Ġzabella qasimova, musa bayramov
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 3.47 Torpaq ehtiyatlarına antropogen təsirin dərəcəsinin xarakteri
- 379 FƏSĠL IV
- 4. 1. Dən emalı sənayesinin tullantılarının qiymətləndirilməsi
- Cədvəl 4.1 Darının emalında məhsul çıxımı
- Cədvəl 4.3 Arpanın emalında məhsul çıxımı
- Cədvəl 4.5 Noxud emalında məhsul çıxımı, %
- Cədvəl 4.6 Qarğıdalı emalında məhsul çıxımı
- Cədvəl 4.7 Düyü emalından məhsul çıxımı, %
|
Cədvəl 3.46 Abiotik və biotik faktorlara görə aqrolandĢaftların davamlılıq kriteriyaları L ya Abiotik faktorlara görə landşaftın xarakteri L yb Biotik faktorlara görə landşaftın xarakteri ≤ 0,5
Qeyri-sabitlik yaxşı əks olunur. ≤ 0,33
Qeyri-sabit 0,51 – 1 Qeyri-sabit vəziyyət 0,34 – 0,5 Az sabit 1,01 – 3 Vəziyyət şərti sabitdir. 0,51
– 0,66
Orta sabit sabit 4,51
və daha çox Sabitlik yaxşı əks olunur. ˃ 0,66
Sabit 376
etmək tələb olunur.
liyi 3
0 olan yamacda, torpaq –
güclü qələviləşmiş qaratorpaq, ağır gillicəli), meşə və meşə əkinləri –3 ha (o cümlədən iynəyarpaqlı müşə - 1,9 ha, meşə zolaqları –1,1 ha), bağ –0,1 ha. Biçilməyən, biçilən və otarılan xam torpaq- lar 3-4 0
Su hövzəsi (nohur) –lilləşmiş –1,05 ha. Abadlaşdırılmış sahə -0,25 ha, yolun sahəsi – 0,065 ha. Həlli.
1. (3.35) formuluna uyğun olaraq landşaftın sabit elementlərinin sahə- sini tapırıq: 1,9 + 1,1 + 0,1 + 26 + 90 = 119,1 ha və qeyri-sabitlər: 495 + 1,05 + 0,25 + 0,065 =496,365 ha; uyğun olaraq, Э ya = 0,24. Belə ki, Э ya ˂
0,5 olduqda fermer təsərrüfatının aqrolandşaftının abiotik göstəricilər üzrə qeyri-sabitliyi yaxşı nəzərə çarpır (cədvəl 3.47). 2.
vamlılıq dərəcəsini təyin edirik: [(1,9 . 0,7 . 0,38) + (1,1 .0,43 . 0,7) + (0,1 . 0,43 . 0,7) + (26 . 0,7 . 0,62) + (90 . 0,7 . 0,68) + (1,05 . 0,7 . 0,79) + (495 . 0,14 . 0,7) + (0,25 . 0,7 .0) +(0,065 . 0,7 .0)] / 615,465 = 0,17, yəni Э yb
˂
0,33 (cədvəl 3.53), uyğun olaraq, biotik faktorlara görə təsərrüfatın aqro- landşaftı qeyri-sabitdir. Torpaq ehtiyatlarına antropogen təsirin dərəcəsi 5 ballıq şkalanın kö- məyilə təyin oluna bilər (Koçurov B.İ., 2003) – cədvəl 3.47-ə bax.
Təsirin dərəcəsi Qiymətlən dirmə, bal Torpaq qrupları Yüksək
5 Sənaye və infrastruktur torpaqları Əhəmiyyətli 4 Şumlar, çoxillik tingliklər Orta 3 Mədəni və yaxşılaşdırılmış yem sahələri Əhəmiyyətsiz 2 Təbii yem sahələri Çox az 1 Təbii uroçiş torpaqarı
Torpaqların ekoloji-təsərrüfat vəziyyəti nisbi gərginlik əmsalı ilə xarakterizə olunur, K н :
K н
, (3.37)
377
burada, F 1-2 – 1-2 ballıq torpaq sahələri (ha); F 4-5 - 4 və 5 ballıq torpaq sahələri (ha). Əgər K н ≥ 1 olarsa, onda ərazi antropogen təsir dərəcəsinə görə torpaq fondu və təbii mühafizəyə görə balanslaşdırılmışdır. K н
˂ 1 olduqda ərazi ekoloji təhlükəli olur, ona görə ki, əhəmiyyətli dərəcədə geniş şumlanma və sənaye torpaqları ekosistemdə destabilləşmə faktorları kimi təsir göstərir. Belə halda həmin torpaqların sahəsinin azaldılması haqda təd- bir görmək lazım gəlir, başqa sözlə landşaftda təsərrüfat yerlərinin struk- turunun optimallaşdırılması prinsiplərini işləyib hazırlamaq lazım gəlir. Torpaqların ayrı-ayrı kateqoriyalarına antropogen təsirləri nəzərə al- maqla, ekoloji fondun torpaqlarının cəmi sahəsi (F ef ) aşağıdakı formula ilə təyin olunur:
F ef = 0,6F 3 + 0,8F
2 +F
1
(3.38) burada, F 1 ,
F 2 , F 3 – müxtəlif antropogen təsirlərə məruz qalan torpaq sahələridir (ha). Ekoloji mühafizə əmsalı K em aşağıdakı ifadə ilə hesablanır:
K em
ef / F
(3.39) burada, F - ərazinin ümumi sahəsidir (ha). Misal. Ərazinin nisbi gərginlik və ekoloji mühafizə əmsallarının təyini və torpaq ehtiyatlarına antropogen təsirin dərəcəsini müəyyən etmək tələb olunur.
Torpaqların kateqoriyası Sahə, min.ha
Ümumi sahədə, %-lə Şum 1943.4
64.8 Çoxillik tingliklər 27.1 0.9
Biçənək və otlaqlar 467.6
15.6 Meşə torpaqları 249 8.3
Bataqlıq 32.2
1.1 Su altında qalan torpaqlar 37.2 1.2
Yollar 72.5
2.4 Pozulmuş torpaqlar 10.9 0.4
Meliorativ qurğular və münbiliyin bərpa olunması tor 4.1
0.1 Dincə qoyulmuş torpaqlar 1.4 -
67.9 2.3
Tikinti-abadlıq torpaqları 55
1.8 Digər torpaqlar 31.4 1.1
378
Həlli. 1.
Cədvəl 3.48 -ə əsasən torpaqların kateqoriyalarını cədvəl 3.49-də olduğu kimi qruplarda ümumiləşdirirk və onların ballarını mənimsəyirik: 1 – meşə torpaqları, bataqlıq, su altında olan torpaqlar, ağac-kol bitkiləri; 2 – biçənək və otlaqlar; 3 – dincə qoyulmuş və digər torpaqlar; 4 – şum, çoxillik əkinlər, meliorativ tikinti torpaqları; 5 – yollar, pozulmuş torpaqlar, abad- lıqlar. 2.
(3.37) nisbətinə əsasən 1-2 və 4-5 bal antropogen təsirə məruz qalmış torpaqların sahələrini və gərginlik əmsalının qiymətini təyin edirik: F 1-2
= 853,9 min ha, F 4-5
= 2113 min ha, K н = 0,4. 3.
(3.38) formuluna əsasən ekoloji fondun torpaqlarının sahəsini: F эF = 780,1 min ha və ekoloji mühafizə əmsalını K эз = 0,26 tapırıq. 4.
K н = 0,4 olduqda, yəni 1-dən kiçik olduğundan ərazi ekoloji təh- lükəli sayılır, əsasən də, 64,8 % şum torpaqları olduqda. Antropogen təsir və təbii mühafizə dərəcəsinə görə balanslaşmağa çatmağın perspektivi şum torpaqlarının sahəsinin azaldılmasında görünür. Aqroekosistemlərə kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin təsirinin qiymətlən- dirmə ölçüsü kimi əkinçiliyin ekolojiləşdirilməsinin göstəricisi istifadə olunur - K qm (Jitin Y.İ. və b., 2002):
i qu eq mr k qi o q em M M M P f K M K Y K 1 ) ( я (3.40) burada, У- bitkinin məhsuldarlığı və onların miqdarı (n), К q – bitki qalıqlarının humuslaşma əmsalı, M o - verilən üzvi gübrənin kütləsi, К qi - üzvi
gübrələrin humuslaşma əmsalı, f ə – növbəli əkində konkret bitkinin sahəsinin payı, р
– növbəli əkinin rotasiyası dövründə bitkinin təkrarlanma əmsalı,
M mr - humusun minerallaşma kütləsi və biçindən sonra qalan qalığın miqdarı, M er –torpaq eroziyası nəticəsində itirilən humus maddəsinin kütləsi, M ru – məhsulun yaranmasına sərf olunan humusun miqdarı. (3.40) formulunda K em = 0,3-0,4 qiyməti əkinçilik sisteminin kifayət qədər ekolojiləşmədiyi və aqrolandşaftın davamsızlığını göstərir.
379
AQROSƏNAYE TULLANTILARININ EKOLOGĠYASI 1997-ci ildə tullantıların federal təsnifat kataloqu hazırlandı. Bu kata- loqun əsas vəzifəsi bütün növ tullantıların üçotunun təşkili və tullantıların bazarı haqda dövlət təşkilatlarını informasiya ilə təmin etməkdir. Tullantı- ların kataloqu – bu tullantı növlərinin siyahısıdır, tullantıların mənşəyini, aq- reqat vəziyyətini, kimyəvi tərkibini və ekoloji təhlükəlilik səviyyəsini əhatə edir (Сметанин В.И., 2000). Tullantıların aşağıdakı növlərini fərqləndirirlər: sənaye tullantıları (ST); bərk məişət tullantıları (BMT); çirkab sular (ÇS); tibbi tullantılar (TT); gübrə kimi yararsız olanlar (GY). Tulllantılar tərkibindəki kimyəvi maddələrin zəhərliliyindən asılı olaraq, ətraf mühitə müxtəlif dərəcədə təsir göstərə bilirlər: həddən çox təhlükəlilər – I sinif zəhərlilər, yüksək təh- lükəlilər – II sinif, orta təhlükəlilər – III sinif, az təhlükəlilər – IV sinif, praktiki olaraq təhlükəsizlər - V sinif. Sənaye və aqrosənaye kompleksinin tullantıları partlayış və yanğın təhlükəli, oksidləşdirici qabiliyyətli, korroziya yaradanlar, zəhərli və ekozəhərli ola bilirlər (Бурцева Н.Н., 2001). Tullantıların təhlükəlilik səviyyəsi aşağıdakı bərabərliklə təyin olunur:
n i i t n K U 1 2 / , (4.1)
hansı ki, tullantıların təhlükəlilik indeksi K i = YVQ / (Y
+ p
i ), burada n – komponentlərin seçilmiş sayı, hansı ki, az əhəmiyyət kəsb edir K i ; YVQ – tullantıda kimyəvi maddənin yol verilən qatılığı; Y i - i maddəsinin suda həll olmasını xarakterizə edən əmsal; p i – tullantıda i zəhərli maddəsinin miqdarı. Aqrosənaye tullantıları və ya ikinci maddi ehtiyatlar (İME) istifadə spesifikliyinə görə altı qrupa bölünür: ● ərzaq məhsullatının tullantıları; ● yem tullantıları; ● toz formalı tullantılar; ● sənaye tullantıları; ● tikinti materialları tullantıları; ● yanacaq kimi istifadə olunan tullantılar. İME – ı aşağıdakı səbəblərdən təsnifləşdirirlər: yaranma mənbəsinə (bitki, mineral, kimyəvi); aqreqat vəziyyətinə görə (bərk, maye, qazformalı);
380
alınma texnologiyasına görə (xammalın ilkin emalı, xammalın ikinci emalı, tullantıların sənaye emalı); əlavə işlər görülmədən təkrar istifadə imkanları; yaranma həcminə görə (çoxtonlu – 100 min t/il –dən çox, aztonnajlı – 100 min t/il-ə qədər); istifadə olunma dərəcəsinə görə (tam istifadə olunan, qismən istifadə olunan, istifadə olunmayan); sonrakı istifadə istiqamətlərinə görə (ərzaq məhsulları, texnoloji yönümlü məhsullar); aid olduğu sahəyə görə (şəkər, dən emalı sənayesi və s.).
Dəndən un və yarma istehsalında ikinci məhsullar və tullantılar yara- nır, hansı ki, ətraf mühitin çirklənməsi üçün potensial mənbədilər. Çörək bişirmə unu buğda və düyü dənindən alınır. Yarma assortimentlərini səkkiz yarma bitkisindən alırlar: düyü, qarabaşaq, darı, arpa, yulaf, noxud, qarğı- dalı, buğda. Əsas dənin tərkibindən asılı olaraq, əlavə məhsullar və I (dən 10- 50%), II (dən 2-10%) və III (dən 2%-dən az) kateqoriyalı tullantılaradlanır. Yem əhəmiyyəti olmayan aşağı dən tərkibli dəntəmizləmə tullantıları (mine- ral, metalmaqnit, kobud qarışıq), ətraf mühitin mexaniki çirklənmə mənbəyi ola bilər. Emala daxil olan dəndə 1% -dən 4% -dək alaq və 2-6%-dək dən qarışıqları olur, hansı ki, dən təmizləmə şöbəsində müəyyən olunmuş nor- mativə qədər çatdırılır. Dən emalı sənayesinin ikinci xammal ehtiyatlarının (tullantıların) nomenklaturasının 8 adı var: yem-dən məhsulu, dən tullantı- ları, xırda dənlər, döğrantılar, yem xırdalanmaları, luzqalar, un və rüşeym (cədvəl 4.1- 4.8).
Cədvəl 4.1 Darının emalında məhsul çıxımı
Məhsullar Cilalama
Məhsullar Cilalama Vallı
dəzgah- da
Maşınlarda A1-ЗШН-3 Vallı dəzgah
da Maşınla
rda A1- ЗШН-3
Yarma: əla növ 5 5 Luzqa, 3-cü kateqo riyadan tullantılar, itkilər,.
15 15
I sort 58
56 2 sort 2 2
65 63
1və2-ci kateqori yalı tullantılar 7 7 Yem doğrayıcısı 4 5 Yem unu 8,5
9,5 vsuşka
0,5 0,5
381
QarabaĢaq emalında məhsul çıxımı Məhsullar Yarma istehsalında çıxım QTO-lu QTO-suz Yarma-nüvə: 1 sort 59 52 2 sort 3 4 Yarma-prodel 5 10 Cəmi yarma 67 66 Yem unu 3 6 Luzqa, 3-cü kateqoriyalı tullantılar, mexaniki itkilər 21,5 20 1 və 2-ci kateqoriyalı tullantılar 7 7 Ysyşka 1,5 1 Qeyd: QTO – hidrotermiki emal
Yem dən məhsulunun tərkibibndə 2-85% -dək dən, o cümlədən 2-20% əsas dən (buğda, çovdar) olur. Yarma istehsalında bu məhsula I və tamamilə yem kimi istifadə oluan II kateqoriyanın tullantıları (2-50% dən və dən qarışığından ibarət, 50-85% əsas dəndən ibarət) uyğun gəlir. Dən tullantıları – dənin təmizlənməsindən, yarma qarışıqları və 2%- dən çox dən olmayan əlavə səpin materialı, küləş hissələri və tozlarından yaranan tullantılar yem kimi istifadə olunur. Cədvəl 4.3 Arpanın emalında məhsul çıxımı Yarma çıxımı Buğda
Arpa Buğda yarması: № 1-2 № 28 --
№ 3-4 10
-- № 5 2 --
Сəmi yarmalar 40
-- Arpa yarması: № 1 -- 15
№ 2 --
42 № 3 -- 5
62
Yem unları 40
19,3 Luzqa
10 10
Xırda arpa 5 5 1və 2 - ci kateqoriyadan tullantılar 2,3
2,3 3-cü kateqoriyanın tullantıları, mexaniki itkilər 0,7 0,7
Ysuşka 2 0,7 382
Buğda emelında məhsul çıxımı, %
Məhsullar Çıxım Məhsullar Çıxım
―Poltavskaya‖ yarması 30 № 1 və 2 8 1 və 2-ci qrupdan olan tullantılar 5,3 № 3 və 4 43 3-cü kateqoriyadan olan tullantılar və mexaniki itkilər
0,7 ―Artek‖ yarması 12
Cəmi yarmalar 63
Usuşka 1
Cədvəl 4.5 Noxud emalında məhsul çıxımı, % Məhsullar Çıxım Məhsullar Çıxım Bütün noxud 35 3-cü
kateqoriyadan tullantılar və mexaniki itkilər. 0,5 Zədələnmiş noxud 38 1 və 2-ci kateqoriyadan tullantılar 1 Cəmi yarmalar 73 Xırda noxudlar 5 Un
10,5 Usuşka 4 Luzqa
6
Qarğıdalı emalında məhsul çıxımı Məsullar Xırdalanmamış və qabıqlı yarma Xırdalanmamış yarmalar, qabıql ar və xlopya Xırdalanmamış yarmalar və xlopya Yarmadan xlopyalar Doğranmamış yarma: əla sort 10 10
10 - Birinci sort 19,5 19
20,5 - Qabıqlı yarma: əla sort
5,5 -
-
- Birinci sort 10
10 - - Lopa - 5 14,5 95,5
Cəmi 45
44 45
95,5 Yem
doğraması 4,5
4 4,5
2,5 Un
11,5 11,5
11,5 1,5
Luzqa, 3-cü
dərəcəli tullantı 27,7 26,7
27,7 0,1
1və2 kateqoriyalı tullantılar 7,8
8,3 7,8
- Quruyub
azalma 3,5
5,5 3,5
0,4 383
Düyü emalından məhsul çıxımı, % Məhsullar Cilalanmış düyünün istehsalında çıxım Pardaxlnmış düyü istehsalında çıxım Yarma: əla sort 5 10 Birinci sort 45
43 Ikinci sort 5 1,5
Doğranmış 10
10,5 Cəmi yarmalardan 65 65
Yem unu 13,2
13,2 Qeyri-yem luzqası, 3-cü kate- qoriyadan tullantılar 19,1
19,1 1 və 2-ci kateqoriyalı tullatılar 2 2
0,7 0,7
Cədvəl 4.8 Yulafın emalından məhsul çıxımı,% Məhsullar Doğranmamış yarma
Lopalarla doğranma mış yarma Yulaf unu
Yarma 45
39,5 - Lopa - 5,5
- Yulaf unu - -
Cəmi 45
45 52
Yem unu və doğraması 16
16 9,5
Luzqa 27
27 26
1 və 2 kateqoriyalı tullantılar 2,8
2,8 1,3
3-cü kateqoriyalı tullantılar 0,7
0,7 0,7
Xırda yulaf 5 5 5 Quruyub azalma 3,5 3,5
5,5 Xırda dənlər -əsas bitkinin dəninin 5%-ə qədəri yarma istehsalına yaramır və yem kimi istifadə olunur. Qırıntılar –buğda və çovdarın üyünmə tullantıları. O, rüşeym və endo- sperm qarışıqları olan qabıq və aleyron qatından ibarətdir. Yem kimi və ―dietik ərzaq‖ kimi istifadə olunur. Yem doğramaları – nüvəsinin ölçüsü 1,5 mm-dən böyük olan noxud, darı, yarma üçün yulaf tullantıları əvvəlcədən nəzərdə tutulmayan doğran- mış hissələridir. Doğrantılar –buğda və çovdarın üyüdülməsindən yaranan tullantılar, endosperm və rüşeym hissələri qrışıqları olan, aleyron qatı və qabıq qırın- tılarından ibarətdir. Luzqa –çiçək pulçuqları olan bitkilərin (çəltik, darı, yulaf, arpa) toum- larının qabıqdan və meyvə örtüyünün çıxarılmasından alınan məhsul olub, kletçatka və mineral maddələrlə zəngindir. Kombikorm, yem xəmirləri, süni
384
torpaq, bir sıra tibbi ləvazimatlar üçün xammal kimi istifadə olunur. Yem unu cilalanma prosesində yaranır və dənin bütün anatomik hissə- lərinin incə doğranmış hissələrindən ibarətdir və 1,5 mm diametrli deşiklər- dən keçə bilir. Texniki sahələr 23 növ un hazırlayır. Unun istifadəsinin əsas hələri–yem qarışıqları və kombikormalardır. Bundan başqa, o parfumeriya və farmakaloji sənayedə istifadə olunur. Rüşeym–un üyütmə istehsalı (buğda rüşeymi) və qarğıdalı yarması istehsalının (qarğıdalı rüşeymi) tullantısıdır. Doğranmış dənin yastı səthdən ələnməsi nəticəsində alınır və qabıq və endosperm hissəciklərinin qarışıqları olan bütöv və doğranmış dən rüşeymlərindən ibarətdir. Istehsalatda ―rüşeym lopaları‖kimi gedir, vitaminlərin və ərzaq yağlarının ekstraksiyası üçün istifadə olunur. Un üyütmə-yarma sənayesinin tullantıları ilkin dənin kütləsinin 1/3 - ni təşkil edir. Bitkiçilik məhsulları saxlayan və emal edən müəssisələr at- mosfer havasını, əsasən, IV zəhərlilik sinfinə daxil olan tozla (cədvəl 4.9), eləcə də yanacağın yanması nəticəsində yaranan inqridientlərlə (qaz, mazut, kömür) çirkləndirir. Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|