Ġzabella qasimova, musa bayramov

Qeyd:  Biçin-kök  qalıqlarının  təyini  zamanı  yaşıl  kütləni  hava-quru  kütlə 

məhsuldarlığına  çevirmək  lazımdır.  Məsələn,  əgər  yaşıl  kütlə  məhsuldarlığı  200 

s/ha, quru maddənin çıxımı 20% -sə, onda quru ot məhsuldarlığı (200 . 20) / 100 = 

40 s/ha olacaq. 

Cədvəl 3.9 

Quru maddənin toplanması və onun humuslaĢması əmsalı      

Üzvi maddənin mənbəyi 

Əmsallar 

Kök qalıqlarında və 

üzvi gübrədə quru 

maddənin miqdarı 

Quru üzvi maddənin 

humuslaşması 

1 

2 

3 

Çoxillik otların quru ot üçün 

istifadəsinin I ili 

0,5 

0,2 

Çoxillik otların yaşıl yem üçün  

istifadəsinin I ili 

0,15 

0,2 

Çoxillik otların quru ot üçün 

istifadəsinin 2-3 ili 

0,2 

0,2 

Çoxillik otların yaşıl yem üçün 

istifadəsinin 2-3 ili 

0,3 

0,2 

Birillik otlar quru ot üçün 

0,4 

0,2 

Birillik otlar yaşıl yem üçün 

0,1 

0,2 

Dənli və dənli oaxlalılar 

0,8 

0,2 

Kartof, kökü meyvəli, şəkər 

çuğunduru 

0,1 

0,07 

Silos və dən üçün qarğıdalı 

0,07 

0,15 

Peyin, maye peyinin bərk fraksiyası, 

quş zılı, torflaşdırılmış kompost 

0,25 

0,2 

Döşənəksiz peyin 

0,04 

0,1 

Lüpin 

-

 

 

0,25 

Dənlilərin küləşi 

-

 

 

0,1 

Sideral bitkilər 

- 

0,04 

Becərilənlər 

-

 

 

0,07 

Silos üçün bitkilər 

- 

0,15 

 

Cədvəl 3.10 

MeĢə-çöl zonasında müxtəlif dərəcəli eroziyalı torpaqlarda bitkilərin 

məhsuldarlığının azalması əmsalı    

                           

Bitki

 

Yuyulmamış torpaqlarla müqayisədə yuyulmuş 

torpaqlarda bitkilərin məhsuldarlığının azalması əmsalı 

Zəif yuyulmuş 

Orta yuyulmuş 

Güclü yuyulmuş 

Qara torpaqların torpağı 

Payızlıq çovdar 

0,83 

0,63 

0,6 

Payızlıq buğda 

0,73 

0,63 

0,47 

Yazlıq buğda 

0,79 

0,62 

0,48 

Arpa  

0,83 

0,7 

0,5 

329 

 

davamı 

1 

2 

3 

4 

Noxud  

0,93 

0,83 

0,55 

Qarabaşaq  

0,29 

0,19 

0,07 

Yulaf  

0,85 

0,71 

0,54 

Darı  

0,62 

0,37 

0,22 

Günəbaxan  

0,85 

0,63 

0,31 

Qarğıdalı (dən)  

Qarğıdal (yaşıl yem)  

0,84 

0,81 

0,66 

0,62 

0,5 

0,48 

Şəkər çuğunduru  

0,71 

0,54 

0,25 

Kartof  

0,71 

0,44 

0,21 

Yem otları (quru ot)  

0,89 

0,8 

0,64 

Boz meşə torpaqları 

Payızlıq  buğda  

0,81 

0,6 

0,44 

Yazlıq buğda  

0,75 

0,64 

0,41 

Arpa  

0,79 

0,67 

0,49 

Payızlıq çovdar  

0,83 

0,68 

0,46 

Noxud  

0,86 

0,65 

0,41 

Yulaf  

0,75 

0,62 

0,32 

Qarğıdalı (dən)  

0,76 

0,6 

0,47 

Qarğıdalı (yaşıl yem)  

0,72 

0,46 

0,25 

Şəkər çuğunduru  

0,76 

0,65 

0,37 

Günəbaxan  

0,88 

0,6 

0,31 

Kartof  

0,67 

0,58 

0,2 

Yem otları   

0,7 

0,54 

0,36 

 

Cədvəl 3.11 

Rusiyanın avropa hissəsində müxtəlif dərəcəli eroziyalı torpaqlarda kənd 

təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının azalması əmsalı   

                                  

 

Bitki 

Yuyulmamış torpaqlarla müqayisədə yuyulmuş torpaqlarda 

k/t bitkilərinin məhsuldarlığının azalması əmsalı 

    Zəif yuyulmuş 

    Orta yuyulmuş 

   Güclü yuyulmuş 

Payızlıq buğda  

     0,85 - 0,9  

  0,5 - 0,6  

    0,3 - 0,35 

Payızlıq çovdar  

     0,85 - 0,9  

  0,55 – 0,65  

    0,35 – 0,4 

Yazlıq arpa  

     0,8 – 0,85  

  0,45 – 0,55  

    0,3 – 0,4 

Yulaf  

     0,8 – 0,85  

  0,55 – 0,6  

    0,35 – 0,45 

Qarğıdalı (dən)  

     0,8 – 0,85  

   0,6 – 0,7  

    0,15 – 0,25  

Noxud, vika  

     0,85 – 0,95  

   0,7 – 0,8  

     0,5 – 0,6 

Çəkər çuğ., kartof        0,8 – 0,9  

   0,3 – 0,4  

     0,1 – 0,15 

Günəbaxan  

     0,7 -  0,8                       

   0,4 – 0,5                   

     0,2 – 0,3 

Vika-yulaf qarışığı        0,85 – 0,9  

   0,65 – 0,7  

     0,35 – 0,45 

Sudan otu  

     0,8 – 0,9  

       0,55 – 0,6  

     0,3 – 0,4 

Çoxillik otlar  

     0,9 – 0,95  

   0,85 – 0,9  

     0,6 – 0,75 

 

330 

 

Cədvəl 3.12 

Humusun minerallaĢması əmsalı 

Bitki qrupu: 

aqrofon 

                                           Torpaqlar 

Boz meşə  

Tünd-boz 

meşə 

Podzollaşmış 

qaratorpaqlar 

Tipik 

qaratorpaqlar 

Adi 

qaratorpaqlar 

Dənlilər və 

birillik otlar 

    0,011 

   0,009  

   0,008  

   0,007  

   0,008 

Dənlipaxlalılar      0,009  

   0,007  

   0,006  

   0,005  

   0,006 

Çoxillik otlar 

    0,008  

   0,006  

   0,005  

   0,005  

   0,005 

Becərilənlər 

    0,016  

   0,015  

   0,014  

   0,014  

   0,014 

Qara herik 

    0,018  

   0,017  

   0,016  

   0,016  

   0,016 

Misal.  Dənli  becərilən  növbəli  əkində  müxtəlif  yuyulmuş  boz-meşə 

torpaqlarının  humus  balansının  hesablanması  və  üzvi  gübrələrə  tələbatın 

təyin olunması tələb olunur.  

İlkin məlumatlar. İşçi sahə - cənub ekspozisiyalı yamac. Növbəli əkin: 

qara herik – payızlıq buğda – şəkər çuğunduru – arpa. Növbəli əkində ərinti 

suları axınlarından və leysan  yağışlarından torpağın  yuyulmasına görə mə-

lumatlar  1.1  bölməsindən  götürülüb  və  3.13  cədvəlində  (5  və  6  qrafalar) 

verilib. 

Cədvəl 3.13 

Dənli becərilən bitkilərdə boz meĢə torpaqlarının yuyulması nəticəsində 

humusun itirilməsinin hesablanmasına  misal 

aqrofon, 

bitki, sahə, 

F ha 

 

Torpağın 

yuyulması 

Humu-

sun 

miqdarı, 

% 

Yuyul-

muş 

torpaqlar

ın sahəsi  

torpağın 

yazda 

yuyulması

, t/ha  

leysanla 

yuyulma

sı, t/ha 

 

eroziyadan 

humusun 

illik 

itirilməsi, 

t/ha 

        1 

     2 

      3 

     4 

    5 

    6 

      7 

Herik 224 

Yuyulmamış     3,2  

   50  

   2,3  

   0,8  

   0,022 

Zəif yuyulm 

   2,3  

   45  

   12,1  

   4,2  

   0,075 

Orta yuyulm 

   1,8 

   59 

   37 

   12,7 

   0,236 

Güclü yuyul 

   1 

   70 

   73,8 

   25,5 

   0,31    

payızlıq 

buğda 220 

 

 

Yuyulmamış     3,2 

   51 

   1,7 

   0,1 

   0,013 

Zəif yuyulm 

   2,3 

   49 

   8,7 

   0,7 

   0,048 

Orta yuyulm 

   1,8 

   55 

   26,5 

   2,2 

   0,129 

Güclü yuyul 

   1 

   65 

   53 

    4,3 

   0,169 

şəkər 

çuğunduru 

210 

Yuyulmamış     3,2 

   45 

   2,3 

   0,5   

   0,019 

Zəif yuyulm 

   2,3 

   42 

   12,1 

   2,8     

   0,068 

Orta yuyulm 

   1,8 

  52 

   37 

   8,6 

   0,203 

Güclü yuyul 

   1 

   71 

   73,8 

   17,3 

   0,308 

arpa 215 

 

 

Yuyulmamış     3,2 

   47 

   2,3 

   0,1 

   0,017 

Zəif yuyulm 

   2,3 

   46 

  12,1 

   0,7  

   0,063 

Orta yuyulm 

    1,8 

   56 

   37 

   2,2 

   0,184 

Güclü yuyul 

    1 

   66 

   73,8 

   4,3 

   0,24 

331 

 

     Humus ehtiyatı torpağn 0 – 20 sm-də: yuyulmamış – 81,2 t/ha; zəif 

yuyulmuş – 62,4 t/ha; orta yuylmuş – 52,2 t/ha; güclü yuyulmuş – 31,4 t/ha. 

Yuyulmamış boz-meşə torpağı şəraitində planlaşdırılan məhsuldarlıq: payız-

lıq buğda – 3,6 t/ha; şəkər çuğunduru – 32 t/ha; arpa – 2,5 t/ha.  

Həlli.  (3.10)  formuluna  görə  eroziya  nəticəsində  illik  humus  itkisini 

hesablayaq  (cədvəl  3.12,  qrafa  7).  Üzvi  gübrələrə  tələbatın  hesablanması 

3.13  cədvəlinə  görə  aparılır.  Müxtəlif  yuyulmuş  torpaqlarda  məhsuldarlığı 

tapırıq. Bunun üçün 3.9 cədvəlindən 3.13 cədvəlinin 4 qrafasına  K

у

  əmsalı-

nın  qiymətini  qoyuruq  və  onu  yuyulmamış  torpaq  şəraitindəki  məhsuldar-

lığa vururuq (qrafa 3). 3.7 cədvəlinə əsasən K

o

 (qrafa 5) əmsalını müəyyən 

edirik və K

o

 məhsuldarlığa vurmaqla, biçin-kök qalıqları ehtiyatını (qrafa 6) 

hesablayırıq. 3.8 cədvəlindən 8 qrafasına K

г 

əmsalının qiymətlərini köçürü-

rük.  K

г   

əmsalını  biçin-kök  qalıqları  ehtiyatına  vurmaqla,  humusun  daxil 

olan  hissəsinin  qiymətini  tapırıq  (qrafa  8).  Humusun  sərf  olunan  hissəsi 

torpağın  şum  qatındakı  humus  ehtiyatını  nəzərə  almaqla  müəyyən  olunur. 

Humus ehtiyatı 9 qrafasında verilir.   

Humusun minerallaşma əmsalını nəzərə almaqla (qrafa 10), humusun 

minerallaşmasının  qiymətini  tapırıq  (qrafa  11).  Humus  itkisinin  azalma 

əmsalı (γ) 12 qrafasında, γ nəzərə almaqla humusun minerallaşmasının qiy-

məti isə 13 qrafada verilib.  

Humusun  ümumi  sərfi  (qrafa  15)  -  minerallaşmadakı  itkidən  (qrafa 

13)  və  eroziya  nəticəsində  humus  itkisindən  (qrafa  14)  yaranır.  Humus 

defisiti daxil olan (qrafa 8) və onun sərf olunan (qrafa 15) hissəsinin fərqinə 

bərabərdir. Üzvi gübrələrə hektar tələbatı humus defisitini (0,37 t/ha) humi-

fikasiya əmsalına bölmək yolu ilə hesablanır, məsələn, döşənəksiz peyin (K

г

 

= 0,1), başqa sözlə , 0,37 : 0,1 = 3,7 t/ha.  

Növbəli  əkinin  ümumi  sahəsi  –  869  ha;  orta–217  ha.  Buna  görə  də,  

növbəli əkində humusun defisitsiz balansında üzvi gübrələrə tələbat 3,7. 869 

=  3215  t  –na  bərabərdir.  Tarlanın  1  ha  orta  sahəsinə  3215/217=14,8  t/ha, 

qara heriyin 1 ha sahəsinə isə 3215/224=14,4 t/ha lazım gəlir.  

Növbəli  əkində  üzvi  gübrənin  verilməsi  qara  herikdə  planlaşdırılır, 

harada  ki,  humus  itkisi  onun  minerallaşmasına  və  eroziyasına  bərabərdir. 

Burada  üzvi  gübrələrin  kompensasiya  norması  1,1/0,1=11  t/ha  təşkil  edir. 

Kompensasiya  normasını  (11  t/ha)  herik  sahəsinin  orta  qiymətindən  çıx-

maqla (14,4 t/ha), humusun toplanmasına 3,4 t/ha üzvi gübrə gedir.    

   

                         

3.4.

 

Torpaqda və bitkidə makro- və mikroelementlərin qarşılıqlı 

təsirinin qiymətləndirilməsi.

 

Aqrokimyəvi  müayinələrin  nəticələrinə  görə,  Rusiyada  mikroele-

mentlərlə az və orta təmin olunmuş torpaqlar 30 mln-a yaxındır, onlardan  

332 

 

333 

 

borun miqdarına  görə - 37,3%,  molibdenə - 85,5%, misə - 64,9%, sinkə - 

94%,  kobalta  –  86,9%,  marqansa  –52,5%  təşkil  edir.  Torpağın  maksimal 

münbitliyinə  çatmaq  üçün  torpaqda  qida  elementlərinin  çevrilməsi  və  mə-

nimsənilməsi proseslərini, eləcə də torpaq və bitki arasında maddələr müba-

diləsini  öyrənmək lazımdır.  

Bitkilərin qida elementlərinə daxildir: karbon (C), oksigen (O), hidro-

gen (H), azot (N), fosfor (F), kalium (K), kükürd (S), kalsium (Ca), marqans 

(Mn), dəmir (Fe), bor (B), molibden (Mo), maqnezium (Mq), sink (Zn), mis 

(Cu),  xlor.  Eləcə  də,  bitki  az  miqdarda  natrium  (Na),  kobalt  (Co),  slisium 

(Si),  alüminium  (Al),vanadium  (V)  və  digər  kimyəvi  elementləri    mənim-

səyir. 

Makroelementlərə  daxildir: C, O, H, N, P, K, Ca, Mq. Onlar bitkinin 

əsas kütləsinin yaranmasına sərf olunurlar və bitki onları böyük mənimsəyir.   

Mikroelementləri-  Fe,  B,  Mo,  Zn,  Cu,  Co  bitki  az  mənimsəyir.  Bu 

elementlər  bitkinin  hüceyrələrində  biokimyəvi  proseslərin  tənzimlənməsin-

də  iştirak  edirlər.  Torpaqda  fizioloji  və  aqronomik  əhəmiyyəti  mikroele-

mentlərin  ümumi  miqdarı  deyil,  onların  «mütəhərrik»  forması  kəsb  edir. 

Ümumi halda hər bir element üçün qatılığın dörd səviyyəsi müəyyən olunur: 

elementin  defisiti–orqanizm  çatışmazlıqdan  əzab  çəkir;  optimal;  dözülən; 

öldürücü.   

Mikrogübrənin  tətbiqinin  effektivliyi  torpağın  tipindən,  onda  mikro-

elementin  mütəhərrik  formasının  olmasından  və  bitkinin  növ  xüsusiyyətin-

dən asılıdır (cədvəl 3.15).   

Cədvəl 3.15 

Mikrogübrələrin tətbiqi effekli olan bitkilər və torpaqlar 

 

Mikroelement 

                 Bitki 

                  Torpaq 

Bor 

Şəkər çuğunduru, kətan, paxlalılar, 

ot toxumçuluğu, kökümeyvəlilər 

 Boz-meşə, qələviləşmiş qara 

torpaqlar 

Molibden 

 Birillik və çoxillik paxlalılar 

 Boz-meşə, qələviləşmiş və 

podzollaşmış qaratorpaqlar 

Marqans 

 Dənlilər, şəkər çuğunduru 

 Qələviləşmiş və podzollaşmış 

qaratorpaqlar 

Sink  

 Qarğıdalı, yonca, dənlilər 

 Karbonatlı qaratorpaqlar  

Kobalt  

 Dənli paxlalılar, çoxillik və birillik 

otlar 

 Boz-meşə, qələviləşmiş 

qaratorpaqlar 

                   

Mikrogübrələr toxumun səpindən qabaq emalında və bitkinin yemlən-

məsində tətbiq olunur (cədvəl 3.16).        

 

334 

 

Cədvəl 3.16 

Mikrogübrələrin  tətbiqinin dozası və üsulları 

 

 

Bitki 

 

Element 

Torpağa tətbiqi, 

kq/ha,    t.m. 

Toxumun 

emalı, q/t, 

t.m. 

Kökətrafı 

yemləmə, 

q/ha 

Səpinə 

qədər 

Səpin 

zamanı 

 

 

Sünbüllü 

dənlilər 

B 

- 

0,2 

30 – 40 

20 – 30 

Cu 

0,5 – 1 

0,2 

170 – 180 

20 – 30 

Mn 

1,5 – 3 

0,5 

80 – 100 

15 – 25 

Zn 

1,2 – 3 

- 

100 – 150 

20 – 25 

Mo 

0,6 

0,2 

50 – 60 

100 – 150 

 

Çuğundurun 

bütün növləri  

B 

0,5 – 0,8 

0,15 

120 – 160 

25 – 35 

Cu 

0,8 – 1,5 

0,3 

80 – 120 

70 

Mn 

2 - 5 

0,5 

90 – 100 

20 – 25 

Zn 

1,2 – 3 

0,5 

140 – 150 

55 – 65 

Mo 

0,5 

0,15 

100 - 150 

100 – 200 

 

Tərəvəz və 

kartof 

B 

0,4 – 0,8 

- 

100 – 150 

-

 

 

Cu 

0,8 – 1,5 

- 

- 

20 – 25 

Mn 

2 – 5 

- 

100 – 150 

-

 

 

Zn 

0,7 – 1,2 

- 

- 

- 

Mo 

- 

- 

80 – 100 

30 – 150 

 

Dənlipaxlalılar 

B 

0,3 – 0,5 

- 

20 – 40 

15 – 20 

Cu 

-

 

 

- 

120 – 160 

20 – 25 

Mn 

1,5 – 3 

- 

100 – 120 

-

 

 

Zn 

2,5 

0,5 

80 – 100 

17 – 22 

M o 

0,3 – 0,5 

0,06 

150 – 160 

25 – 30 

 Paxlalı otlar  

B 

0,5 – 0,6 

-

 

 

20 – 40 

25 – 35 

Cu 

3 

1,5 

150 – 160 

20 – 35 

Mn 

1,5 – 3 

-

 

 

50 – 70 

- 

Zn 

1,3 

-

 

 

100 – 120 

55 – 65 

Mo 

0,2 – 0,3 

-

 

 

100 – 120 

150 – 250 

 

Taxıl otları  

B 

0,5 – 0,6 

-

 

 

-

 

 

25 – 35 

Cu 

0,8 – 1,5 

- 

- 

25 – 35 

Zn 

0,7 – 1,2 

-

 

 

100 – 120 

55 – 65 

Mo 

0,2 – 0,3 

- 

150 – 200 

150 – 250 

    

Mikrogübrələrin  bir  neçə  mikroelementin  bitki  tərəfindən  daha  şox 

mənimsənilən kompleks formaları mövcuddur. Mikroelementlərlə kök ətrafı 

yemləməni  azot  yemləməsi,  herbisid,  funqisid  və  insektisidlərlə  emal  ilə 

qarışdırırlar.   

Toxumların mikroelementlərlə emalı onların inkrustirovanie və

 

draji-

rovaniyesində  daha  effeklidir.  Toxumların  emalı  üçün  məhlulun  tərkibində 

becərilən  bitki  üçün  daha  çox  çatışmayan  iki  -  üç  mikroelement  olmalıdır.  

335 

 

Torpaqda  və  bitkidə  mikroelementlərin  çatışmazlığını  tamamlayan  vasitə 

kimi bioloji aktiv preparatlardan da istifadə etmək olar (cədvəl 3.17).   

       

Cədvəl 3.17

 

Dənli, dənlipaxlalı və yarma bitkilərinin toxum və səpinlərinin emalı 

üçün bioloji aktiv preparatlar                                                                              

 

Preparatın adı 

 

Makro və 

mikroelementlər 

Sərf etmə norması 

Məhsul 

artımı, 

s/ha 

Toxumun 

emelı, l/t 

Bitkinin 

çilənməsi,l/ha 

 Kalium humat 

(7, 5%) 

Humin turşular – 32%, 

K

2

O – 10%, fulvio 

turşular – 4%, Mn, Zn, 

Co, Cu, Mo 

 

0,5 

 

0,25 

 

3,6 – 5,5 

Maye torflu 

kalium humat 

Amin turşuları, karbon 

tur şuları, kalium 

humatları, N, P

2

O

5

, K

2

O, 

Fe, Zn, Cu, Mn, B, Mo  

 

0,2 

 

0,4 

 

3,5 – 5,2 

Darina – 21 

modifikasiya 

N, P

2

O

5

, K

2

O, Mo, Zn, 

Cu, Mn, B, Co  

0,1 – 0,2 

2 

3 – 5 

Tellura ―M‖  

Tellura ―Bio‖ 

Humin turşular, torf 

humatları, biohumus, Co, 

Mn, N, P

2

O

5

, K

2

O, Zn, 

Cu, Mo   

 

0,2 

 

1,5 

 

3,7 – 4,5 

Humat 

―Plodorodiye‖  

Humin və fulvioturşular, 

Ca, Mg, Na, Mn, Co 

0,625 

 

0,5 

1,6 – 3 

Mi BAC 

Cu – 2,5-3,9%, Co – 2,6-

3,5% liqnin əsasında  

4 

 

4 

3 – 4 

Albit 

Polihidroksi yağ tursusu 

0,03-0,05 

0,03 

3 – 6 

Biogüc  

Triterpen turşuları  

0,05 

0,03 

3 – 5 

Nartsiss  

Xitozan (50%), kəhrəba 

(30%) və qlütamin (2o%) 

turşuları  

 

0,1 – 0,2 

 

0,08 

 

1 – 1,6 

Florhumat  

Humin turşuları, N, P

2

O

5

, 

K

2

O, Ca, S, B, Mo, Mn, 

Zn, Cu, Co, Fe 

 

0,3 – 0,5 

 

0,6 - 1 

 

3 – 6 

Seybit  

Natrium humat, polimer 

örtük yaradan, kompleks 

maye gübrə  

 

1,88 

 

1,3 

 

3 – 5,7 

Natrium humat 

―Saxalinskiy‖         

Natrium humat 

 

5 

5 

3 – 6 

Natrium humat  

Humin turşuları  

0,25 

0,5 

2,2 – 4,1 

 

Bitkilər  mikroelementlərə  tələbatına  görə  üç  qrupa  bölünürlər  (Vasil-

yev  İ.P.  və  b.,  2005):  1)  yüksək  mənimsəmə  qabiliyyətilə  müqayisədə 

mikroelementləri az mənimsəyən bitkilər; 2) mikroelementləri yüksək dərə-

cədə  mənimsəyən  yüksək  və  orta  mənimsəmə  qabiliyyətli  bitkilər:  kökü-

meyvəlilər, tərəvəzlər, otlar (paxlalı, dənli, müxtəlif otlu); 3) mikroelement-

336 

 

ləri  çox  mənimsəyən  bitkilər:  yüksək  mədəniyyətli  əkinçilikdə  yuxarıda 

sadalanan  bütün bitkilər.   

ÜETAİ-da  çoxillik  stasionarda  çimli-podzol  ağırgillicəli  torpaqlarda 

mikrogübrələrin tətbiqinin effekliyi 3.18  cədvəlində göstərilmişdir.