki, onlarda ilkin informa- siyalar alınmış olsun. Eyni AM bitki növlərinə fərqli təsir göstərir: yulaf – Ni ˃ Cu ˃ Co ˃ Cr
345
˃ Zn ˃ Mn; buğda - Cd ˃ Ni ˃ Cu ˃ Zn; çovdar – Zn ˃ Cd ˃ Pb˃ Cu; şəkər çuğunduru – Cd ˃ Cu ˃ Zn ˃Cr ˃ Ni ˃Mn; qarğıdalı – Cd ˃ Ni˃ Pb və ya Cd ˃ Pb ˃ Zn; günəbaxan – Cd ˃ Zn ˃ Ni ˃ Co.
Bitkinin və ərzaq məhsullarının çirklənmə səviyyəsinin qiymətlən- dirilməsində yol verilən qatılıq – YVQ istifadə olunur (cədvəl 3.25).
Cədvəl 3.25 Xammalda və məhsulda bəzi elementlərin YVQ, mq/kq (Kaplin V.Q., 2007) Xammal və məhsul Pb Cd
As Hg
Cu Zn
Dən, un, yarma 0.2
0.1 0.2
0.01 10
50 Dənli paxlalılar 0.5 0.1
0.3 0.02
10 50
Təzə və təzə dondurulmuş tərəvəzlər 0.5
0.03 0.2
0.02 5 10 Meyvələr, təzə və təzə dondurulmuş giləmeyvələr, şirələr 0.4 0.02
0.2 0.02
5 10
Ət, təzə və təzə dondurulmuş quşlar 0.5 0.05
0.1 0.03
5 70
Təzə və təzə dondurulmuş balıqlar 1 0.2 1 0.2
10 40
Süd, turşsüd məhsulları 0.05
0.01 0.05
0.005 1 5 Spirtli içkilər 0.3-1
0.05 0.2
- - - Uşaq və dietik qida məhsulları 0.1
0.01 - 0.005 2 5
Ağır metallar biokimyəvi proseslərin normal getməsini pozur, bir çox aktiv birləşmələrin sintezinə və funksiyasına təsir edir: fermentlərin, vita- minlərin, piqmentlərin (Milaşenko N.Z., 2000). Onlar dəmir, fosfor və kal- siumun daxil olmasını azaldır ki, bu da bitkidə həmin elementlərin miqda- rının azalmasına gətirib çıxarır. Bu zaman ağır metallar hüceyrənin fosfor üzvi birləşmələrinin sintezini dayandırır, membranın xassəsini dəyişdirir ki, bu da qida elementlərinin yaxın və uzaq nəqlinin pozulmasına səbəb olur. Ağır metalların daxil olmasını məhdudlaşıran fizioloji sistemlərlə yanaşı, bitki bu maddələri kök ifrazatları, eləcə də transpirasiya və tənəffüs proseslərində də çıxarırlar. Bitkidə ağır metelların zəhərliliyi müxtəlif cür təzahür edir. Belə ki, civə və mis toksiki qatılıqda fermentlərin aktivliyini azaldır və üzvi mad- dələrlə hüceyrə membranından keçə bilən kompleks birləşmələr yaradır. Kadmium tənəffüslə bağlı olan bir sıra fermentlərin aktivliyini azaldır (kar- boanhidrazalar, fosfatazalar, dehidrogenazalar). Bitkidə sinkin kadmiumla əvəz olunması (onların kimyəvi xassələrinin oxşarlığı hesabına) sink çatış- mazlığına, onların soluxmasına və məhvinə səbəb olur.
çirklənmə İlkin məlumatlar. Torpaq – çimli-podzol gillicəli. Humusun miqdarı 346
1,8%; mübadilə əsasları s=7,8 mq-ekv/100 q; pH duz 5,0, yəni g = 5; P 2 O
miqdarı (Kirsanova görə) – F = 10 mq/100 q. Həlli. 1.Çoxsaylı reqressiya tənliyinə görə ağır metalların qatılığını təin edirik: 0,08 mq/kq (kadmium); 0,3 mq/kq (qurğuşun); 4,9 mq/kq (mis) və 28,4 mq/kq (sink). 2. Hesablanmış qatılığın YVQ-la müqayisəsi (cədvəl 3.31) göstərdi ki, qurğuşunun miqdarına görə payızlıq buğdanın dəni ekoloji təhlükəlidir. Misal 2. Kadmium, sink və qurğuşunun torpaqda olan miqdarından asılı olaraq, çuğundurun kökmeyvəsində qatılığının təyin olunması tələb olunur.
birləşmələrin miqdarı: kadmium – 1 mq/kq; qurğuşun – 10 mq/kq; sink – 30 mq/kq; pH 6,5.
mun miqdarı – 0,44 mq/kq; qurğuşun – 1,2 mq/kq; sink – 21,2 mq/kq –dır, yəni bütün elementlərə görə YVQ həddini keçir.
Ağır metalların insan orqanizminə daxil olması: torpaq – bitki – k.t. heyvanları – insan sxemi üzrə baş verir. Belə ki, KRS leykoz xəstəliyinin səviyyəsi torpaqda kadmiumun miqdarı ilə korrelyasiya edir (korrelyasiya əmsalı 0,65), toksikantların qatılığının qarşılıqlı əlaqəsi isə torpaq – yem - ət sistemində korrelyasiya əmsalı ilə xarakterizə olunur: 0,9 – marqans; 0,64 – dəmir; 0,8 – xrom; 0,75– qurğuşun (Xramtsov V.V., 2002). İnsan sağlamlığına qurğuşunun təsirinin əsas diaqnostik göstəricisi qanda onun miqdarıdır (Pb qatılığı böyüklərdə 15 mkq/100 ml, uşaqlarda isə 7 mkq/100 ml-i keçməməlidir). 50 60 mkq/100 ml miqdarında insanın davranışlarında depressiya və aqressivlik yaranır. Qurğuşunla zəhərlənmə- nin aşağıdakı formalarını ayırırlar: daşıyıcı (orqanizmdə qurğuşunun olması kliniki olaraq üzə çıxmır), yüngül zəhərlənmə (qanda dəyişiklik yaranır), orta-ağır zəhərlənmə (qan azlığı, Zəhərlilik dərəcəsinə görə: metallik civə, civənin qeyri-üzvi və üzvi birləşmələrini ayırırlar. Metallik civənin buxarları ilə zəhərlənmə ümumi zəiflik, hərarətin yüksəlməsi, baş ağrıları, nəfəs yollarının çatışmazlığı ilə özünü göstərir. Civənin qeyri-üzvi birləşmələri az uçucudurlar, buna görə də tənlükə qida və su ilə orqanizm daxilinə qəbul olunduqda yaranır. Üzvi bir- ləşmələri daha çox təhlükəlidir, belə ki, toksiki təsiri bir neçə həftə keçən- dən sonra üzə çıxır. Belə halda emosional və psixi pozuntular xarakterikdir.
347
hesab edir ki, kadmiumun yol verilə bilən daxil olma həddi gün ərzində bədənin 1 kq kütləsinə 1 mkq-dır. Insan və heyvan orqanizminə sinkin artıq daxil olması qanda və ətdə kalsiumun miqdarının azalması, eləcə də osteoporozun inkişafına səbəb olan, fosforun mənimsənilməsinin pozulması ilə müşaiyət olunur. Onun orqanizmə gündəlik daxil olma norması – 10-15 mq-dır.
səviyyəsi zülalların, xüsusilə də fermentlərin SH-qrupunu blokadaya alır. Ağır metallarla çirklənmiş torpaqların mümkün olan istifadəsi və onlarda təxmini meliorativ tədbirlərin həyata keçirilməsi cədvəl 3.26-də verilir.
ÇirklənmiĢ torpaqlar və onlarda meliorativ tədbirlər Torpağın çirklənmə dərəcəsi Torpağın çirklənməsinin xarakteristikası
Mümkün olan istifadələr Meliorativ və təşkilati tədbirlər Yol verilən
Torpaqda kimyəvi maddənin miqdarı fondan çox, YVQ-dan azdır
Bütün kənd təsərrüfatı bitkilərində istifadə oluna bilər əhəngəşdirmə, gübrələrin verilməsi Az çirklənmiş Torpaqda kimyəvi maddənin miqdarı YVQ-dan çox, translokasiya göstəricilərinə görə YVQ-dan azdır AM toplanmasına yüksək həssas olan bitkilər məhdudlaşdırılır. Bitki məhsullarının itifadəsi məhdudlaşdırılmır, dietik və uşaq yeməklərindən başqa əhəngləşdirmə, gübrələrin və sorbentlərin verilməsi Orta
çirklənmiş Kimyəvi maddələrin torpaqdakı miqdarı ümumi sanitar, su və hava miqrasiyası zəhərlilik göstəriciləri- nin YVQ-dan çox, translokasiya göstə- ricilərinə görə YVQ-dan azdır. Şəkər çuğundurundan başqa bütün kökümeyvə- lilərin becərilməsi müm- kündür. Mətbəx göyərtiləri (salat, soğan, spanaq, şü- yüd, cəfəri , tərəvəz və giləmeyvələr istisna ol- maqla. Göbələk və dərman bitkilərinin toplanması məhdudlaşdırılır Dərin şum (30 – 40 sm).
əhəngləmə, gübrə və sorbentlərin verilməsi, AM miqdarına görə bitkinin yoxlanması Çox çirklənmiş Zəhərliliyin limit- ləşdirilmiş traslokasiya göstəricilərində torpaqda kimyəvi maddənin miqdarı YVQ keçir.
AM davamlı olan ym və texniki bitkilərin becərilməsi. AM zəif həssas olan bitkilərin ərzaq məqsədilə becərilməsi məhdudlaşdırılır. Üst çirklənmiş qatın (0-2 sm) götürülməsi. əhəngləmə, gübrə və sorbentlərin verilməsi,
348
Davamı 1 2 3 4
toxumçuluğun aparılması, AM miqdarına gör. Bitkinin yoxlanılması. Lap çox çirklənmiş Torpaqda kimyəvi maddənin miqdarı bütün göstəricilər üzrə YVQ keçir. Torpaqların kənd təsərüfatı dövriyyəsindən çıxarılması Torpaqların konservasiyası. Toksikantların monitorinqi. Qeyd: Gübrə - üzvi və mineral (xüsusən fosfor gübrəsi). Sorbentlər: torf, mamırlar, gilli minerallar. QOST50261-92 görə əhəng unu.
Zəhərliliyin limitləşdirici göstəricisi – bu maddənin miqdarının əsas- landırılmış səviyyəsinin ən kiçiyidir, YVQ kimi qəbul olunur və toksikantın təsirini əks etdirən ən qısa yoldur. Torpaq bir neçə elementlə çirkləndikdə çirklənmənin təhlükəliliyinin qiymətləndirilməsi Z з , aşağıdakı formula ilə yerinə yetirilir:
) 1
n K Z q z (3.15)
burada, K q – elementin qatılıq əmsalıdır, çirklənmiş torpaqda onun miqdarının fona nisbətini təyin edir; n – kimyəvi elementin-çirkləndiricinin sayı.
Z z – göstəricisi ağır metalların zəhərliliyini (təhlükəlilik sinfini), on- ların torpaq və bitki mühitində mümkün olan antaqonizmini və sinergizmini nəzərə almır. Buna görə də
Z z göstəricisinin qiymətinə əsasən torpağın çirk- lənmə dərəcəsini və əhalinin sağlamlığının vəziyyətinin təxmini qiymətlən- dirilməsini aparmaq olar (cədvəl 3.27).
Torpağın çirklənməsinin təhlükəlilik Ģkalası Torpağın çirklən- məsinin kateqoriyası
Z z Çirklənmə ocaqlarında əhalinin sağlamlığının göstəriciləri Torpağın çirk- lənmə dərəcə- sinin əmsalı C z Yol verilən ˂ 2
Uşaqların xəstələnməsinin aşağı səviyyəsi 0 Aşağı
2,1-8
Böyüklərin xəstələnməsinin aşagı səviyyəsi 0,3
349
davamı 1 2 3 4
Orta 8,1-32
Xəstəliyin ümumi səviyyəsinin artması.
0,6 Yüksək
32,1- 64 Xroniki xəstəliklərlə xəstələnən uşaqların sayının artması, ürək- damar sisteminin funkiyasının pozulması
1,5 Çox yüksək
˃ 64
Hamiləlikdə toksikoz, erkən doğuşlar, ölü doğulma hallarının artması.
2
Qeyd: Z z göstəricisinin (1.15) tənliyinə torpağın tipini, onun qranulometrik tərkibi və becərilməsini, çirkləndirici maddənin təhlükəlilik sinfini, antropogen çirklənmə dərəcəsinə görə torpaqların kateqoriyasını nəzərə alan emprik əmsallar daxil etməklə, təkminləş- dirilməsinə cəhdlər var (Morozov A.V., 2001). Misal. Ağır metallarla çəmən-qaratorpaqlarının çirklənmə kateqori- yasını və əhalinin sağlamlıq göstəricisini təyin etmək tələb olunur.
darı belədir (mq/kq): qurğuşun - 206; kadmium - 2,95; nikel - 100; sink - 81. Bu metalların çəmən-qaratorpaqlarda fon miqdarı cədvəl 3.28-də verilir.
0-20 sm torpaq qatında AM və mıĢyakın ümumi formasının fon miqdarı
Torpaqlar Zn Cd
Pb Hg
Cu Co
Ni As
Çimli podzol qumlu və qumsal
28 0.05
6 0,05
8 3
6 1,5
Çimli-podzol gilli və gillicəli 45 0.12
15 0,1
15 10
30 2,2
Boz - meşə 60
0.2 16
0,15 18
12 35
2,6 Qara torpaqlar 68 0.24
20 0,2
25 15
45 5,6
Tipik və qələviləşmiş qaratorpaqlar 28.5 0.09
8.9 -
10,5 -
21,6 -
Çəmən qaratorpaqlar 35
0.17 10.1
- 12,5
- 22,7
-
з göstəricisinin məlumatlarından istifadə etmək- lə, hansı ki, 41,5-ə bərabərdir, 3.15 formuluna görə hesablayırıq. Z з =41,5 qiymətinə görə, cədvəl 3.33-dən istifadə etməklə müəyyən olunur ki, torpağın çirklənmə səviyyəsi dörddür, yəni yüksəkdir, bu insanlarda xroniki xəstəliklərin sayının artmasına və ürək-damar sisteminin pozulmasına uyğun gəlir. Baxılan torpaqda, 3.32 cədvəlinə uyğun olaraq, AM davamlı olan texniki və yem bitkilərinin becərilməsinə yol verilir.
350
Üzvi və mineral gübrələrin tətbiqi – bitkinin məhsuldarlığını artırmaq üçün vacib şərtdir. Mineral azot gübrələri bərk və maye formada buraxılır və istifadə olunur. Azotun formasına görə bərk azot gübrələri bölünür: ● ammoniumlu (NH 4 ): ammonium sulfat, ammonium xlorid; ● ammonium nitratlı (NH 4 NO 3 ): ammonium selitrası, sulfat-nitrat ammonium; ● nitratlılar (NO 3 ): natrium selitrası, kalsium selitrası; ● amidlilər (NH 2 ): karbamid (sidik cövhəri), kalsium sianamid. Maye azot gübrələrindən ammonyaklılar istifadə olunur, hansı ki, azot sulu və susuz ammonyak kimi daxil olur. Fosfor gübrələri superfosfat və ikiqat superfosfat, eləcə də mürəkkəb birləşmələr: ammofos, diammofos, nitriammofoska, karboammofoska kimi təmsil olunurlar. Kalium gübrələ- rinə kalium xlorid, kalium sulfat, təbii kalium duzları (silvinit) daxildir. Mineral gübrələrin alınması üçün istifadə olunan xammalda (fosforitlər, apatitlər, kalium duzları), bir qayda olaraq, böyük miqdarda toksiki qarı- şıqlar olur. Amciddi təhlükə yaradır, hansı ki, gübrələrdə kifayət qədər olur. Superfosfatda (mq/kq) olur: Co (1-9), Ni (7-32), Cu (4-79), Pb (7-92), Cd (50-170), Zn (50-1430), Cr (66-243), As (1,2-2,2), W (20-180). Fosfo- gipsdə 2%-ə qədər stronsium və 0,5%-dək flor olur. Fosfor gübrələrində florun zəhərli birləşmələri olur. Kalium gübrələrində ballast elementləri (Cl, Na) olur, hansı ki, toplanaraq torpağın münbitliyini azaldır. Sapropeldə kadmiumun miqdarı quru çəkidə 50-100 mq/kq təşkil edir. Aktiv çirkləndiricilər – tərkibində çoxlu miqdarda xrom, sink, nikel, marqans olan çirkab sularıdır. AM-ın neqativ təsiri aşağıdakı sıra ilə artır: Zn – Ni – Cr – Co – Cu – Pb – Hg. Müəyyən olunmuşdur ki, AM-la çirklənən torpaqlarda məhsul- darlığın azalması müşahidə olunur: dənlilərdə 20-30% , şəkər çuğundurunda 35% , kartofda 47% və paxlalılarda 40%. Fizioloji turş mineral gübrələr torpaqda turşuluğu artıraraq, toksiki elementləri bitkinin mənimsəyə bilmədiyi formadan mənimsənilən formaya keçirməklə mobilizə edir. Torpağa aqrokimyəvi vasitələrin mümkün olan aşağıdakı pozitiv və neqativ təsirləri var: ● torpaq məhlulunun turşlaşması və qələviləşməsi; ● kation və anionların fiziki-kimyəvi və kimyəvi udulmasının güc- lənməsi və ya zəifləməsi; ● torpaq məhlulunda ionların qatılığının dəyişməsi; ● AM və digər toksiki kimyəvi elementlərin mütəhərrikliyinin dəyişməsi;
351
● mikroelementlərin bitki üçün mənimsənilən formasının qatılığının dəyişməsi; ● üzvi maddələrin minerallaşmasının güclənməsi; ● humifikasiyanın güclənməsi; ● kök yumruları və sərbəst bakteriyaların atmosferin molekulyar azotunu bioloji fiksasiyasının dəyişməsi; ● torpağın ümumi bioloji və fermentativ aktivliyinin dəyişməsi; ● torpağın qida elementlərinin effektliyinin dəyişməsi; ● qida elementlərinin bitkilərə daxil olmasında üzə çıxan antaqo- nizminin yaranması; ● bitkidə toksiki elementlərin və birləşmələrinin YVQ həddini keçən və məhsulun keyfiyyətini azaldan miqdarının toplanması; ● qida elementlərinin miqrasiyasının güclənməsi və onların ətraf mühitdə itkisinin artması. Ekoloji gərginliyin azaldılması yolları aşağıdakı tədbirləri həyata keçirməkdən ibarətdir: ● mineral gübrələrin kimyəvi tərkibinin onların istehsal texnologiya- ları kamilləşdirməklə yaxşılaşdırılması; ● gübrə və bitki mühafizə vasitələri ekoloji təhlükəsiz olmalıdır; ● yerli şəraiti nəzərə almaqla, bitkinin qida elementlərinə olan tələba- tının operativ təyin olunma metodlarının tətbiq olunması, bitkilərin gübrənin və torpağın azot, fosfor və kaliumunu mənimsəmə əmsalının yüksəldilməsi; ● kök qidalanmasını optimallaşdırmaqla, gübrələrin istifadə olun- masının elmi texnologiyalarına riayət olunması; ● mineral azotun üzvi ―immobilizasiya‖ formasında möhkəmləndiril- məsi üçün kompleks tədbirlərin tətbiqi; bioloji azotun mənimsənilmə səviyyəsinin yüksəldilməsi. Bakterial gübrələrin geniş tətbiqi tövsiyyə olunur ki, bu da istifadə olunan sənaye tullantılarının həcminin azalmasına və beləliklə də ətraf mü- hitə kimyəvi presin azalmasına səbəb olur (bəzi bakterial gübrələrin xarakte- ristikası cədvəl 3.21 –də verilib). Misal. Mineral gübrələrin dozasını artırmaqla tətbiqində ağır metal- ların torpağa daxil olmasını təyin etmək tələb olunur. İlkin məlumtlar. Cədvəl 3.29 – 3.30 verilir. Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|