Ġzabella qasimova, musa bayramov

Cədvəl 3.42 

Torpağa maksimal təzyiqin və torpaqda normal müqavimətin yol verilən 

səviyyəsi (Denisov V.V., 2002)     

Torpağın 

nəmliyi, HB 

 

Diyircəkli  və  tırtıllı  təkərlərlə 

torpağa olan maksimal təzyiq, 

0,5  m  dərinlikdə  torpada  nor-

mal müqavimət, kPa   

Yaz 

dövründə 

Yay-payız 

dövründə 

Yaz dövründə 

Yay-payız 

dövründə 

˃ 0,9 

80 

100 

25 

30 

0,7 -0,9 

100 

120 

25 

30 

0,6 – 0,7  

120 

140 

30 

35 

0,5 – 0,6  

150 

180 

35 

45 

≤ 0,5 

180 

210 

35 

50 

 

Kombinə  olunmuş  aqreqatlar  da  torpağın  kipləşməsinin  azalmasına 

səbəb olur: bir dəfə keçməklə bir neçə texnoloji prosesləri həyata keçirmək-

lə; torpağa üzvi  gübrələrin, bitki qalıqlarının, biohumus və kalsium tərkibli 

maddələrin  verilməsi;  torpağın  strukturunu  yaxşılaşdıran  çoxillik  otların 

becərilməsi.  

Torpağın  becərilməsinə  çəkilən  xərclərin  mühüm  texnoloji  göstərici-

ləri onun bərkliyi və kipliyi ilə şərtlənir. Torpağın bərkliyi   η

n

(n/sm

2

) nəm-

likdən W (%)  və torpaq strukturunun kipliyindən d (q/sm

3

) asılıdır və aşağı-

dakı emprik bərabərliklə təyin oluna bilər (Rusanov V.A., 1998):    

 

                                         η

n

=10,2

.

d+22,4

.

W-11,4

                                

(3.31) 

 Torpağın kipliyi u

n 

 (%) kvadrat tənliklə tapılır: 

                             

H

C

C

u

ç

ç

n

139

,

0

009

,

0

29

,

0

5

,

90

2









                    (3.32) 

Burada,  C

ç

  –  torpaqda  gilli  hissəciklərin  miqdarı,  (%);  H  –  torpaqda 

humusun miqdarı, %-lə. 

(3.32) tənliyi 1˂ H ˂ 11 diapozonunda doğrudur.  

Torpağın  kipləşməsinin  nəticəsi  onun xüsusi müqavimətinin  artması-

dır. Məsələn, tırtıllı və ağır təkərli traktorlarla (K – 700, T – 150K)  şumla-

mada,  xüsusi  müqavimətin  artması,  uyğun  olaraq:  16-25  və  44-65%  təşkil 

edir  (Kuroçkin  K.İ.,  1989)  ki,  bu  da  daha  çox  yanacaq  sərfini  tələb  edir. 

Torpağın kipliyi 0,1 q/sm

3

 artdıqda, bitkinin mənimsəyə bilmədiyi nəmliyin 

369 

 

miqdarı 10% artır. Kipləşmə quraqlıq, sementləşmə, şum horizontunun da-

ğılması, aerob heterotrof mikroorqanizmlərin sayının azalması, torpaq mik-

robiotunun atmosfer azotunu tutmaq və onu assimilyasiya prosesində istifa-

də etmək qabiliyyətinin azalması ilə müşaiyət olunur. Nəticədə aqrosenozla-

rın məhsuldarlığı azalır.  

Texnikanın  bir  izdən  keçməsi  sayından  asılı  olan  məhsul  itkisi  ∆M  

(%),  aşağıdakı tənliklə  qiymətləndirilir (Rusanov V.A., 1998):   

 





)

1

ln(

181

,

0

9

,

9

28

,

1















n

T

C

M

ç

              (3.33) 

 

burada,  C

h

–torpaqda  gilli  hissəciklərin  miqdarı  %-lə;  T–  vaxt  illərlə 

(T=1,2...);  n – texnikanın bir izdən keçməsinin sayı (n=1, 2, 3...).  

  

Torpaq strukturunun kipliyinin artmasında şum  (0-20 sm) və şumaltı 

(20-40 sm) horizontlarda məhsul itkisi  ∆M(s/ha) bu tənliklə təyin olunur: 

 

  ∆M=Y

m

{(C

n

 . [d

n

 - d

o

])

k

 +(C

nn

 .[d

nn

 - d

o

])

k

}                  (3.34)   

 

burada,  Y

m

– maksimal məhsul, s/ha ( d

n= 

d

n 

=d

0  

şərt daxilində); d

n 

və d

nn 

 - 

torpaq qatının strukturunun kipliyi, uyğun olaraq, 0-20 və 20–40 sm – də (q/sm

3

); 

d

o 

-torpaq  strukturunun  optimal  sıxlığı,  q/sm

3

;  C

n   

və  C

nn

-  torpaqda  gilli 

hissəciklərin sayından asılı olan göstərici, sm

3

/q; C

n

= 2,1 və C

nn 

=1,4 sm

3

/q dənli və 

paxlalı bitkilər üçün; C

n

=1,5 və C

nn 

= 0,9sm

3

/q cərgəarası becərilən bitkilər üçün; k 

= 1,85 – dənli və paxlalı bitkilər; k =1,6 – cərgəarası becərilən bitkilər üçün. 

Misal. Silos üçün qarğıqalının becərilməsində boz – meşə ağırgillicəli 

torpaqların  bərkliyini və kipləşməsini və kənd təsərrüfatı texnikası ilə kip-

ləşdirilməsi nəticəsində məhsul itkisini təyin etmək tələb olunur.  

Ilkin məlimatlar. (cədvəl 3.43-yə bax).  

Cədvəl 3.43 

Bitkilərin becərilməsinin torpaq Ģəraiti 

 

Torpaqlar  

Bitki  

Maksimal 

məhsul 

darlıq, 

s/ha  

Torpaq 

struktu 

runun 

optimal 

kipliyi, 

q/sm

3 

0-20 

sm 

torpaq 

qatında 

nəmlik, 

%  

Torpaqda 

gilli  hissə 

ciklərin 

miqdarı, 

% 

Torpaqda 

humusun 

miqdarı,% 

Qələviləşmiş 

ağırgillicəli 

qaratorpaqlar 

Payızlıq 

buğda  

41 

1.25 

26 

54 

4.9 

Şəkər 

çuğunduru  

440 

1.15 

21 

56 

5.1 

Ağırgillicəli 

boz-meşə 

torpaqlar 

Qarğıdalı 

(silos 

üçün)  

400 

1.3 

31 

41 

3.1 

370 

 

    Həlli.  

1.3.43 cədvəlindəki məlumatları nəzərə alaraq, (3.31) formuluna görə 

torpağın bərkliyini təyin edirik:  

5

,

692



n



 n/sm

2

.  

2.(3.32)  formuluna  görə  boz-meşə  torpaqların  kipliyini  tapırıq:  u

n

  = 

94,2 % . 

3.(3.33) formuluna əsasən qarğıdalının silos kütləsinin  texnikanın T= 

1  ildə  bir  izdən  üç  dəfə  (n=3)  keçməsindən  asılı  olan  itkisini  müəyyən 

edirik: ∆M= 2,7 %. 

3.(3.34)  formuluna  görə  qarğıdalının  silos  kütləsinin  məhsul  itkisini 

(s/ha), boz-meşə torpaqların şum (1,35 q/sm

3 

- qədər) və şumaltı (1,4 q/sm

3

 

– qədər) horizontun kipləşməsində tapırıq, hansı ki, 15 s/ha təşkil edir.  

3.10.  Pozulmuş torpaqların rekultivasiyasının ekoloji əsasları  

Torpaqların  pozulması  faydalı  qazıntıların  çıxarılması  və  emalında, 

müəssisələrin,  yolların  tikilməsində,  məhsul  nəqlində  baş  verir.  O,  torpaq 

örtüyünün  pozulmasına,  ərazinin  hidroloji  rejiminə,  texnogen  landşaftın  

yaranmasına səbəb olur. Cədvəl 3.44 – də faydalı qazıntıların çıxarılmasında 

torpaqların  pozulma  kateqoriyası  verilmişdir.  Pozulmuş  torpaqlar  özünün 

ilkin dəyərini itirir və ətraf mühitə mənfi təsir göstərir. Məsələn, dağ emalı 

qazıntılarından  sonra yaranan dağıntılarda defilyasiya nəticəsində atmosfer 

tozlanır.  Texnogen  çirklənmədən  yaranan  tozun  yayılmasının  məsafəsi  da-

ğılmış  suxurun  qranulometrik  tərkibindən  və  ilin  isti  dövrünun    müddətin-

dən asılı olaraq təyin  edilir və küləyin istiqamətindən asılı olaraq 0,5-5 km 

təşkil  edir  (Пигорев  И.Я.,  2006).  Texnogen  landşaftlarda  su  eroziyasının 

intensivliyi kənd təsərrüfatı tarlalarında bunlardan on dəfələrlə çox olur. Be-

lə  ki,  Kursk  maqnit  anomaliyasında    (KMA)  o  240  m

3

/ha  -  dan  (kellovey 

gili) 840 m

3

/ha - a qədər (gillicəli torpaqlarda); Kuzbasın texnogen dağıntı-

larında  42  t/ha  -  dan  (şimal  ekspozisiyasının  alevrit  və  qumsallıqlarında) 

402 t/ha - a qədər cənub ekspozisiyasının eyni torpaq tipində dəyişir.  

 

 

Cədvəl 3.44 

Torpaqların pozulma kateqoriyaları 

 

Pozulmanın 

kateqoriyası  

Çıxarılmanın həcmi və üsulu  

Landşaftın vəziyyəti  

1 

2 

3 

Çox güclü  

Faydalı qazıntı açıq üsulla çıxarılır. 

Pozulmuş  torpaqların  sahəsi  5  min 

ha-dan çox; xammalın həcmi 1mlrd. 

t və ya 1 trill.m

3

 -dan çox.  

Təbii landşaftların tamamil 

transformasiyası  (məhvi); 

hətta  qismən  rekultivasiya 

da çətinləşir.  

 

371 

 

davamı 

1 

2 

3 

Güclü  

Faydalı qazıntının çıxarılması üstün 

açıq  üsulla  aparılır.  Pozulmuş  tor-

paqların sahəsi 1-dən 5min ha-a qə-

dər;  xammalın  həcmi  1mlrd  t-dan 

100  mln  t  və  ya  1  trill.m

3

  -dən  100 

mlrd. t.m

3

 -a qədər.  

 

 

Təbii landşaftlar 

transforma siya olunub 

ilkin rekultivasiya 

olunmadan təsərrüfatda  

istifa dəyə yararsızdır.   

Orta 

Çıxarılmanın  açıq  və  yeraltı  üsulu. 

Bərk mineral xammalın həcmi 10 – 

100mln.t  və  ya  10-100mlrd.m

3

; 

pozulmuş torpağın sahəsi.  

Torpaqlar  qismən  və  ya 

müvəqqəti  olaraq  təsərrü-

fatda  istifadədən  çıxarıl-

mışdır. Təbii landşaftların 

bərpası mümkün dür.  

 Əhəmiy 

yətsiz  

Açıq  və  yeraltı  qazmalar. Bərk  mi-

neral xammalı həcmi 10 mln.t və ya 

10  mlrd.m

3

;  pozulmuş  torpaqların 

sahəsi 0,01-dən 0,1min.ha ya qədər. 

Torpaqlar  qismən  və  ya 

müvəqqəti  olaraq  təsərrü-

fatda istifadədən kənarlaş-

dırılır.  Landşaftlar  zəif 

pozulmuşdur.  

  

Faydalı  qazıntıların  çıxarılması  ərazinin  hidroloji  rejimini  dəyişir. 

Dövlət  hidroloji  institutunun  tədqiqatları  göstərdi  ki,  Stavropol  qrupundan 

olan  dəmir  filizlərinin  mənimsənilməsi  yeraltı  suların  səviyyəsinin  93m 

azalmasına  və  Oskolets  çayının  yeraltı  qidalanmasının  24%  azalmasına 

səbəb  oldu.  Regional  azalmalarla  qovuşaraq,  yeraltı  suların  səviyyəsinin 

depressiyası  su  rejiminin  formalaşmasına  KMA-dan  çox  uzaq  məsafələrdə 

əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir.  

Dağ  -  mədən  işləri  və  təsərrüfat  fəaliyyətinin  torpağın  pozulması  ilə 

müşiyət  olunan  digər  növləri  rekultivasiyanın  həyata  keçirilməsi  ilə  bağlı 

olan  vəzifələrin  həyata  keçirilməsini  tələb  edir.  Rekultivasiya  –  torpağın 

münbitliyinin və xalq  təsərrüfatı dəyərinin bərpasına, eləcə də  təbii  ətraf 

mühitin  şəraitinin  yaxşılaşdırılmasına  istiqamətlənmiş  tədbirlərdir  kom-

pleksidir.  

Rekultivasiya–pozulmuş  torpaqlarn  bərpasının  texnoloji  proseslərinin 

əsas hissəsidir, hansı ki, texniki və bioloji olmaqla iki hissəyə bölünür. Tex-

niki proseslər  –  dağıntıların  yaranması,  dağıntı  və terrasların səthinin  plan-

laşdırılması, dağıntı və kəsimlərin davamlı vəziyyətə gətirilməsi, suxurların 

və  dağıntıların  utilləşdirilməsi,  torpaqların  istifadə  üçün  yararlı  vəziyyətə 

gətirilməsidir.  Bioloji  proseslər–münbit  qatın  gətirilməsi,  üzvi  və  mineral 

gübrələrin  verilməsi,  qarışıq  ot  səpinləri  və  ya  ağac-kol  bitkilərinin  əkin-

lərinin yaradılması, eroziyaya qarşı tədbirlərin həyata keçirilməsi.  

Müxtəlif torpaq işləri zamanı humus tərkibli üst münbit qat  götürülür 

372 

 

və  sonrakı  azəlverişli  və  rekultivasiya  olunan  torpaqlarda    istifadə  olunur. 

Münbit qatın götürülmə norması cədvəl 3.45-də  

verilir.     

Cədvəl 3.45 

Torpağın münbit qatının götürülmə norması 

 

Torpaqlar 

Torpağın götürülmə dərinliyi, sm 

Çimli-podzol  

20 və ya şum qatının dərinliyində 

Qonur-podzol qonur meşə  

20 – 50 

Qonur meşə   

20 – 30 

 Tipik qaratorpaqlar 

50 – 120 

Çəmən torpaqları 

40 – 50 

Bozqırlar  

40 

Sarı torpaqlar 

30 

Dağ-çəmən  

30 – 80 

Torflu bataqlıq  

Torflu qatın bütün dərinliyində 

 

Torpaqların  rekultivasiya  işi  layihə  üzrə  həyata  keçirilir.  Bu  zaman 

ərazinin  təbii  şəraiti,  pozulmuş  sahənin  yerləşməsi,  rekultivasiyanın  əvvə-

lində  torpağın  vəziyyəti,  rekultivasiya  olunmuş  torpaqların  istifadə  üçün 

perspektivləri nəzərə alınır.  

Torpaqların rekultivasiyası üçün ümumi tələbatlar QOST 17.5.3.04-83 

əsasən reqlamentləşdirilir. Rekultivasiyanın ən mühüm mərhələsi torpaqla-

madır.  Bu  torpağın  götürülməsi,  daşınması  və  torpağın  münbit  qatının  və 

potensial  əlverişli  suxurların  rekultivasiya  sahələrinə  verilməsindən  ibarət 

olan  kompleks  işlərdir.  Əgər  götürülmüş  torpağı  həmin  anda  hazırlanmış 

rekultivasiya sahələrinə vermək mümkün deyilsə, onda onu 5-10 m hündür-

lüyündə  burtlarda  yerləşdirib,  ot  qarışıqları  səpilir  ki,  su  və  defilyasiya 

eroziyasının qarşısı alınsın.  

Torpaqlama başdan-başa və seçmə, adi və kombinə olunmuş ola bilər. 

Adi torpaqlama bir üsulla, əsas və gətirilmiş torpaqlarla qarışdırılmadan hə-

yata  keçirilir.  Kombinə  olunmuş  iki  mərhələdə  yerinə  yetirilir:  10-15  sm 

qalınlığında  münbit  torpaqqatı  gətirilir  və  yaxşılaşdırılan  torpaq  və  ya  su-

xurla  qarışdırılr;  layihələşdirilmiş  normaya  çatana  qədər  münbit  torpaq 

qatının təkrarən verilməsi.     

Pozulmuş torpaqların kənd təsərrüfatına qaytarılması üçün suxurun üst 

təbəqəsinin  tərkibinin  kimyəvi  analizi  aparılmalı  və  onların  aqronomik 

qiymətləndirilməsi lazımdır. Analizin nəticələri rekultivasiya olunan torpaq-

quruntun üst qatına fitotoksiki cinslərin gətirilməsinin qarşısını almaq üçün 

istifadə  olunur.  Onları  daha  münbit  xassəyə  malik  olan  torpaq  qatları  altı-

nada  1-3  m  dərinlikdə  basdırmaq  lazım  gəlir.  Hazırda  dağıntı  suxurlarının 

təsnifatı hazırlanmışdır, hansı ki, bu suxurları onların rekultivasiyaya yarar- 

373 

 

lığına görə üç kateqoriyaya bölməyə imkan verir:  

1)  əlverişli olanlar (lyos kimi gillicəli, lyos);  

2)    yaxşılaşdırıldıqdan  sonra  əlverişli  olanlar  (qumsallar,  duzlaşmış 

gillicəlilər və gil, təbaşir);  

3)  yararlı olmayanlar (ağır duzlaşmış gillər, piritlər, markazitlər).  

Pozulmuş torpaqların istifadəsinin aşağıdakı əsas növləri qeyd olunur:  

●  şum  yerlərini  yaradılması;  dağıntılar  üzərində  humus  qatı  verilmə-

dən biçənək və otlaqların  yaradılması; 

● suxurun gübrələrin, sideratların və meliorantların köməyilə mədəni-

ləşdirilməsi;  

● dağılmış sahələrdə meşələrin və istirahət yerlərinin yaradılması.  

Pozulmuş torpaqlarda yem, texniki və dənli bitkilərin sınaqdan keçiril-

məsinin  nəticələri  onları  bioloji  inkişafına  göfə  üç  qrupda  təsnifləşdirməyə 

imkan verir.  

Birinci qrupa hibrid yonca, donnik belıy, esparset pesçannıy, hansı ki, 

toksiki və devon qatlarından başqa bütün suxurlarda yaxşı inkişaf etməsi ilə 

xarakterizə olunurlar.  

İkinci qrupa, kifayət qədər yaxşı inkişaf etməsi və az məhsuldarlığı ilə 

xarakterizə olunan, daraq otu, tonqal otu, yulafca,  pişik quyruğu, sudan otu, 

fatseliya, xardal, klever, lyadvenets daxildir.  

Üçüncü qrupa yulaf, buğda, arpa, darı, qarabaşaq, qarğıdalı, çuğundur, 

kartof daxildir, hansı ki, bütün suxurlarda  sıxıntıya məruz qalırlar.  

Rekultivasiya olunan sahədə bioloji rekultivsiya torpaq profili və onun 

münbitliyinin yüksəldilməsinə yönəlmişdir. Süni dağılan və ya yuyulan  qat-

larda köklərin yerləşdiyi horizont yaradılmalıdır, hansı ki, qalınlığı sahənin 

istiqamətindən asılıdır: dənli bitkilər və  çoxillik otlar üçün  – 80 sm-dən  az 

olmayaraq, meyvəli bitkilər üçün – 150-200 sm-dən az olmayaraq.  

Meşə rekultivasiyası toksiki qruntlarda və relyefin əlverişsiz şəraitində 

də həyata keçirilə bilər və buna görə də daha geniş yayılmışdır. Meşəliklərin 

yaradılması üçün çinar, qızıl ağac, toz ağacı, şam, palıd, akasiya, iydə və s. 

istifadə olunur. Meşə rekultivasiyası torpaq

-

, sumühafizə və eləcə də rekrea-

siya rolu oynayır.  

Rekultivasiyanın ayrı - ayrı növlərinin  metod və məqsədlərini kəskin 

sərhədləşdirmək  mümkün deyil, adətən onlar eyni ərazidəcə birləşirlər. Be-

lə ki,  dağıntıların maili səthində  çox vaxt meşəlik   yaradılır;  torpaq qatının 

formalaşmasından  sonra  daxili  dağıntıların  planlaşdırılmış  səthində  kənd 

təsərrüfatı  torpaqları  bərpa  olunur,  karyerlər  isə  su  ilə  doldurulur  ki,  bu  da 

bütövlükdə aqrolandşaftların davamlılığının saxlanmasını təmin edir.  

374 

 

3.11. Aqrolandşaftların ekoloji  davamlılığının qiymətləndirilməsi

 

Insanın  müasir  təsərrüfat  fəaliyyəti  təbii  bitkiliyin  məhv  edilməsi  və 

onun  kənd  təsərrüfatı  bitkilərilə  əvəz  olunması,  torpağın  intensiv  becəril-

məsi, gübrələrin, meliorantların, kimyəvi mühafizə vasitələrinin tətbiqi, su-

varma, qurutma  ilə müşaiyət  olunur ki,  bu da landşaftların funksiyalarının 

pozulmasına səbəb olur. Torpaq uzun müddət şumlandıqda neqativ dəyişik-

liklərə  məruz qalır: şum qatının  strukturu pozulur, humus və  qida element-

lərinin  miqdarı  azalır,  kalsiumsuzlaşma  baş  verir  ki,  bu  da  torpağın  mün-

bitliyini azaldır.  

Aqrolandşaftın davamlılığı – bu biosfer funksiyalarını saxlamaqla, ve-

rilmiş  istehsalat  və  sosial  funksiyaları  mühafizə  etmək  qabiliyyətidir 

(Кирюшин В.И., 1996). Aqrolandşaftların ekoloji davamlılığı üzvi maddə-

lərin, biogen elementlərin, mühitin reaksiyasının, oksidləşmə - bərpa şəraiti-

nin, torpağın, havanın, suyun struktur vəziyyəti və yaranması, torpağın bio-

loji aktivliyi, aqrosenozların fitosanitar vəziyyəti ilə realizə olunur. Obyekt-

lərdən  və  təsir  mexanizmindən  asılı  olaraq  ekoloji  davamlılıq  aşağıdakı 

qruplara bölünür:  

●  fiziki (litosferin davamlılığı, eroziyaya qarşı davamlılıq);  

●  bioloji  (bitkilərin  bərpaedici  və  mühafizə  funksiyası,  zərərli 

orqanizmlərə qarşı davamlılıq);  

●  geokimyəvi  (çirkləndirici  maddələrdən  öz-özünü  təmizləmə  qa-

biliyyəti  və  onların  zəhərliliyinin  azaldılması,  buferliyi,  duzlaşmaya  qarşı 

müqaviməti);  

●  hidrogeoloji  və  hidroloji  (səhralaşmaya,  bataqlaşmaya  və  bozqır-

laşmaya qarşı müqaviməti);  

● aqronomik (kənd təsərrüfatı bitkilərinin, otlaqların məhsuldarlığının, 

məhsulun keyfiyyətinin davamlılığı);  

●  iqtisadi (iqtisadi parametrlərin davamlılığı).  

 Təbii mexanizmlərin köməyilə sağ qalmağa yönəlmiş təbii ekosistem-

lərdən  fərqli  olaraq,  aqroekosistemlər  insanın  verdiyi  rejimə  uyğun 

məhsuldarlığa və məhsul keyfiyyətinə istiqamətləndirilir. Ekoloji davamlılıq 

birincilərdə    ikincilərdən  müqayisə  olunmaz  dərəcədə  yüksəkdir.  Onlardan 

aqrolandşaftların  formalaşdırılmasında  istifadə  zamanı,  bu  təbii  davamlılıq 

mexanizminə  xüsusi  marağı  müəyyənləşdirir.  Bu  mexanizmlərin  əsasında 

böyük  növ  müxtəlifliyində  maddələrin  bioloji  dövranı  və  çoxlu  sayda  or-

qanizmlər  durur  ki,  bu  da  davamlılığın  təminatının  əsas  faktoru  hesab  olu-

nur. Aqrosenozların böyük əksəriyyətində bioloji məhsuldarlıq təbii senoz-

lardan  azdır,  fitokütlənin  ümumi  ehtiyatına  görə  fərq  xüsusilə  böyükdür.  

Üzvi  maddələrin  ehtiyatının  toplanması, torpağın  biogenliyinin  yüksəlməsi 

– aqrolandşaftların davamlılığının  yüksəlməsinin ümumi şərtidir.  

375 

 

Aqrolandşaftların  ekoloji  davamlılığı  torpaqdan  istifadənin  optimal 

strukturu; canlı təbiətin və təbii senozların yerli genetik fondunun bərpası və 

qorunması; səth və yeraltı su ehtiyatlarının yerli və tranzit axınlarının rasio-

nal tənzimlənməsi və istifadəsi əsasında mühafizəsi; xüsusi mühafizə olunan 

təbiət  ərazilərinin  şəbəkələinin  artması  (qoruqlar,  milli  parklar,  sifarişçilər, 

təbiət abidələri) hesabına  yüksələ bilər.  

Landşaftın  ekoloji  davamlılıq  dərəcəsini ekoloji sabitləşmə  əmsalı ilə 

L

у

  qiymətləndirmək  olar,  hansı  ki,  İ.Rıbarski  və  E.Qayssə  görə  bir  neçə 

abiotik və  biotik  faktorları ümumiləşdirir. Abiotik faktorların ekoloji  sabit-

ləşmə  əmsalı  L

уа 

ətraf  mühitə  müsbət  (F

st

)  və  mənfi  (F

nst

)  təsir  göstərən 

landşaft elementlərinin sahələrinin cəminin nisbəti ilə xarakterizə olunur:  

              

Lya  =   

ΣFst / ΣFnst                                    (3.35) 

Biotik faktorların sabitləşmə əmsalı (L

yb

) isə F landşaftının bütün sa-

həsi  üzrə,  ekoloji  və  geomorfoloji  qiymətlərini  nəzərə  almaqla,  biotik  ele-

mentlərin xüsusi sahələrinin cəminin nisbətidir: 

                             

L

yb 

=  Σ(f

i

 .b

e

 

.

b

qe

)/F

                                (3.36) 

(3.35)  və  (3.36)  formullarında  F

ct 

-  meşə  +  yaşıl  əkinlər  +  təbii 

çəmənliklər + qoruqlar + sifarışlər + çoxillik otlar altında olan əkin torpaq-

ları:  yonca,  üçyarpaq  yonca,  qarışıq  otlar;  F

ist 

-  hər  il  becərilən  şumlar  + 

davamsız ot örtüyü olan torpaqlar + yamac torpaqları + yasaqlıqlar + yollar 

+ lilləşmiş su hövzələri + pozulmuş torpaqlar + pozulmuş torpaqlar (faydalı 

qazıntıların  çıxarılmasından  yaranan  karyerlər);  f

1 

-i  biotik  elementinin  

sahəsi; b

e 

- ayrı-ayrı biotik elementlərin ekoloji əhəmiyyətinin əmsalı: b

e

 = 0 

(abadlaşdırılmış ərazidə), b

e

=0,14 (şumda),  b

e

= 0,29 (tənəklikdə),  b

e

 = 0,38 

(iynəyarpaqlı meşədə), b

e

=0,43 (bağlar, meşə əkinləri, meşə zolaqları), be= 

0,5 (bostanda),  b

e

= 0,62 (çəmənlikdə), b

e

=0,63 (iynə-enli yarpaqlı meşədə), 

b

e

=0,68 (otlaqda), b

e

=0,79 (su hövzələri və axınlarında), b

e

=1 (enli yarpaqlı 

meşədə),  b

tm

-  relyefin  geoloji  -  morfoloji  davamlılığının  əmsalı:  b

tm

=1  - 

sabit, b

tm

=0,7– qeyri-sabit (qumsal, yamac, sürüşmə relyeflərində).    

 

 

Landşaftın davamlılığının qiymətləndirilməsi L

ya 

 və  L

yb 

 əmsallarına 

görə 3.53 cədvəlinin məlumatlarına əsasən aparılır.