Ġzabella qasimova, musa bayramov

ġəkil 2.47.  Dioksinlərin yaranması 

 

Dioksinlər  hava  kütləsilə  uzaq  məsafələrə  yayılır  və  qlobal 

çirklənmələrə səbəb olur. 

Dioksinlərin toplanması əsasən qida zəncirində həyata keçirilir. Diok-

sinlərin  əksəriyyəti  canlı  orqanizmlərə  dəri  örtüyü  vastəsilə  və  mədə-

bağırsaq  traktından  asanlıqla  daxil  olur.  Dioksinlər  canlı  orqaqnizmlərdən 

çox yavaş çıxır, insandan isə praktiki olaraq çıxmır. Hətta, dioksinlərin ən az 

miqdarı    immun  sisteminin  pozulmasına  və  orqanizmin  ətraf  mühitin 

dəyişməsinə adaptasiya olunma qabiliyyətinin azalmasına səbəb olur. 

Benz(a)pirenlər  (şəkil  2.48)  Onkoloji  xəstəliklərin  çoxalması  insan 

sağlamlığına ətraf mühitin təsirilə izah olunur. Üzvi maddələr arasında, ətraf 

mühiti  çirkləndirən, ən  geniş  yayılanı  politiklik aromatik karbihidrogenlər-

dir və onların serasında 3,4- benz(a)piren (BP). Benz(a)piren  yüksək aktiv-

liyə malikdir və ətraf mühitin çirklənməsinin indiqatoru hesab olunur. BP və 

digər nümayəndələri bu qrupun ətraf mühitə daxil olması insan fəaliyyəti ilə 

bağlıdır.  Bu  maddələr  yanacaqların  natamam  yanması  və  üzvi  xammalın 

texniki  emalının  bəzi  növlərində  yaranır.  (400-500  dərəcə  -  də  kömürün  

kokslaşdırılması,  neftin  krekingi  və  s.)  Bəzi  hallarda  BP  kosmokimyəvi  və 

neft  emalı  müəssisələrinin  çirkab  suları  ilə  bitkiləri  suvarma  nəticəsində 

torpağa  daxil  olur.  BP  çirklənməsinin  əsas  mənbəyi  avtomobil  nəqliyyatı 

TXDD  Tetroxlordibenzo –n-dioksin 

TXDF    Tetroxlordibenzol –n-furan 

312 

 

hesab olunur (qrum və mühərrik qazları). Bu zaman təkcə torpaq deyil, kənd 

təsərrüfat  yerləri,  daha  dəqiq  desək,  onların  üzərində  bitən  bitkilər  çirklə-

nirlər.  Avtotransportdan  atmosferə  düşən  BP  müxtəlif  ekosistemlərin  və 

ətraf  mühitində  gedən  fiziki-kimyəvi  və  biokimyəvi  proseslərdə  iştirak 

edirlər. Nəticədə  yolun kənarlarında çirklənmə zonaları  yaranır. BP tullantı 

mənbələrindən 3-25 km məsafəyə daşına bilir. Bu maddələrlə ətraf mühitin 

çirklənməsi  regional  xarakter  daşıyır.  BP  çox  yüksək  davamlığı  ətraf  mü-

hitdə  onların  torpaqda,  suda  və  havada  toplanmasına  səbəb  olur.  Torpağın 

çirklənməsi kənd təsərrüfatı bitkilərində BP - nin toplanmasına səbəb olur, 

lakin  torpaqda  olan  mikroorqanizmlər  oksidləşdirici  fermentlərin  köməyilə 

onu parçalaya bilirlər. BP çirklənməsinin bioloji təmizləmə üsulu var. BP- 

nin miqdarı torpaqda 0,2-12,8 mq/kq arasında dəyişir. 

Onkoloji  xəstəliklərin  artması  ətraf  mühitdə  politsiklik  aromatik  kar-

bohidrogenlərin,  o  cümlədən  3,4  benz(a)pirenləri  geniş  yayılmasıdır.  Bu 

maddələr yanacağın natamam yanması və üzvi maddələrin termiki emalının 

bəzi  növlərində  formalaşır  –kömürün  kokslaşması,  neftin  krekinqi.  BP 

çirklənmənin əsas mənbələri avtomobil nəqliyyatının tullantılarıdır. Çirklən-

mə mənbəsindən 2-2,5 km məsafədə  BP  yayılır. Torpaqda, suda və havada 

BP  geniş  yayılıb.  Lakin  torpaqda  olan  mikroorqanizmlər  BP  –i  oksidləş-

dirici  fermentlərin  köməyilə  parçalayır.  BP  çirklənmiş  torpağın  bioloji 

təmizlənməsi mövcuddur.  

 

 

ġəkil 2.48. Benz (a) prenin yaranması. Bir çox konserogen maddələr üçün 

xarakterik olan strukturda ―dərinləşmə‖ oxla göstərilir. 

3,4 benz (a) pren 

313 

 

  

Polixlorbifenillər  (PXB).  Polixlorlamış  bifenillər  –  aroxlorlar,  kane-

xlorlar,  fenoxlorlar,  xlorofenlər  XX  əsrin  20-ci  illərindən  sonra  aktiv  tət-

biqini  tapdılar.  Hazırda  yağın,  mazların,  hidravlik  mayelərin,  adgezinlərin 

və  tipoqrafiya  boyalarının  komponentləri  kimi  istifadə  olunur.  Onlar 

plassmas ıstehsalında və elektrik sənayesində istifadə olunur.  

İlk  öncə PXB xlorüzvi  pestisidlərin və onların  metabolitlərinin tərki-

bində olurdu. Sonradan onlar sənaye mənşəli çirkləndiricilər sinfinə aid edil-

di. PXB-in dünyada istehsalı 4 mln tondur. Onlardan 53% qapalı, 16% şərti 

qapalı  sistemlərdə,  qalan  kütlə  isə  bu  və  ya  digər  formada  ətraf  mühitə 

yayılır.  Nəticədə  400  min  ton  PXB  qlobal  ekosistemdə  sirkulyasiya  edir. 

İstehsal  olunan  PXB-in  təxminən  yarısı  ətraf  mühitə  düşür.  Bu  maddələr 

praktiki olaraq hər yerdə tapılır.  

PXB  DDT  kimi  çətin  parçalanan  preparatlardır,  ətraf  mühitdə  geniş 

yayılıb.  Açıq  havada  PXB-in  yarımparçalanma  dövrü  10-100  il,  torpaqda 

təxminən 5 ildir. PXB balıqlarda, dəniz heyvanlarında, quşlarda, marqarin-

də, ana südündə və insanın piy toxumalarında tapılmışdır. İnsanda PXB qara 

ciyərin  zədələnməsinə  səbəb  olur,  həm  də  böyrəklərin  və  dalağın,  qüzehli 

qişanın  bulanmasına,  piqmentləşmə  dəyişməsinə  və  əsəb  pozuntularına  sə-

bəb olur.  

PXB-in  zəhərli  təsiri  onların  DDT  ilə  qarşılıqlı  təsirindən  yüksəlir. 

PXB-nin tipik nümayəndələri: 

 

        

   Bir  çox  ölkələrdə    N-  nitrozo  birləşmələrin  və  onların  səbəblərinin 

miqdarının  artması  ekosistemlərə  neqativ  təsiri,  insan  və  heyvanların  sağ-

lamlığına real təhlükə yaradır. Torpaqda nitrozoamillərin olması, onun bitki-

lərə ekzogen yolla daxil olmasından xəbər verdiyini torpaq-bitki sistemində 

nitrozoamillər  yarana  və  parçalana  bilərlər.  Torpaqdan  bitkiyə  daxil  olan 

nitrozobirləşmələr  fermentlərin  təsirindən  denitrozlaşmaya  və  başlanğıc 

maddələrə qədər parçalana bilərlər. Bundan başqa, ilkin maddələr: aminlər, 

amidlər,  nitratlar  və  bəzi  amin  turşuları  olduqda,  bitkinin  özündə  də  nit-

314 

 

rozoaminlər  yarana  bilir. Nitrozlaşma reaksiyasının katalizatorlarına aiddir: 

xloridlər, bronidlər, halogenidlər, metal duzları, Mo, Cu, Fe, Hd, Co, xloro-

gen  və  fol  turşularının  kompleks  birləşmələri.  Nitrozlaşma  reaksiyalarının 

ingibitorları: askorbin turşusu, tokogerol, lizin, freohin, kofein və ferul tur-

şularıdır. 

       Methemoqlobinin yaranması HNO – OH + NO +;  Fe+2 +NO + - Fe 3+  

NO-  normal  vəziyyətdə  insan  orqanizmində  2%-ə  yaxın  methemoqlobin 

yaranır.  Lakin  eritrositlərin  reduktorları  yaşlı  insanda  methemoqlobini  he-

moqlobinə çevirə bilir. 

Dərman  vasitələri.  Ərzaq  məhsulları  müxtəlif  dərman  maddələrilə 

çirklənə bilər. Bu maddələrin bəziləri uzun müddət heyvandarlıq məhsulla-

rında qala bilir və insan orqanizminə düşərək sağlamlığına təhlükə yaradır. 

Xüsusilə təhlükəlidirlər antibiotiklər, sulfanolamid preparatları, nitro-

faqanlar,  hormonal  preparatlar.  Dünyada  istehsal  olunan  antibiotiklərin  ya-

rısı  heyvandarlıqda  tətbiq  olunur.  Böyük  Britaniyada  quşların  hamısı,  do-

nuzların və inəklərin 90%-i, iri buynuzlu heyvanların 60%-i tərkibində anti-

biotiklər olan  yemlərlə  saxlanılır. ABŞ-da  yemlərin 90%-i  donuz və  quşlar 

üçün olan, 82% buzovlar üçün olan yemlər antibiotiklərlə zənginləşdirilib. 

Sulfanilamidlər  -  kənd  təsərrüfatı  heyvanları  və  quşlarının  müalicəsi 

və  profilaktikası  üçün  işlədilir,  buna  görə  də  ərzaq  məhsullarına  düşürlər. 

Sulfanil  antibiotiklərə  nisbətən  daha  ucuz  və  tapılandırlar.  Rusiyada  bu 

maddələrin  tibbi  -  bioloji  tələbatları  gözlənilmir.  ABŞ-da  onların  YV 

səviyyəsi  0,1  mq/kq  ətdə,  süddə  0,01  mq/kq.  Buna  baxmayaraq,  ərzaq 

məhsullarında sulfanilamidlər yüksək qatılıqda tapılır. 

Nitrofuranlar  -  yüksək  antimikrob  aktivliyinə  malikdirlər,  onları  in-

feksiyalara qarşı mübarizədə istifadə edirlər, antimikrob əlavələri kimi hey-

van və quşların yemlərinə qatılır. 

Bəzi  heyvan  və  bitki  mənşəli  ərzaq  məhsullarında  təbii  hormonal  və 

hormona bənzər birləşmələr olur. Lakin onların miqdarı çox azdır, insan or-

qanizminə  təsir  etmirlər.  Hormonal  preparatların  qidaya  düşməsinin  başqa 

yolları  da  var  -  heyvanların  böyüməsini  stimulə  etmək,  yemlərin  mənim-

sənilməsini yaxşılaşdırmaq, hamiləlik vaxtını reqlamentləşdirmək və s. 

Bu zaman tibbi- gigiyenik tələbatlara riayət olunmalıdır. 

Ziyanvericilərin  həyat  fəaliyyəti  məhsulları.  Ziyanvericilər  kənd  tə-

sərrüfatı  bitkilərinin məhsuldarlığını azaltmaqla yanaşı, keyfiyyətini də pis-

ləşdirirlər.  Bu  zaman  ərzaq  məhsullarının  kimyəvi  tərkibi  və  dad  xassəsi 

dəyişir. 

Ziyanvericilər birbaşa və dolayı ziyan vura bilir. Birbaşa ziyan məhsul 

itkisi,  keyfiyyətinin  pisləşməsi,  toxum  materiallarının  səpin  keyfiyyətinin 

pisləşməsi, həyat fəaliyyəti məhsulları ilə, o cümlədən ekskrementlərlə çirk-

315 

 

lənməsi  və  s.  Dolayı  ziyan  onunla    əlaqədardır  ki,  ziyanvericilər  dənin  öz-

özünə qızışmasına, dən kütləsində rütubətin qarışmasına səbəb olur. Ziyan-

vericilər  mikrofloranın  genişlənməsinə,  insan  və  heyvan  xəstəliklərinin 

yaranmasına səbəb olur. 

Meyvələri zədələyən həşaratlar öz ekskrementlərini ifraz edir, onların 

tərkibində  kanserogen  təsirli  maddələr  olur.  Bu  maddələr  insektotoksinlər 

adlanırlar. İnsektotoksinlər –ziyanvericilərin həyat fəaliyyəti məhsullarıdır, 

insan və heyvanlara toksiki (kanserogen) təsir edir. 

Ambar uzunburunu, arpa, buğda, qarğıdalı və onların məhsullarını zə-

dələyir. Zədələnmiş dən qida üçün yararsızdır, həzm orqanlarının pozulma-

sına,  bağırsaqların  soyuqlamasına  səbəb  olur.  Dən  yonucusunun  sürfələri 

dənin içərisinə girərək orada inkişaf edir, ekskrement ifraz edir, güclü  çirk-

lənmə  nəticəsində  fekal  tozlar  yayılır,  hansı  ki,  kif  qoxusu  verir.  Dən  yo-

nucusu buğdanın, düyünün, yulaf, sorqo, qarğıdalı və qarabaşağın dənlərini 

zədələyir.  Yüksək  nəmlikli  dənlərdə  un  gənəsi  inkişaf  edir,pis  qoxusu  və 

insan üçün zərəri var. 

Aflatoksinlər  və  digər  mikotoksinlər.  Mikotoksinlər  müxtəlif  növ 

mikroskopik göbələklərin həyat fəaliyyətinin zəhərli maddələridir. Mikotok-

sinlər  təbii  toksinlər  sinfinə  aiddir,  insan  və  heyvan  orqanizmlərində  ağır 

xəstəliklər yarada bilərlər. 

Göbələklərlə zədələnmə nəticəsində hər il istehsal olunan dənin 30%-i 

xarab olur. Bu zaman xarab olmuş dəni heyvanlara yem kimi istifadə edir-

lər, bu da xoşagəlməz nəticələr verə bilər. Beləliklə, XX əsrin 60-cı illərində 

Böyük  Britaniyada  hindquşlarının  50%-dən  çoxu  Aspergillus  flavus  göbə-

ləyinin təsirindən (kif  göbələyi) xəstələnərək məhv oldu,  çünki  yem  həmin 

xəstəliyə  tutulmuşdu.  Bu  maddələr  təkcə  zəhərli  deyil,  həm  də  konserogen 

təsirə malikdirlər.  

Məşhur  mikotoksinlər  arasında  aflotoksinlər  –  xüsusən  tropik  qur-

şaqda inkişaf edən müxtəlif növ bitkilərin hüceyrə və toxumalarında topla-

nan  toksinlər  daha  yaxşı  öyrənilmişdir.  İki  əsas  aflotoksin  müəyyən  olun-

muşdur:  B

1

-  çox  yüksək  konserogenliyə  malikdir,  C

1

.  Aflotoksinlər  ərzaq 

məhsullarında  toplanırlar,  hansı  ki,  hazırlanması  zülalların  konsentrasiyası 

ilə bağlıdır.  

Mikotoksinlər  beşüzvlü  çoxnüvəli  heterosiklik  birləşmələrdir.  Göbə-

lək toksinləri əsasən ekzogen təsirlidir, yəni ayrılan toksin göbələyin struk-

turunda  deyil,  onun  üzərində  inkişaf  etdiyi  substratda  toplanır.  Mikotok-

sinlər  qızdırılmaya  qarşı  çox  yüksək  davamlıdırlar,  uzunmüddətli  ultrabə-

növşəyi  şüalanmaya  dözümlüdürlər;  bəziləri  turşu  və  qələvilərin  təsirinə 

davamlıdırlar.  

316 

 

Mikrob toksinləri ən az qatılıqda belə hüceyrə üçün zərərlidir. YVQ-ı 

0,5  mkq/kq.  Bununla  yanaşı  bəzi  göbələk  ştamları  40000mq/kq  toksin  ya-

rada  bilir.  Mikotoksinlərin  təsir  mexanizmi  həyat  əhəmiyyətli  amin  turşu-

larını blakadaya almaqdır (alanin, tirozin, triptofan) və amin birləşmələri ya-

ratmaqdır  (aminlər).  Sonuncular  hətta  ən  az  miqdarda  belə  qan-damar  sis-

teminə güclü  təsir  edə bilir. Bitkilərdə  göbələyin  toksiki  maddələrinin  təsi-

rindən  turqor  vəziyyəti  itir,  yarpaqlar  rəngsizləşir.  Mikotoksinlər  –  plaz-

matik zəhərlərdir. 

Göbələklərin  böyüməsinə  və  toksinlər  yaratmasına  mühitin  tempera-

turu,  havanın  rütubəti,  substratın  tipi,  onun  nəmliyi  və  saxlanma  müddəti 

təsir edir. Müəyyən kimyəvi maddələrin olması böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

Belə  ki,  yağlı  bitkilərin  toxumlarında  lipidlərin  (yağların)  yüksək  miqdarı 

onların  aflotoksinlərlə  çirklənməsinə  səbəb  olur.  Torpaqda  yerləşən  spor-

ların yüksək davamlılığı (80sm-dək), kif göbələklərinin hər tərəfə yayılma-

sına imkan verir (havada,bitkidə, dəndə). 

İnsan  orqanizminə  mikotoksinlər  bitki  və  heyvan  mənşəli  qida  vasi-

təsiə düşə bilər, həm də sonuncular daha az təhlükəlidir, çünki heyvan orqa-

nizmində zəhərlər parçalanır və aktivliyini itirir.  

Mikotoksinlərin qalıq miqdarı məhsulda kanserogen, mutagen və tera-

togen effeklər yaradır (cədvəl 2.78). 

Turş  torpaqların  əhənglənməsi  zamanı  ağır  metalların  bitkilərə  daxil 

olması azalır. Əhəngləşdirmə torpağın üzvi birləşmələri ilə ağır metallar ara-

sında kompleks əlaqələr yaranır. Ph  yüksəldikcə  ağır metallar torpaq məh-

lulundan  karbonatlar,  hidroksidlər  və  fosfatlar  halında  çöküntələrə  düşür. 

(Ag, Cd, Cr, Sr, başqa; Ph yüksəldikcə kök sitemilə ağır metalların udulması 

pisləşir.  

Cədvəl 2.78 

Kiflə yoluxmuĢ bəzi ərzaq məhsullarında aflotoksin B

1

 miqdarı. 

 

Ərzaq məhsulları 

Kif yaradan göbələk 

Aflotoksin  B

1

  miqdarı, 

mkq 

Qızartma  

Yer fındığı  

Apelsin  

Yenə də  

Limon  

Şaftalı   

Sala  

Pomidor şirəsi  

Ağ çörək    

Ev çörəyi 

Aspergillus qlaucus  

Aspergillus flavus  

Penisillium expansium  

Penisillium citromyces  

Penisillium digitatim    

Aspergillus niger 

Aspergillus flavus  

Aspergillus flavus  

Penisillium  qlaucus  

Aspergillus qlaucus  

100 

1100  

5 -50  

5 -50  

20 – 30 

5 

100 – 5000 

20 

20 

10 

317 

 

    

Kif  köbələklərinin  inkişafı  üçün  müxtəlif  kənd  təsərrüfat  məhsulları 

üçün substrat ola bilər. Bu göbələkləri iki ekoloji qrupa bölmək olar. Tarla 

göbələkləri və saxlanma yerində kif yaradanlar. 

Birinci  qrupa  aid  olan  göbələklər  bitkinin  toxumunun  tarlada  kök 

üstündə  və  yaxud  da  ki  biçəndən  sonra  laylarda  zədələyə  bilir.  Dənli 

bitkilərdə göbələklərin inkişafı nəmlik 90 % olan da baş verir.  

Qarğıdalıda  niqrosporioz    xəstəliyini  Nigrospora  oryzae  göbələyi 

yaradır. 

Zədələnmiş  qıcalarda  dənlərin  cücərmə  qabiliyyəti  az  olur  və  güclü 

kiflənirlər.  Göbələk  heyvanlarda  ağır  xəstəlik  yaradan  toksiki  maddələr  

ifraz  edir.  Saxlanma  yerində  kif  yaradan  göbələklərə  əsasən 

Aspergillus, 

Penisillium, Trichothecium  cinsdən olan göbələklər daxildir.  

Kif  göbələkləri  dənə  təsir  etdikdə  cücərmə  qabiliyyəti  azalır  dənin  rəngi 

dəyişir,  sonra  mito toksinmlər  yaranır,  öz  özünə  qızışma  və  kifləşmə  baş  verir və 

tamamilə dağılır.

 

 

 

 

 

318 

 

FƏSĠL III   

 

TORPAQLARIN AQROEKOLOJĠ QĠYMƏTLƏNDĠRĠLMƏSĠ

 

 

Torpaq təbii ehtiyat  kimi  cəmiyyətin  ən vacib  sərvətidir. Bu kənd  tə-

sərrüfatında  əsas  istehsal vasitəsidir və iqtisadiyyatın digər sahələrinin  yer-

ləşdirilməsi  və  inkişafı  üçün  məkan  bazisidir.  Azərbaycanın  geniş  torpaq 

sahəsi vardır, ölkənin torpaq örtüyü növ müxtəlifliyi ilə zəngindir və doqquz 

iqlim qurşağında yerləşir (Cədvəl 3.1). 

   

                                                                              Cədvəl 3.1 

Azərbaycanın kənd təsərrüfatı yerlərinin torpaq 

 örtüyünün strukturu 

 

Torpaqlar 

           Ümumi sahədə xüsusi çəkisi, % 

k-t yerləri 

əkin yerləri 

Podzol və çimli- podzol 

12,3 

14,7 

Çimli və çimli-podzol 

2,4 

1,4 

Boz və qonur meşə 

11,8 

14,9 

Qaratorpaqlar 

42,9 

52,6 

Şabalıdı 

12,8 

10,6 

Şoran və şorakət 

7 

3,4 

Vadilər 

4,9 

0,6 

Digər torpaqlar 

5,9 

1,8 

 

Cədvəl 3.2 

Torpaqların kateqoriyalar üzrə paylanması 

 

Torpaqların aqroekoloji qiymətləndirilməsinin müasir nəzəriyyəsi aşa-

ğıdakıları  əhatə  edir:  bitkinin  aqroekoloji  tələbatı  -  torpağın  aqroqiy-mət-

ləndirmə meyarı kimi; ərazinin landşaft-ekoloji analizi; torpağın aqroekoloji 

qiymətləndirilməsi;  ağır  metallarla  çirklənmiş  torpaqların  aqroekoloji  qiy-

Torpaqların kateqoriyası 

           Sahələr 

Mln ha  %-lə 

Kənd təsərrüfat yönümlü 

406 

3,8 

Yaşayış məntəqələri 

187 

1,1 

Sənaye, nəqliyyat, kommunikasiya 

17,3 

1 

Xüsusi mühafizə olunan ərazilər 

32 

1,9 

Meşə fondu 

1096,8 

64,1 

Su fondu 

27,8 

1,6 

Ehtiyatda olan 

11,2 

6,5 

319 

 

mətləndirilməsi; radionuklidlərlə çirklənmiş torpaqların aqroekoloji qiymət-

ləndirilməsi; torpaqların fitosanitar və sanitar qiymətləndirilməsi; lad.aft  və 

aqrolandşaftların  davamlılığının  qiymətləndirilməsi  və  onların  antropogen 

təsirlərdən dəyişməsi (Кирюшин В.И., 1996). 

RF-da 50 mln ha-dan artıq  kənd təsərrüfatına yararlı torpaq su və kü-

lək eroziyasına məruz qalmışdır. Bundan əlavə, 66 mln ha eroziya təhlükəsi 

olan  torpaqlardır.  Su  eroziyası  yalnız  torpağın  humus  qatını  yuyub  apar-

maqla məhdudlaşmır, bu həm də intensivliyi 80-100 min.ha/il olan yarğan-

ların  yaranmasına,  bulaqların,  su  hövzələrinin,  çayların  lilləşməsinə  səbəb 

olur.  Nəticədə  kiçik  və  orta  çayların  cəmi  axınınları  hər  il  azalır,  məsələn, 

Yuxarı  Don  hövzəsində  0,2%,  Orta  Donda  0,4-0,45%.  Ərazinin  səhra-

laşması  Rostov vilayətində, Kalmıkiyada, Stavropol  ölkəsində, Zabaykalda 

üzə çıxır. Kənd təsərrüfatı yerlərində digər deqradasiya torpaqlarının xarak-

teristikası və intensivliyi cədvəl 3.3-də verilmişdir.   

Cədvəl 3.3  

Kənd təsərrüfatı yerlərində digər deqradasiya torpaqlarının 

xarakteristikası və intensivliyi

 

 

Deqradasiyaya uğramış 

torpağın növü 

Kənd təsərrüfatı  yerləri 

O cümlədən şum 

Mln.ha 

Üm.sahədən 

%-lə 

Mln ha 

Üm.sahədən 

%-lə  

Duzlaşmış 

16,3 

8,2 

4,5 

3,7 

Şorakət  

Turş 

22,9 

51,5 

11,6 

26,1 

9,9 

41,6 

8,2 

34,4 

Rütubətli 

16,1 

8,1 

6,8 

5,6 

Bataqlaşmış 

9,6 

4,8 

2,2 

1,8 

Daşlarla zibillənmiş 

12,2 

6,2 

3,932 

 

. 

Rushidrometin  məlumatlarına  görə  ümumilikdə  Rusiyada  21  adda 

pestisidlərlə çirklənmiş torpaqların sahəsi müayinə olunan torpaqların  11,4% təşkil 

edir. 

 

3.1. Su eroziyası nəticəsində şum qatından torpağın itirilməsinin qiy-

mətləndirilməsi 

RF- nın çox böyük hissəsində torpaqların dağılmasının əsas səbəbi qar 

sularının axınlarıdır. Eroziyanın ən aktiv ocaqları Qeyri-Qaratorpaq, MQV, 

Önural, Qərbi Sibir, Altay ölkəsi, başqa sözlə ilkin mənimsənilmiş təsərrüfat 

yerləri. Təmiz şəkildə əhəmiyyətli sel sulsrı eroziyası Qara dəniz sahillərin-

də, Şimali Qafqazda və Uzaq  Şərqdə  üstünlük təşkil edir.     

Əkin torpaqlarından qar suları ilə torpaqların yuyulub aparılması (M

t

, 

t/il)  aşağıdakı  formula  ilə  hesablanır  (Torpaqların  aqroekoloji  qiymətlən-

320 

 

dirilməsi, aqrotexnologiya və əkinçiliyin adaptiv-landşaft sisteminin lahiyə-

ləndirilməsi, 2005):           

 

e

n

t

k

S

L

M

M

.

.

.

.

sin

.

.

.











        (3.1) 

 

burada,  ρ-  əazinin  nəmlik  dərəcəsinin  əmsalı;  ρ=0,132  –  meşə  zonası;  ρ= 

0,115  –  meşəçöl  zonası;  ρ=0,103  –  çöl  zonası;  M-  şum  qatından  torpaqların 

yuyulmasının  orta  çoxillik  qiyməti  (t/ha);  L-suyun  bölünməsindən  torpağın 

yuyulmasının  təyin  olunduğu  yerə  qədər  olan  məsafə,  m-lə;  π–  yamacların 

profilinin torpaqların yuylmasına təsirinin uçotunun əmsalı; π =1 – düz; π= 0,86 - 

əyri; π=1,17 – şişkin;  π=1,06 – mürəkkəb ( birinci üç profilin birliyi); S

n 

– tirpaq 

örtüyü  tipinin  (yarımtipinin)  sahəsi  (Cədvəl  3.4);  λ–  torpağın  eroziyalılıq 

dərəcəsinin  torpağın  yuylmasına  təsirini  xarakterizə  edən  əmsal:  λ=  0,88  – 

yuyulmamış və zəif yuyulmuş;  λ=1– orta yuyulmuş; λ=1,14 – güclü yuyulmuş;  k

e 

 

- yamacın ekspozisiyasının yuyulmaya təsirinin əmsalı: k

e 

=0,82 – şimali;  k

e

= 1,18 

–  cənubi;  k

e

=1,05  –  cənub-şərqi  və  cənub  qərbi;  k

e

=0,95  –  şimal-şərqi  və  şimal- 

qərbi; k

e

 =1 – şərqi və qərbi.  

Şum qatından ortaçoxillik axınların xəritəsinə əsasən  torpaq  tiplərinə  

(yarımtiplərinə) (S

n

) düzəliş   

Leysan yağışları sularından torpaqların yuyulması (M

l

, t/ha) aşağıdakı 

formula ilə hesablanır:  

 

A

s

L

i

M

n

i

























sin

    (3.2) 

 

Burda, i – maksimal 30 dəqiqəlik leysan yağışlarının intensivliyi; A – 

aqrofonun növündən asılı olan parametr: A =5,9 – par (herik); A=4 – becə-

rilən; A=1 – sıxörtüklü; A=0,2 –boş torpaqlar (dincə qoyulmuş).  

Misal. Boz meşə torpaqlı becərilən dənli  növbəli əkin sahəsində əri-

miş qar suları və leysan yağışları sularından torpaqların yuyulmasının təyin 

olunması tələb olunur.  

İlkin  məlumatlar.  İşçi  sahə  -  cənub  ekspozisiyalı  yamac  (k

e

=1,18) 

uzunluğu L= 550 m, şişkin profilə malikdir 

)

17

,

1

(





). Torpaq – boz meşə 

ortagillicəli  (S

n 

=1,13), yuyulmamış (λ=0,88), zəif yuyulmuş (λ=0,88), orta 

yuyulmuş    (λ=1)  və  güclü  yuyulmuş  (λ=1,14).    Növbəli  əkində  bitkilərin 

növbələşməsi:  herik  –  payızlıq  buğda  –  şəkər  çuğunduru  –  arpa.  Ərazinin 

rütubətlilik əmsalı ρ=0,115 (meşə-çöl zonaı). Dondurma şumundan torpağın 

orta  çoxillik  yuyulub  aparılması  M

k

=7,4  t/ha,  kipləşdirilmiş  şumdan 

M

yn

=5,1t/ha. Maksimal 30 dəqiqəlik leysan yağışlarının 50%-li təminatında  

i=0,49  mm/dəq.  Leysan  yağışından  yuyulmalara  aqrofonun  təsir  əmsalı: 

cərgəarası becərilənlər – A= 4; herik – A= 5,9; sıxörtülülər – A=1.  

321 

 

Həlli.  Topoqrafik  xəritəni  istifadə  etməklə  (kənd  təsərrüfatı  müəssi-

səsinin  yer  quruluşu  xəritəsi)  M  1:  10000  maştabında  işçi  sahə  21,6  m 

uzunluğunda  hesablama  kəsiklərinə  bölünür  (kənd  təsərrüfatı  texnikasının 

maksimal  enlik  tutumuna  uyğun  gəlir).  Hər  kəsik  üçün  onun  mailliyi  pro-

millərlə  (%

0

)  və  maillik  bucağının  sinusu  müəyyən  olunur.  İşçi  sahədə 

mailliyin  hesablanması  ardıcıllığı  cədvəl  3.4.də  verilir  (L-su  ayrıcından 

məsafə, m; H

a 

– tədqiq olunan yerin absolyut yerin hündürlüyü, m.abs.; İ – 

maillik promillərlə).