Ġzabella qasimova, musa bayramov
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.11.7. Mikrob birliklərinin antropogen təsirlərə reaksiyası
- Birinci adapasiya zonasında (homeostaz
- Cədvəl 2.72 Antropogen yüklənmənin səviyyəsindən asılı olaraq mikrob cəmiyyətlərinin dəyiĢməsinin adaptiv zonaları
- İkinci adaptasiya zonası (stres
- Üçüncü adaptiv zona
- Dördüncü represiya zonası
- 2.11.8. Antropogen təsirlərə qarşı aqrofitosenozların reaksiya tipləri
- Cədvəl 2.73 Bitkilərin gübrə azotunu mənimsəməsi və azot gübrəsinin müxtəlif tətbiq üsullarında onun itkisi, tətbiq olunan dozadan %-lə
|
ġəkil 2.35. Antropogen təsirə qarşı ekosistemin komponentlərinin cavab reaksiyası tipləri 287
ekosistemin daxili əlaqələri saxlanır. Təbii və antropogen faktorların müvəqqəti təsirindən sonra ekosistemin əvvəlki davamlı tarazlıq zonasına qayıtması xassəsi onun sabitliyini xarakterzə edir. Sadalanan kateqoriyalar həm də antropogen ekosistemlərin xarakteristikası üçün əlverişlidir. Bu halda əsas problem ondan ibarətdir ki, uyğun kateqoriyanın kəmiyyət və keyfiyyətcə formalaşması aqroekosistemlərin xüsusiyyətlərinə uyğun gələrdi. Şübhəsiz ki, aqroekosistemin sabitliyinə və davamlılığına cavabdeh olan bir sıra parametrlərdən, azalması müxtəlif səbəblərdən olan (məsələn, mineral qida elementlərinin çatışmazlığı və ya artıqlığı, torpağın deqradasi- yası və s. şəkil 2.35), aqrosenozların məhsuldarlığı birinci dərəcəli əhəmiy- yət kəcb edir. Məhsuldarlığın azalması aqroekosistemin davamsız sahəyə keçməsini bildirir və aqroekosistemin narahçılığa qarşı olan reaksiyasının son fazasıdır. O, mikrob cəmiyyətlərinin aktivliyi, elementlərin biogeokim- yəvi dövranının balanslaşması, torpağın münbitlik səviyyəsi kimi digər parametrlərin də dəyişməsi üçün zəmin yaradır. Sadalanan parametrlər üzərində nəzarətin qoyulması davamlılığın po- zulmasının gizli formasının üzə çıxarılmasına və aqroekosistemin sabitliyini operativ olaraq saxlamağa, başqa sözlə müəyyən zaman müddətində para- metrlərin lazım olan xarakterini saxlamağa imkan verir. Buna görə də aq- roekosistemin davamlılığı və sabitliyinə təsir edən hər hansı faktorlar ara- sındakı sadə funksional asılılıq və davamlılığa cavabdeh olan parametr- lərdən biri kimi baxmaq kifayət deyil, necə ki, əksər müasir modellərdə belə təsvir olunur. Daha obyektiv qiymətləndirməni sistemli analiz və riyazi modelləş- dirməni tətbiq etməklə, kompleks torpaq-aqrokimyəvi, ekoloji-fizioloji və ekoloji-toksikoloji tədqiqatlar verə bilər. Ən çox çətinliklər aqroekosistem- lərin davamlılıq zonasının seçilməsində, onların sərhədlərinin təyin olun- masında və qısamüddətli və ya daimi təsirlər olduqda, davamlı vəziyyətin saxlanması və ya yeni davamlı vəziyyətə çatmağın müddətini müəyyən et- məkdə yaranır. Sonuncular hələ ki, konseptual olaraq belə tam mənasında işlənib hazırlanmamışdır. Aqroekosistemin əsas komponentlərinin, hansı ki, eyni zamanda onun davamlılığının parametrləridir (mikrob cəmiyyətləri, aqrofitosenoz, torpaq), antropogen faktorların təsirinin aqrar formasına cavab reaksiyasının bəzi qanunauyğunluqlarına baxaq.
Əsasən torpağın biokimyəvi xassəsini təyin edən mikrob cəmiyyətləri müəyyən ekoloqotrof vahid (birlik) təşkil edən müxtəlif növ orqanizmlərin 288
cəmidir. Ekosistemin bütün komponentləri arasında mikrob cəmiyyətləri ekoloji şəraitin dəyişməsinə, ekosistemin kənd təsərrüfatının mənimsə- nilməsi, çirkləndirici maddələr və digər antropogen təsir formalarına daha həssadırlar. Antropogen yüklənməyə cavab olaraq, mikrob cəmiyyətləri struktur-funksional dəyişmələrə məruz qalır və 4 adaptiv zonanın ardıcıl növbələşməsilə üzə çıxırlar. Onlardan hər biri təsir edən yüklənmənin müəy- yən intervalına xarakterikdirlər, mikrobların verilmiş şəraitə uyğunlaşmasını təmin edən, torpaqda aktiv funksiyalaşan mikrob cəmiyyətlərinin dəyişkən- liklərinin cəmini müəyyən edir. Birinci adapasiya zonasında (homeostaz zonası) yüklənmənin aşağı səviyyəsi üçün xarakterik olan, mikrob cəmiyyətlərinin ümumi biokütlə- sində dəyişiklik baş verir, onun tərkibi və təşkili dəyişməz qalır. (Cədvəl 2.72)
Cədvəl 2.72 Antropogen yüklənmənin səviyyəsindən asılı olaraq mikrob cəmiyyətlərinin dəyiĢməsinin adaptiv zonaları Adaptasiya zonaları Əlamətlər Homeostaz Aktiv funksiyalaşan cəmiyyətin ümumi biokütləsi- nin dəyişməsi; cəmiyyətin tərkibinin və təşkilinin sabitliyinin saxlanmsı
Stress Populyasiyaların dominantlıq dərəcələrinə görə ye- nidən paylanması; torpaqda toksinyaradan mikro- orqanizmlərin inkişafı; kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının 30-60% aşağı düşməsi. Rezistentlik Növ müxtəlifliyinin kəskin azalması; verilən faktora davamlı olan mikroorqanizm populyasiyalarının üs- tün inkişafı; növlərin çoxunun məhv olması. Repressiya Mikroorqanizmlərin böyümə və inkişafının tamami- lə dayanması.
mikrob cəmiyyətlərinin təşkilində populyasiyaların dominantlıq dərəcəsinə görə onların yenidən paylanmasına səbəb olur, bu zaman cəmiyyətin növ tərkibi əvvəlki kimi qalır. Bu adaptiv zonada xarakterik olaraq aqroximikat- ların və ağır metalların qatılığından zəhər yaradan mikroorqanizmlərin do- minant inkişafı baş verir.
viyyəsi ilə xarakterizə olunurlar, mikrob cəmiyyətlərinin tərkibinin dəyişmə- si xarakterikdir: nəzarət olunan torpaqlara uyğunlaşmış bir çox mikro-
289
orqanizmlərin məhv olması nəticəsində onun növ müxtəlifliyi kəskin azalır, həmin faktora davamlı olan populyasiyalar daha yaxşı inkişaf edir. Dördüncü represiya zonası yüklənmənin sonrakı artımı mikroorqani- zmlərin böyümə və inkişafının tamamilə dayamasına gətirib çıxarır. Mikrob cəmiyyətlərinin antropogen faktorlara cavab reaksiyası sxe- mindən görünür ki, mikrob cəmiyyətinin davamlı və sabit sistemini qoru- yan, sistemi homeostaz zonasından çıxarmayan yüklənməni onun yol veri- lən yüklənmə norması hesab etmək olar. Baxmayaraq ki, ətraf mühitin şəra- iti bərpa olunub və təsirlər kəsilib, stress zonası üçün xarakterik olan dəyiş- mələr mikrob cəmiyyətlərində uzun müddət saxlanır ki, bu da sabitliyini iti- rən sistemin başqa davamlı vəziyyətə keçməsini göstərir. Mikrob cəmiyyətinə antropogen təsirlərdən onun tərkibi və təşkilinin yenidən qurulması ən müxtəlif effektlər verə bilər: pozitivdən neytrala və mənfiyə qədər. Əhəngləmə yolu ilə torpağın turşuluğunun aradan götürül- məsi azotfiksasiya edən mikrofloranın inkişafına əlverişli təsir göstərir. Mikrob cəmiyyətlərində turş çimli-podzol torpaqların əhəngləşməsindən ya- ranan mikroorqanizmlərin davamlılıq dərəcəsinin yenidən paylanması onun yüksək dozada mineral gübrələrə qarşı davamlılığının artmasını təmin edir. Bu da homeostaz zonasının genişlənməsində və gübrənin mikrobtoksikozu yaradan hədd dozasının artmasında üzə çıxır (ifadə olunur). Asan parçalanan karbon tərkibli birləşmələrin izafi miqdarında mineral gübrələrin orta həddə tam tətbiqi mikrob aktivliyini stimulə edir ki, bu da bitki qalıqları ilə yüksək C:N nisbətində zənginləşdirilmiş torpaqlar üçün xarakterikdir. Qara torpaqlarda üzvi azotun və karbon tərkibli birləşmələri mine- rallaşdıran mikrob cəmiyyətlərinin yenidən qurulması mikroorqanizmlərin daha yaxşı inkişafı ilə üzə çıxır. Denitrifikatorların antropogen təsirlərə qarşı reaksiyası nitratreduksiyanın axırıncı mərhələsində daha çox üzə çıxır: o həm güclənə (məsələn, suvarma zamanı), həm də azala bilər. Diazotroflar üçün azotfiksasiya potensialının başlanğıc səviyyəsi antropogen yüklənmə- sindən asılı olaraq, azalması və artması xarakterikdir. Mineral gübrələrin uzun müddətli tətbiqindən avtotrof mikroorqanizmlərin və onların trofik zo- otərəf müqabillərinin tərkibi və sayı dəyişir. Azot gübrələrinin sistematik tətbiqi alqosenozların, avtotrof cəmiyyətin unifikasiya nümayəndələrinin sa- yını ikiqat azaldır, hansı ki, hazırda birhüceyrəli yosunların 3 növünü əhatə edir. Aqrokimyəvi yüklənmə dozasına cavab olaraq mikrob cəmiyyətlərinin 290
yenidənqurulmasının neqativ nəticələri, torpağın metabolik xassəsinin məh- dudlaşması və torpaq fermentlərinin ingibirləşməsinin üzə çıxması, biogen elementlərin torpaqdaxili dövriyəsinin pozulması, produtsent göbələklər və mikroorqanizmlərdə fenol birləşmələrinin, üzvi turşuların (hansı ki, onların olması torpaqda fitotoksiki əlamətlərin inkişafından xəbər verir) toplanması kimi üzə çıxır. Belə ki, çay plantasiyalarının üzun müddət gübrələnməsi nə- ticəsində fenol birləşmələrinin miqdarı nəzarətə nisbətən 10...15 dəfə artır. Torpağın mikrob cəmiyyətinin ciddi pozulmasının səbəblərindən biri atmosfer çöküntülərinin mineral qarışıqlarla çirklənməsidir. Atmosferin sulfat anhidridi, NH 3 , NO x ilə çirklənməsindən meşə döşənəyində və azot- tuk zavodunun yaxınlığında olan torpağın üst horizontunda ammonifi- katorlar və göbələklərüstünlük təşkil edirlər, bu zaman aktinomisetlərin, sel- lülozolikatların və nitrifikatorların sayı kəskin azalır.
Aqrofitosenoz aqroekosistemin ən vacib komponentlərindən biridir, onun məhsuldarlığı isə kənd təsərrüfatı istifadəsində olan ekosistemin da- vamlılığını və sabitliyini daha çox xarakterizə edir. Fitosenozun məhsul- darlığı daxili mexanizmlərlə tənzimlənən təbii ekosistemlərdən fərqli olaraq, aqroekosistemdə məhsuldarlıq prosesi bu və ya digər formada insanın ardı- cıl aqrar fəaliyyətini tələb edir. Buna görə də bitki ontogenezin gedişində in- tensiv birbaşa və ya transformasiya olunmuş antropogen təsirləri hiss edir. Bu təsirlər həmişə məhsuldarlığın artması ilə nəticələnmir. Müəyyən zaman ərzində aqroekosistemin sabitlik göstəricisi kimi verilən məhsuldarlıq səviyyəsinə müxtəlif səbəblərdən çatmaq bəzən müm- kün olmur: ekstremal meteoşərait, atmosfer havasının korlanması, turş ya- ğışların yağması, torpağın əlverişsiz xassəsi və rejimi, onun çirklənməsi, an- tropogen yüklənmələrə torpaq mikroorqanizmlərinin stress reaksiyası və tor- pağın zəhərlənməyinin yaranması, torpağın yorulması, xəstəliklərə, ziyanve- ricilərə və alaq otlarına az davamlı olan bəzi bitki sortlarının becərilməsi, sonuncuların pestisidlərə adaptasiya olması, bitkilərə polifunksional təsir edən aqroximikatların artan dozasına bitki sort və növlərinin eyni olmayan reaksiyası və s. Təsir xarakterinə görə faktor limitləşdirici, normal, optimal və öldürü- cü ola bilər. Hər bir təbii və antropogen faktorun təsirinə bitkilərin reak- siyası bütün bioloji sistemlər üçün xarakterik olan məşhur əyrixətli asılılığa
291
tabe olur, hansı ki, sərhədlərində bitkinin reksiya tiplərinə uyğun olan bir neçə xarakterik zonalar üzə çıxır (şəkil 2.36). Hər bir zona müəyyən reak- siya tipinə uyğun gəlir. Azot gübrələrinin dozasının geniş intervalında bitki- lərin məhsuldarlığının dəyişməsinin qanunauyğunluğunun analizi əsasında, bitkilərin verilən azot gübrələri normasının miqdarına, məhsuldarlığın və maddələr mübadiləsinin xarakterinin dəyişməsində üzə çıxan cavab reaksi- yasını üç tipə bölmək olar: kinetik (A), fizioloji (Б) və metabolik (B). Birinci reaksiya tipi (A) bitkilərin azotla normal və limitləşdirici, ikinci (Б) – normal və optimal, nəhayət üçüncü (B) – izafi (öldürücü) təminatı üçün xarakterikdir.
ġəkil 2.36. Azot gübrəsinin artan normalarının bitki məhsuldarlığına təsir qanunauyğunluqları və onların gübrə azotunun mənimsəməsi və onun inkişafı 1- dən məhsulu; 2- bitkilərin gübrə azotunun mənimsənilməsi; 3-gübrə azotunun itgisi; A,Б,B- azot gübrələrinin tətbiqinə bitkilərin tipləri Kinetik zonada bitki azotun artan dozasına aktiv reaksiya verir, bö- yümə, tənəffüs, zülal birləşmələrinin sintezi prosesi güclənir, verilən güb- rənin dozasına görə məhsuldarlıq xətti asılılıqla yüksəlir. Fizioloji zonada bitki maksimal məhsuldarlığa çata bilər, lakin quru maddənin artımı verilən azot dozasından azdır. Bu zonanın sərhədləri daxi- lində bitki orqanizmlərinin fizioloji dəyişiklikləri ilkin potoloji vəziyyətə çatır. Məhsuldarlığın maksimal qiyməti sahəsində məhsul keyfiyyətinin bir çox göstəricilərinin pisləşməsi onu təsdiq edir. Məlumdur ki, optimal key- fiyyətə azotun minimal dozasında çatmaq olur, nəinki ən yüksək məhsuldar-
292
lığın alınması üçün lazım olan dozada. Metabolik reaksiya tipi zonası üçün böyümə proseslərinin məhdudlaş- ması xarakterikdir, bitkilərdə metabolizmin aralıq məhsulları toplanır, udu- lan azotun çox hissəsi metabolizmə uğramır, xlorofilin yaranması sürəti və fotosintezin intensivliyi azalır, karbohidrat və mineral maddələrin müba- diləsi pozulur və bütün bunların nəticəsində bitkinin məhsuldarlığı azalır. Metabolik reaksiya tipi yaradan mühitdə inkişaf edən bitki müxtəlif xəs- təliklərə və ziyanvericilərin hücumuna məruz qalırlar, onların məhsulları texnoloji və gigiyenik tələbatlara cavab vermir. Qeyd etmək lazımdır ki, metabolik reaksiya tipinin bir çox əlamətləri mineral qida elementlərinin kəskin çatışmazlığını yaşayan bitkilər üçün xarakterikdir. Buna görə də bitkilərin azotla izafi və ya kəskin çatışmayan təminatında aqrofitosenozun öz davamlılığını itirməsi üçün zəmin yaranır, onun nəticələri ən müxtəlif variantlarda üzə çıxa bilər (əkinlərin ziyanve- ricilər və xəstəliklərlə kütləvi yoluxması, kök ifrazatlarının və bitki qalıq- larının torpağa məhdudiyyətlə daxil olması, kondisiyasız toxum materialının alınması, su mənbələrinin çirklənməsi, torpağın deqradasiyası və s). Qeyd etmək lazımdır ki, oxşar hadisələr yalnız uzun illər əkinlərə aqronomik nə- zarət olmayanda baş verə bilər və prinsipcə belə halların ehtimalı çox azdır. Bir halda ki, bitkinin kəskin defisit və ya izafi qidalanma rejimi asanlıqla dəf olunur (məsələn, birinci halda mineral gübrələrin, ikinci halda küləşin verilməsi), metabolik reaksiyaların üzə çıxma sərhədləri isə kifayət qədər hərəkətlidir və asanlıqla qarışırlar. Azot, fosfor və kalium arasında nisbətin dəyişməsi və ya torpağa gübrələrin verilməsində müxtəlif modifikasiyaların istifadə olunmasıda aqrofitosenozun davamlılığının oxşar pozulmaları belə şəraitdə müvəqqəti olur və aqroekosistemin sabitliyinin pozulması ilə nəti- cələnmir. Bundan əlavə, hər bir növ və sort üçün torpaqda özlərinin normal, optimal və izafi azot norması vardır, hansı ki, bu çərçivələrdə azot qidalan- masının sadalanan reaksiya tiplərinin birində bitkilər inkişaf edirlər. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsinin ekoloji təhlükəsiz texnolo- giyalarının axtarışı və işlənib hazırlanması hələ də aktualdır, çünki onlar ra- sional təbiətdən istifadənin prinsiplərinə uyğun gəlir. Məsələn, azot güb- rələrinin tətbiqinin lokal texnologiyası onlara aiddir. O torpaqda kökün qi- dalanma sahəsində azotun çevrilməsini nizamlayır və bitkilərin ontogene- zində gübrə və torpaq azotuna tələbatını tənzimləyir; məhsuldarlıq prosesinə və məhsuldarlıq prosesinə və məhsulun yüksək keyfiyyət göstəricilərilə
293
formalaşmasına yönəlmiş təsir göstərir. Torpaq-bitki sistemində azot birləş- mələrinin akkumulyasiyası xeyli yaxşılaşır ki, bu da becərilən bitkinin əlverişsiz abiotik faktorlara davamlılığını artırır (şəkil 2.37).
üsulla tətbiqinin təsir sxemi 294
Əgər toxumun səpilməsi və gübrənin verilməsi eyni zamanda kom- binasiya olunmuş toxum səpənlə həyata keçirilərsə, onda azot gübrələrinin lokal tətbiqi texnologiyalarına uyğun olaraq, onu torpağa 10-12 sm dərin- ikdə və toxum səpilən cərgədən 6-7 sm məsafədə tətbiq etmək lazımdır (Şəkil 2.38).
Gübrələrin lokal tətbiqində onlar torpağa nazik lent və ya ekran for- masında verilir. Əgər gübrə toxumun səpilməsindən əvvəl verilərsə, onları gələcəkdə toxum səpiləcək cərgələrə perpendikulyar yerləşdirmək lazımdır. Bu zaman gübrə lentləri (cərgələri) arasındakı məsafə dənli bitkilər üçün 15 sm, cərgəarası becərilən bitkilər üçün 30 sm olmalıdır.
Bitki
N istifadəsi %-lə N itkisi %-lə Dağınıq üsul Lokal üsul Dağınıq üsul Lokal
tətbiqi üsul Payızlıq buğda Yazlıq buğda Arpa
Qarabaşaq Yem cuğunduru Kartof 28
27 38
32 39
42 43
43 59
40 54
71 63
42 32
25 31
35 39
19 10
10 22
13 295
Gübrə azotunun torpaqda lokallaşması hesabına, bitki onu gübrələrin dağınıq verilməsinə nisbətən 1,2...1,6 dəfə artıq mənimsəyir (cədvəl 2.73). Bu zaman azotun qaz formalı itkisi kəskin azalır (1,6...3,2 dəfə) ki, həmin texnologiyanın ekoloji məqsədyönlü olmasını təmin edir. Aqronomik effektliyə gəldikdə isə, azot gübrələrinin lokal üsulla verilməsindən kənd tə- sərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı, gübrələrin dağınıq üsulla tətbiqinə nis- bətən 22...46% artır. Bu texnologiya qarğıdalı və gülül-yulaf qarışıq səpinlərində ən yüksək effeklik verir. Bitkilərin biotik faktorlara (xəstəliklərə) davamlılığının artması təbii əsaslarla mühafizə-stimulə qabiliyyətini artırır. Bitki mühafizəsində kimyəvi vasitələrin istifadə olunması ətraf mühit obyektlərinin əhəmiyyətli dərəcədə çirklənməsinə səbəb oldu. Bu isə insan sağlamlığı üçün real təhlükə yaradır. Belə neqativ nəticələrdə təbii preparatlar əsasında hazırlanmış biostimul- yatorlar istifadə olunmur, məsələn, sianobakteriyalar. Bu preparatın kələm şitillərinin köklərinin kultivasiyasından əvvəl boltuşkalara əlavə edilməsi bitkinin xəstəliklərə tutulmasının qarşısını əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Sianobakteriya preparatı bitkinin fır xəstəliyinə tutlmasının qarşısını tama- milə aldı, selikli bakterioz xəstəliyinə tutulmasını demək olar ki, 2 və qara ayaq xəstəliyinə tutulmasını 3 dəfə azaltdı, mineral qidalanmanı yaxşılaşdırdı ki, nəticədə ağbaş kələmin məhsuldarlığı əhəmiyyətli dərəcədə (34,7 %) artdı.
Hazırda elmdə və praktikada aqroekosistemin istifadəsi və onun idarə olunmasında ənənəvi və bioloji əkinçilik sistemlərinə əsaslanan iki əks konsepsiyalar formalaşmışdır. Aqroximikatlardan geniş istifadə etməklə, ənənəvi əkinçilik sistemi aqroekosistemin yüksək məhsuldarlığını saxlayır. Bu konsepsiya çərçivəsində aqronomik və iqtisadi kriteriyalar prioritet hesab olunur. Birinci halda kənd təsərrüfatı bitkisinin əsas məhsuldarlığının artımı, ikincidə isə alınmış məhsulun maddi və maliyə xərclərinin maya dəyərinin cəmi nəzərə alınır. Hesab olunur ki, əkinçiliyin ənənəvi sisteminin intensivləşdirilməsi nəinki aqroekosistemin komponentlərini deqradasiya etmir, həm də onların sabitliyinin daha yüksək səviyyəsini və torpağın təbii məhsuldarlığının azal- masının qarşısını almağı təmin edir. İntensiv əkinçilikdə bitkinin məhsuldar- lığının artması kimyəvi maddələrin effektiv istifadəsi, bitki mühafizəsinin bioloji üsulu, meliorativ üsullar, proqressiv texnologiyaların tətbiqi hesabına
296
əldə olunur ki, bu da son nəticədə torpağın münbitliyinin artmasını və aqro- landşaftların çirklənmədən və deqradasiyadan mühafizəsini təmin edir. Bax- mayaraq ki, bu vəziyyət məntiqidir və eksperimental olaraq sübut olunmuş- dur, belə bir sualın ortaya çıxması qanunauyğundur: nə üçün aqrar sektorun intensiv inkişaf etdiyi və yüksək enerji təminatlı və kənd təsərrüfatı əməliy- yatlarının elmin son nailiyyətlərinə əsaslanan yüksək texnologiyaları olan ölkələrdə ekoloji hadisələr gərgin olaraq qalır ki, bu da ənənəvi əkinçilik sisteminin təhlükəsizliyindən şübhələnməyə və alternativ istehsal sistemi- nin, bunlardan ən məşhuru əkinçiliyin bioloji sistemidir, vacibliyini başa düşməyə imkan verir. Əkinçiliyin belə sisteminin inkişafının birinci mərhələsində prioritet istiqamət, yüksək keyfiyyətli bitkiçilik məhsullarının alınmasında insektisid- lərdən imtina etmək və bitki mühafizəsində bioloji və aqronomik üsulların tətbiqi oldu. Son illərdə bioloji əkinçilik sisteminə geniş mənada – ekoloji təmiz ətraf mühit konsepsiyasının tərkib hissəsi kimi baxılır. Bir qayda olaraq, bioloji əkinçiliyin elementlərinin daxil edilməsi istehsalın iqtisadi göstəricilərinin azalmasına, məhsul vahidinin alınmasına enerji sərfinin, işin həcminin və ənənəvi sistemə nisbətən mürəkkəbliyinin artmasına səbəb olur. Müxtəlif qiymətləndirmələrə görə bioloji əkinçilikdə mineral gübrə- lərdən imtina etmək nəticəsində 40% az məhsul alınır, əmək sərfi isə 25...30% artır. Lakin praktikada bioloji əkinçiliyin bütün cəlediciliyinə baxmayaraq real tətbiqi ideyası, iqtisadi xarakterli problemlərdən daha çox, aqroekosistemlərin funksiyalaşması mexanizmini və kənd təsərrüfatı tex- nologiyalarının ―biolojiləşməsi‖ şəraitində onun davamlılığının sərhədlərini izah edən etibarlı nəzəriyyənin olmamasından geniş təşəkkül tapmır. Bu zaman zonal torpaq – ekoloji spesifiklik nəzərə alınır ki, bu da torpağın münbitliyini və aqrolandşaftların çirklənmədən və deqradasiyadan müha- fizəsini artırır, baxmayaraq ki, bu qaydalar tamamilə məntiqidir və təcrü- bədə təsdiq olunub. Bəs nədən aqrar sektoru intensiv inkişaf edən ölkələrdə əkinçiliyin ənənəvi sisteminin təhlükəsizliyi şübhə doğurur və alternativ istehsal sistemlərinin hazırlanmasına ehtiyac duyulur, əkinçiliyin bioloji sistemi daha məşhurdur. Müxtəlif qiymətləndirmələrə görə mineral gübrə- lərdən imtina edılməsi 40% məhsuldarlığın azalmasına, 25-30% əmək xərc- lərinin artmasına səbəb olur. Bir-birinə əks olan bu iki konsepsiyanın üstünlüklərini və çatışmaz- lıqlarını nəzərə alaraq yeni əkinçilik sisteminin effektivlik kriteriyalarının daha geniş spektrini əhatə etsin. Hazırlanan tədbir tək aqronomik və iqtisadi effektivliklə deyil, həm də texnoloji effektivliklə təyin olunur. Aqroekosistemlərin bütövlükdə və onun ayrı-ayrı komponentlərinin 297
funksiyalaşmasının qiymətləndirilməsi kriteriyaların formalaşmasında müx- təlif yanaşmalar və parametrlərdən istifadə olunur ki, bu da onların keyfiy- yətcə məhsuldarlığını çətinləşdirir. Aqroekosistemləredə baş verən dəyişik- liklərin qiymətləndirilməsinin əsas üsulu , onun törəmələrinin vəziyyətini xarakterizə edən parametrlərin etalon variantlarla müqayisə olunmasıdır. Hər hansı faktorun təsiri olan və olmayan hallarda mühitin vəziyyətinin də- yişməsi arasındakı fərq qeyd olunan standart şkala yaradılır. Lakin belə ya- naşma o qədər də doğru deyil, çünki təbii və aroekosistemlər üçün xarak- terik olan ilkin fərqləri, eləcə də insan fəaliyyətinin müxtəlif formalarının dinamikasını və aqroekosistemlərin onlara reaksiyasını əks etdirmir. Buna görə də aqroekosistemin funksiyalaşmasının qiymətləndirilməsi üçün bir sıra xüsusi kriteriyalar istifadə edirlər. Kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin aqroekosistemlərə təsirini qiymətlən- dirmə kriteriyası kimi əkinçiliyin ekolojiləşdirilməsi (K ə.e.
) göstəricisindən istifadə etmək təklif olunur. Onu hesablamağa aşağıdakı xarakteristikalar xidmət edir: bitkinin məhsulu (M) və onun miqdarı (n), bitki qalıqlarının humuslaşma əmsalı (K h ), verilən üzvi gübrənin kütləsi (M q ) və onun humuslaşma əmsalı (K q ), humusun minerallaşan kütləsi və məhsul qalığının miqdarı (M m.q.
), eroziya hesabına itən humus maddəsinin kütləsi (M e.it.
), məhsulun formalaşmasına sərf olunan humusun kütləsi (M m.h ), növbəli əkinlərin rotasiyasında bitkinin təkrarlanmasını əks etdirən əmsallar (K r ) və həmin bitkinin növbəli əkində payı (K p ). Bu parametrlər aşağıdakı modeldə istifadə olunduqda: n i h m it b q m r p q q h M M M K K K M MK n K 1 . . . ) ( я.e
Görünür ki, eroziya və növbəli əkinlərin texniki bitkilərlə daha çox doldurulduqda humusun aktiv sərf olunması baş verir, K ə.e.
(0,3...0,4) əmsalının aşağı qiyməti isə istifadə olunan əkinçilik sisteminin kifayət qədər ekolojiləşdirilmədiyindən xəbər verir. Ekosistemin ekoloji vəziyyətinin və çirkləndirici maddələrin stress təsirlərinə qarşı torpağın dözümlülüyünün indiqator göstəricisi kimi çox vaxt torpaq hissəciklərinin ölçüsü və torpaq məhlulunun pH-ının qiymətləri götürülür. Bitkilərin mineral gübrələrə reak- siyasının inteqral xarakteristikasını, onların aqronomik (AE) və fizioloji (FE) effektliyinin göstəriciləri, eləcə də qida elementlərinin mənimsənilmə effektliyi verir, hansı ki, çox vaxt gübrənin təsiredici maddəsinin istifadə olunma əmsalı adlandırırlar. Ilk olaraq əsas məhsulun əlavə məhsuldarlığı- nın formalaşmasına gübrənin qida elementlərinin nə qədər sərf olunduğunu təyin edirlər (I), sonra isə gübrələnmiş variantda məhsulun formalaşmasına 298
istifadə olunan əlavə qida elementlərinin sərfi (II); bitkilərin qida elementlərini mənimsəməsinin effektliyini xarakterizə edir, elementin ümumi çıxımından alınan əlavə məhsulun (tətbiq olunun gübrədən alınmış) onun dozasına nisbəti: g D n g M M AE , əsas məhsul kq/təsiredici maddə kq (I); n g n g V V M M FE əsas məhsul kq/ t. m. umumi çıxımı kq (II); % 100
g D
g V V MF (III).
Aqroekosistemin biogen elementlərlə ekoloji doyma həddinin xarak- teri, eləcə də onların miqrasiya-akkumulyasiya xassəsinin təyini üçün, lan- dşaft-geokimyəvi strukturda makro-mikroelementlərin balansının vəziy- yətini təyin etmək məqsədəuyğundur. Aqroekosistemin hüdudunda makro- elementlərin balansının intensivlik göstəricisini hesablayırlar, hansı ki, bitki- lərin gübrə dozasından elementlərin daşınmasının təzminatının qiymətini ifadə edir. Tədqiqatların nəticəsi göstərir ki, bu qiymətin 60%-dək azalması torpağın aktual münbitliyinin tükənməsini göstərir.
- pedosferin ekoloji davamlılığının inteqral göstəricisidir Üzvi maddələrin yaranması və parçalanması torpağın yaranmasının əsasıdır. Bu məlum haldan prinsipial əhəmiyyətli nəticə çıxır –minerallaşma və humuslaşma prosesləri arasındakı qarşılıqlı münasibət torpaqda ekoloji tarazlığı şərtləndirir. Adı çəkilən proseslərin balanslaşması torpaq blokunun, deməli, həm də bütövlükdə aqroekosistemin ekoloji davamlılığının mahiy- yətini əks etdirir. Torpaqda ekoloji tarazlıq vəziyyətinə uyğun gələn kə- miyyət parametrlərinin təyini, onun təbiətinin açılması və bu əsasda torpaq məhsuldarlığının artırılması metodlarının hazırlanması – aqroekoloji prob- lemləri də nəzərə almaqla, kompleks qərarların qəbulunu tələbdən mühüm elmi-praktiki vəzifədir. Torpaqda üzvi maddələrin minerallaşması prosesinin intensivliyinin kifayət qədər əhəmiyyətli kəmiyyət göstəricisi kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulda N azotun çıxarılması (daşınması) ola bilər. Humusun yaranması prosesi, əksinə, azotun torpaqda toplanması ilə birbaşa əlaqəlidir. Buna ğörə də humus ehtiyatının artırılmasında onun akkumulyasiya miqdarını humus- laşmanın obyektiv qiyməti kimi göstərmək olar. Əvvəl deyilənlərdən belə
299
çıxır ki, aqroekosistemin torpaq blokunda humuslaşma və minerallaşma proseslərinin balanslaşdırılmasının qiymətləndirilməsini, aqroekoloji para- metrlərin qiymətləndirilməsinə - gübrə azotunun bioloji utilizasiya əmsalına (K N
) əsasən aparmaq daha realdır. Deyilən göstərici və becərilən bitkinin gübrədən N elementini mənimsəməsi əmsalı (K m N
yasında humusun artmasında onun akkumulyasiyası təcrübə qoyulmasından əvvəl təyin olunan (K ak N
Gübrə azotunun mənimsənilmə əmsalının onun akkumulyasiya əmsalına nisbəti (K m N
ak N ) torpaqda minerallaşma və humuslaşma proseslərinin balanslaşma dərəcəsini, deməli, həm də növbəl əkin rotasiyası dövründə torpaq yaranma prosesinin istiqamətini əks etdirir. Həqiqətdir ki, digər göstəricilərlə yanaşı bu nisbətdə yüksək məhsuldar aqroekosistemin davam- lılığının qiymətləndirilməsinin obyektiv ekoloji kriteriyası kimi xidmət edə bilər. Aqroekosistemin torpaq blokunun ekoloji davamlılıq dərəcəsi aşağı- dakı formula ilə təyin olunur: E dav = K m N : K ak N
burada E dav
– aqroekosistemin torpaq blokunun ekoloji davamlılığının inteqral göstəricisidir; K m N
mənimsənilmə əmsalı, %; K ak N – nəvbəlı əkin rotasiyasında humusun artmasında azotun akkumulyasiya əmsalı, % -lə.
Gübrə azotunun bioloji utilizasiyasının qiyməti, onların torpağın effektiv və potensial mümbitliyinə təsirinin xüsusiyyətləri ilə, eləcə də növ- bəli əkin tarlalarında becərilən bitkilərin məhsuldarlığı və azotu çıxarması ilə birbaşa əlaqəlidir. Çoxillik çöl təcrübələrilə müəyyən olunmuşdur ki, bitki rotasiya dövründə nə qədər çox gübrə azotu utilizasiya edirsə, bir o qədər az akkumulyasiya edir humusda və bir o qədər yüksəkdir mənim- sənilmə əmsalı (K m N
m N ). Bu xüsusən aydın görünür, məsələn, torpağa asan minerallaşan maddələrlə zəngin olan yaşıl gübrə basdırılanda. Əks asılılıq torpağa inert üzvi maddələr basdırılanda baş verir – küləş, humus maddələrində tədricən minerallaşan azot və s.
Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|