Ġzabella qasimova, musa bayramov

Cədvəl 3.18 

Mikrogübrələrdən məhsuldarlığın orta artımı, s/ha. 

Bitki  

B 

Mo 

Zn 

Cu 

Co 

Mn 

Buğda, arpa  

1,4 

2,1 

2,5 

3,7 

2,7 

1,9 

Qarğıdalı (dən) 

- 

1,3 

5,2 

- 

- 

2,8 

Qarğıdalı (yaşıl kütlə) 

50,7 

49,2 

43,8 

50,1 

40 

38,5 

Kartof  

20,1 

20,2 

23,8 

12,7 

17,9 

27,7 

Şəkər çuğunduru 

32,1 

22,7 

32,8 

13,9 

29,6 

27,6 

Kənaf  

3,6 

1,2 

4,6 

0,9 

2,7 

2,6 

Noxud  

2,8 

2,7 

3 

3 

2,7 

- 

Çoxillik otlar (yaşıl 

kütlə) 

25,4 

46 

17,9 

32 

33,9 

22 

Hibrid yonca (toxum) 

0,5 

0,5 

- 

0,4 

- 

- 

      

Bu  stasionarda    iki  rotasiya  müddətində  növbəli  əkinin  orta 

məhsuldarlığında    ildə  54–57  s/ha  z.e.  fonunda  (NPK-nın  səvuyyəsindən 

asılı  olaraq)  molibden  superfosfatın  tətbiqindən  1,7–2,6  s/ha  z.e.,  bor 

superfosfat  və  kobalt  superfosfatın  tətbiqindən  2,4  -2,6  s/ha  z.e.  əlavə 

məhsul alındı.     

     Misal  1.  Torpaq  əmələ  gəlmə  tiplərinin  və  mikroelementıərin  davra-

nışının  analizi  əsasında  torpağın  xarakterik  tiplərini  müəyyən  etmək  və 

çatışmazlığı  mikrogübrələrlə  kompensasiya  olunacaq  mikroelementləri 

tapmaq tələb olunur. İlkin məlumatlar.  (cədvəl 3.19).  

Cədvəl 3.19 

Torpaq əmələ gəlmə proseslərinin əsas tipləri və onlarda mikroelementlərin 

davranıĢının tendensiyası 

klimatik 

zonalar  

torpaq əmələ 

gəlmə prosesləri  

torpaqların 

xarakterik 

tipləri 

üst qatda mikroelementlərin 

davranışı 

  Toplanma 

Miqrasiya 

1 

2 

3 

4 

5 

soyuq 

şimal  

Podzollaşma 

 

Co, Cu, Mn, Ni, 

Ti, V, Zr 

(illivüal 

horizontda)  

B, Ba, Br, Cd, 

Cr, J, Li, Mn, 

Rb, Se, Sr, V, 

Zn 

sərin və 

mötədil 

humidli 

Ferrallitizasiya 

 

Co, Mn, Mo,V 

(gilli 

horizontda)  

B, Ba, Br, Cu, 

J, Se, Sr  

337 

 

davamı 

1 

2 

3 

4 

5 

quru fəsilli isti. 

humidli tropik  

Lateritizasiya 

 

B,Ba, Cu, Co, Cr, 

Ni, Sr, Ti, V  

      - 

isti mötədil və 

quru tropik  

 Siallitizasiya 

 

B, Ba, Cu, Mn, 

Se, Sr 

       - 

introzonal  

 Duzlaşma 

 

B, Co, Cr, Cu, 

Mo,Ni, Se, Zn, V  

        - 

 

Hidromorfizm 

 

B, Ba, Co, Cu, J, 

Mn, Mo, Se, V, 

Ni, Zn (üzvi 

horizontda)  

B, Br, Co, 

Cu, Mn, Ni, 

V,U 

 Tapşırıq.  Təyin edin:  

1)

 

3.20  cədvəlində  göstərilən  hansı  torpaqlar  üçün  torpaq  əmələ 

gəlmə  prosesləri  xarakterikdir?    Uyğun  gələn  adları  3.20  cədvəlinin  3 

qrafasına yazın.  

2)

 

  Fizioloji  –  biokimyəvi  proseslərdə  aktiv  iştirak  edən  hansı 

mikroelementlərin  (B,  Co,  Cu,  Mn,  Mo,  Zn)  çatışmazlığını  torpaq 

qruplarının  hər  birində,  doğrudad  da,  mikrogübrələrlə  tamamlamaq  lazım 

gəlir (cədvəl 3.21).  

Misal  2.  Torpaqda  mikroelementlərin  mirqdarına  görə  onların  limit-

ləşdirici təsirini  və mikroelementlərin optimalaşdırılması daha effektiv olan 

bitki qruplarını müəyyən etmək tələb olunur. İlkin məlumatlar. (cədvəl 3.22)     

                   

Cədvəl 3.20 

Kənd təsərrüfatı bitkilərinə görə torpaqda mikroelementlərin 

optimal miqdarı 

 

Bitki qrupları 

Optimal miqdar, mq/kq torpaqda 

Mn 

Zn 

Co 

Cu 

B 

I (sünbüllü dənlilər, qarğıdalı, 

kartof)  

10 

2 

1 

1.5 

0.3 

II (kökümeyvəlilər, tərəvəzlər, 

otlar, günəbaxan, meyvəlilər)  

20 

5 

3 

4 

0.5 

III  (aqrotexnikanın yüksək 

səviyyəsində bütün bitkilər, 

yüksək məhsuldar sortlar)  

40 

10 

5 

7 

1 

 

Tapşırıq. Təyin edin:  

1.

 

Qabaqcadan  hansı  mikroelementlərin  limitləşdirici  təsirini  aradan 

qaldırmaq  lazımdır,  əgər  torpaqda  onların  ümumi  miqdarı  belədirsə 

(mq/kq): Mn- 150; Zn – 10; Co – 0,5; Cu – 0,1; B - 0,5.  

338 

 

   2.    Hansı  bitki  qrupları  üçün  mikroelementlərin  optimallaşdırılması  daha 

effeklidir?     

Misal  3.  Bitkilərdə  makro 

-

  və  mikroelementlərin  qarşılıqlı  təsirini 

analiz etmək tələb olunur. İlkin materiallar. (cədvəl 3.21 bax).  

     

Cədvəl 3.21 

Bitkilərdə makro və mikroelementlərin antoqonizmi və sinergizmi 

 

Makro 

element  

    Miroelementlərlə antoqonizm  

    Sinergizm  

Ca 

Al, B, Ba, Be, Cd, Co, Cr, Cs, Cu, F,Fe,Li,    

Mn, Ni, Pb, Sr, Zn    

 Cu, Mn, Zn   

Mg 

Al, Ba, Be, Cr, Mn, F, Zn, Ni*, Co*, Fe*,  

  Al, Zn  

P 

Al, As, B, Be, Cd, Cr, Cu, F, Fe, Hg, Mn, 

Mo, Ni, Pb, Se, Si, Sr, Zn   

Al, B, Cu, F, Fe, Mn, 

Mo, Zn 

K 

Al, B, Hg, Cd, Cr, F, Mn, Mo, Rb  

                     - 

S 

As, Ba, Fe, Mo, Pb, Se  

 F**, Fe  

N 

B, F, Cu  

 B, Cu, Fe, Mo  

Cl 

 Be, J     

              - 

 

Qeyd: * -mikroorqanizmlər üçün, **- birgə çirklənməsində bitkini zədələyir.       

Birgə təsiri bir və  ya bir neçə  elementin ayrılıqda götürülmüş təsirin-

dən  az  olarsa,  belə  kimyəvi  elementlər  arasında  qarşılıqlı  təsirdən  antoqo-

nizm, onların birgə təsiri çox olduqda isə sinergizm yaranır. Belə qarşılıqlı 

təsiri  bir  elementin  bitkinin  digər  elementləri  mənimsəməsini  ingibir  (lən-

gidən)  və  ya  stimulə  (sürətləndirən)  etmək  qabiliyyəti  ilə  əlaqələndirmək 

olar (cədvəl 3.25).  

Tapşırıq.      

1)

 

Torpağın  deqradasiyası  nəticəsində hansı  mikroelementlərin itkisi, 

insan  sağlamlığı  üçün  təhlükəli  olan  Cd,  Cr,  Cu,  Ni,  Pb,  Sr,  Zn  kimi  ağır 

metalların antoqonist təsirini zəiflədir?  

2)

 

Daha tez-tez makroelementlərin antoqonistləri kimi  çıxış  edən 5  – 

6 mikroelementin adını çəkin.  

3.5.  Aqroekosistemin ağır metallarla çirklənməsinin qiymətləndirilməsi 

 

3.5.1.  Torpaqda ağır metalların yol verilən qatılığı (YVQ)  

Ağır  metallar  (AM)  –  atom  kütləsi  50-dən  böyük  olan  elementlərdir 

(sıxlığı 5 q/sm

3 

-dən çox olan), zəhərlilik dərəcəsinə görə ətraf mühitə təsiri 

üç təhlükəlilik sinfinə bölünür:  

1-ci:  Cd, Hg, Pb, Se, Zn, Ti;   

339 

 

2-ci:   Co, Ni, Mo, Cu, Sb, Cr;  

3-cü:   Ba, V, W, Mn, Sr.   

Canlı orqanizmlər üçün ağır metalların zəhərliliyi həm elementin özü-

nün xassəsi və qatılıq səviyyəsi, həm də onların miqrasiya qabiliyyəti, eləcə 

də, orqan və toxumalarda toplanma dərəcəsi kimi təyin olunur.  

Ərazinin ekoloji situasiyasının miqdarca qiymətləndirilməsində mikto

-

 

və  makrogöstəricilər  sistemi  istifadə  olunmalıdır.  Mikrogöstəricilər  –  tor-

paqda  zərərli  maddələrin  yol  verilən  qatılığının  (YVQ)  qiymətidir.  Makro-

göstəriciləri əhalinin sağlamlığının vəziyyəti xarakterizə edir. Torpaqda zə-

rərli  maddələrin  YVQ  QOST17.4.1.03-84  –  bu  torpağı  çirkləndirən  mad-

dənin ətraf mühitə və insan sağlamlığına təsirinin sonrakı nəticələri də daxil 

olmaqla,  birbaşa  və  ya  dolayısı  ilə  təsir  göstərməyən  maksimal  kütlə 

payıdır.  

Torpaqda    kimyəvi  maddələrin  təyin  olunma  metodikasında  torpaqla 

əlaqədə  olan  mühitdə  (bitkilərdə,  suda,  havada)  onların  elə  qatılığı  qəbul 

olunur  ki,  insan  sağlamlığı  üçün  təhlükə  yaratmasın  və  torpağın  ümumi-

sanitar vəziyyətinə mənfi təsir göstərməsin. Bu məqsədlə də YVQ aşağıdakı 

göstəriciləri-növmüxtəlifliyi istifadə olunur:  

● ümumi-sanitar, çirkləndiricinin torpağın öz-özünü təmizləmə xassə-

sini  və  bu  prosesi  dəyişdirməyən  mikrobiosenozların  miqdarını  xarakterizə 

edir; bu göstərici üzrə giriş qatılığı – torpaqda maddənin (mq/kq) maksimal 

miqdarıdır,  hansı  ki,  5-7-ci  sutkada  mikroorqanizmlərin  (bakteriyalar,  ak-

tinomisetlər,  göbələklər)  ümumi  sayında  50%-dən,  eləcə  də  nəzarət  nümu-

nəyə  nisbətən  torpağın  fermentativ  aktivliyində  25%-dən  çox  dəyişiklik 

yaratmır; 

●  translokasiya  –  torpağın  şum  qatından  kök  sistemi  vasitəsilə  mad-

dənin daxil olması və yaşıl kütlə və meyvələrdə elə qatılıqda toplanmasıdır 

ki, həmin maddənin ərzaq məhsullarında YVQ həddini keçməsin; 

●  hava-miqrasiya  –  torpağın  şum  qatı  səthindən  atmosfer  havasına 

keçən maddənin elə qatılıq miqdarıdır ki, həmin maddənin atmosfer havası 

qçqn orta sutkalıq YVQ həddini keçməsin;  

● su-miqrasiya – torpağın şum qatından yerüstü su mənbələrinə keçən 

çirkləndirici madənin elə qatılığını xarakterizə edir ki, yerüstü su obyektləri 

üçün həmin maddənin YVQ həddini keçməsin;  

●  sanitar-toksikoloji  –  torpaqda  maddənin  elə  qatılığını  xarakterizə 

edir ki, onun istiqanlılara (insana) torpaqla, su-hava ilə əlaqədə olanda, ər-

zaq məhsullarından daxil olan miqdarının cəmi əhalinin sağlamlığına mənfi 

təsir göstərməsin;  

● orqanoleptik; qiriş qatılığı – torpaqda kimyəvi maddənin maksimal 

 miqdarıdır, hansı ki, bitki mənşəli məhsulların qidalılıq dəyərinə və orqa- 

340 

 

noleptik xassəsinə təsir göstərmir;     

Torpaqda kimyəvi maddənin təxmini (TYQ) və ya müvəqqəti (MYQ, 

mq/kq)  yol verilən qatılığı bu formula ilə təyin olunur:   

 

              

           TYQ = 1,23 + 0,48 . 1gYVQ

n

,                           (3.13)  

 

Burada, YVQ

n

– bitkidə çirkləndirici maddənin yol verilən qatılığıdır.    

YVQ-ın  bütün  qiymətlərindən  ən  kiçiyi  seçilir,  hansı  ki,  torpaqda 

çirkləndirici maddənin vahid YVQ –nı təyin edən  əsas (baza)qiyməti kimi 

götürülür.    

Cədvəl 3.22 

Torpağın ağır metallarla çirklənmə səviyyəsinin göstəriciləri 

 

Ağır 

metallar 

1 kq-da uyğun gələn çirklənmə səviyyəsinin miqdarı, mq 

Ilkin yol 

verilən 

Ikinci az 

Üçüncü orta 

Dördüncü 

yüksək 

Beşinci, çox 

yüksək 

Kadmium 

    ˂YVQ 

YVQ  3-ə 

qədər 

  3 – 5  

       5 – 20  

˃ 20 

Qurğuşun  

      ― 

˂ 125 

125 – 250  

  250 – 600  

˃ 600 

Civə  

      ― 

˂ 3 

   3 – 5  

   5 – 10  

˃ 10 

Sink  

      ― 

˂ 500  

500 – 1500  

1500 – 3000  

˃ 3000 

Mis  

      ― 

˂ 200 

200 – 300  

300 – 500  

˃ 500 

Kobalt  

      ― 

˂  50 

50 – 150  

150 – 300  

˃ 300 

Nikel  

      ― 

˂  150 

150 – 300  

300 – 500  

˃ 500  

Molibden  

      ― 

˂  40 

40 – 100  

100 – 200  

˃ 200  

Qalay  

      ― 

˂  20 

20 – 50  

50 – 300  

˃ 300  

Xrom  

      ― 

˂  250  

250 – 500  

500 – 800  

˃ 800 

Vanadium  

      ― 

˂  225  

225 – 300  

300 – 350  

˃ 350 

 

 

3.5.2.  Ağır metalların torpaq mikroorqanizmlərinə təsiri 

 

Torpaqda  bakteriyaların  kütləsi  təxminən  10  t/ha  təşkil  edir;  mikros-

kopik gbələklər də eyni kütləyə malikdir; yosunların kütləsi – 0,1 t/ha, ibti-

dailərin isə 370 kq/ha-ya qədərdir.  

Torpağa antropogen təsirin indiqasiyası üçün mikrobioloji göstəricilər 

sistemini - mikrob senozunun strukturu, mikroskopoik göbələklərin fitotok-

sikliyi,  torpağın  bioloji  aktivliyi,  vegetativ  hüceyrələrin  qarşılıqlı  münasi-

bəti: Fusarium mühitində qara rəngli aktinomiset qrupundan Niger spor-ları-

nın miqdarının batsill növ müxtəlifliyindən olan Bac.idosus steril aktinomi-

setlərə nisbəti təşkil edir. Mikroorqanizmlərin köməyilə torpağa antropogen 

təsirlərin  diaqnostikasında  onların  reaksiyasının  dörd  səviyyəsini  ayırırlar: 

təsir  etmir  –  nəticə  yoxdur  (homeostaz  səviyyəsi),  stres,  rezistentlik  (mü-

341 

 

qavimətlik), represiya.  

Homeostaz  səviyyəsində  antropogen  təsir  aşağı  səviyyədə  olur,  mik-

rob cəmiyyəti üçün təsiri olmur, belə ki, təsirin

 

sistem asanlıqla ilkin vəziy-

yətinə  qayıdır.  Ali  orqanizmlərə  çirkləndiricinin  mənfi  təsiri,  bir  qayda 

olaraq, müşahidı olunmur.  

Stres  zamanı  (orta  çirklənmə  səviyyəsinə  uyğun  gəlir)  torpağın  mik-

rob sistemində aktiv funksiyalı mikroorqanizmlər qrupunda dominantlaşma 

dərəcəsinin  yenidən  paylanması  ilə  üzə  çıxan  dəyişiklik  baş  verir.  Hətta, 

antropogen  təsirin  effektindən  sonra  belə,  uzun  müddət  bərpa  olunmaması 

ilə  xarakterizə  olunurlar.  Toksin  yaradan  mikroorqanizmlərin  inkişafının 

stimullaşmasından  çirklənmənin  ali  orqanizmlərə    mənfi  təsiri  tez-tez  mü-

şahidə  olunur.  Stresdə  mikrob  cəmiyyətində  dominantlıq  vəziyyətini  mik-

roskopik  göbələklər:  P.  funicuiosum,  P.  janthinelium,  P.  vermiculturum, 

P.  purpurogenum  tuturlr.  Penisillinin  sadalanan  növləri  güclü  toksin  yara-

danlar kimi  məşhurdurlar, onlar onurğasız heyvanlar  –  nematodlar,  gənələr 

tərəfindən istifadə olunmurlar.   

Rezistentlik  zonasında  (torpağın  çirklənməsinin  yüksək  səviyyəsinə 

uyğun gəlir) aktiv funksiyalaşan orqanizmlər qrupunda tam dəyişmələr baş 

verir, başqa -dönməməzliyi ilə xarakterizə olunurlar. Bir qayda olaraq, rezis-

tentlikdə  artıq  ali  orqanizmlərə  çirklənmənin  birbaşa  mənfi  təsiri  müşahidə 

olunur..  

Represiya  zonası  torpaqda  mikroorqanizmlərin  böyümə  imkanını 

tamamilə dayandıran pozulmaya uyğun gəlir.  

Torpaqda  ağır  metalların  təsiri  altınada  mikrob  cəmiyyətinin  bioküt-

ləsinin  azalması  və  strukturunun  dəyişməsi  baş  verir.  Torpağın  maye  faza-

sında həll olan, eləcə də torpaq hissəciklərinin səthində mütəhərrik formada 

adsorsiya  olunan    ağır  metallar  torpaq  mikroorqanizmləri  üçün  daha  çox 

bioloji mənimsəniləndir.              

Boz-meşə torpaqlarında aparılan eksperimentlərdə 400 və 1000 mq/kq 

qurğuşun nitrat verildikdə mikrobioloji aktivliyin 25%-dən çox azaldığı üzə 

çıxdı  ki,  bu  da  170  mq/kq  mütəhərrik  qurğuşunun  miqdarına  uyğun  gəlir 

(Blaqodatskaya  Y.V.,  2006).  Bu  zaman  qurğuşun  nitratın  1000  mq/kq 

dozasının təsiri təkcə mikrob biokütləsinin nəzarətlə müqayisədə ikiqat azal-

ması ilə bitməyib, həm də dominant mikrob cəmiyyətinin ekoloji strategiya-

sının dəyişməsinə səbəb olur.   

L.V.Mosinanın  (2004)  yulaf  və  herik  altında  olan  çimli-podzol  tor-

paqlarda  qurğuşunun  miqdarını  40-dan  80  mq/kq  dozasına  qaldırmaqla 

apardığı təcrübələrdə steril aktinomisetlərin sayı artdı, Niger qrupundan olan 

mikroorqanizmlər  meydana  çıxdı,  batsillərin  növ  müxtəlifliyi  azaldı  və 

fitotoksiki mikroorqanizmlər yarandı.  

342 

 

Ekotoksikologiyada  ağır  metalların  bioloji  göstəricilərə  təsirini  qiy-

mətləndirmək üçün aşağıdakı tənlikdən istifadə olunur:  

 

















b

m

a

bg

C

D

M

)

(

9

1

1

100

10

.

      (3.14) 

 

burada,  M

bg 

-  mikrobioloji  göstərici  (nəzarətə  nisbətən  mikrob  bio-

kütləsi, %-lə); D

a.m 

– tətbiq dozası və ya ağır metalın mütəhərrik formasının 

miqdarı, mq/kq; C

10

 – mikrobioloji göstəricinin qiymətinin 10%-li azalması 

müşahidə olunan ağır metalın qatılığı (C

10

 – nun qiyməti ağır metalım böh-

ran (kritik) qatılığının təyin edilməsi üçün tövsiyyə olunur); b – AM-ın xas-

səsindən asılı olan göstərici.  

 

Misal 1.  Əgər tətbiq olunan qurğuşun nitratın dozası 200 mq Pb/kq-a 

bərabərdirsə,torpağın mikrob biokütləsinin nəzarətə nisbətən %-lə miqdarını 

təyin tələb olunur (A.A.Ponizovskaya və b. (2001) məlumatlarına görə tex-

nogen çirklənmiş torpaqlarda qurğuşunun ümumi miqdarı 300 mq/kq çatır).  

İlkin məlumatlar. Mikrobioloji göstəricinin 10%-li azalması müşahidə 

olunan  qurğuşunun  qatılığı  C

10

  =  146.  Parametr  b  =  0,89  (qurğuşun  nitrat 

üçün).  

Həlli.  (3.14)  formuluna  görə  torpağa  qurğuşun  nitratın  200  mq/kq 

dozasında tətbiqində mikrob biokütləsinin azalmasını təyin edirik:  

  

M

bg

 [1 + 1/ 9(200 /146)

0,89

 ] = 87,2% . 

 

Misal 2.  Torpaqda qurğuşunun mütəhərrik formasının miqdarı  D

a.m 

= 

150 mq/kq olduqda, onda olan mikrob biokütləsini tapmaq tələb olunur.  

İlkin  məlumatlar.  Mikrob  biokütləsinin  10%-li  azalması  müşahidə 

olunan qurğuşunun mütəhərrik formasının qatılığı  C=15. Göstərici  b= 0,48.  

Həlli.  (3.14)  formuluna  görə  qurğuşunun  mütəhərrik  forması  D

a.m

= 

150 mq/kq olduqda, mikrob biokütləsini nəzarətə nisbətən %-lə təyin edirik:  

 

                     

  

M

bg 

= 100/ [1 + 1/9 (150/ 5)

0,48

 ] = 74,9% .   

 

3.5.3.  Ağır metalların bitkiyə daxil olması  

Torpağın bitki kökləri qidalanan qatında ağır metalların miqdarı, tor-

pağın  daxili  ehtiyatları  hesabına  yol  verilən  həddi  keçdikdə,  bitkinin  kök-

lərinə o qədər ağır metallar toplanır ki,  artıq  hüceyrə membranı  onları  sax-

343 

 

laya bilmir. Qeyd edək ki, ağır metallar bitkiyə yalnız kök sistemi ilə deyil, 

həm  də  yarpaq  səthi  vasitəsilə  də  daxil  olur.  Həll  olmuş  toz  həm  bir  başa 

yarpaq ağızcıqlarından, həm də yarpaq ayasının örtük toxumalarından diffu-

ziya  yolu  ilə  daxil  olur.  Elementlərin  orqanizmə  daxil  olma  sürəti  kutiku-

lanın qalınlığından asılıdır. Ağır metalların miqrasiyasının azalması bitkinin 

orqanları üzrə belə sıralanır: kök – gövdə - yarpaq – toxum – meyvə  -  kök 

yumruları.  Bitkidə  miqrasiya  sürətinə  görə  metallar  aşağıdakı  formada 

paylanır: Cd ˃ Pb ˃ Zn ˃ Cu ˃ Mn ˃ Fe (Alekseyev Y.V., 1987).  

Ağır metalların bitkiyə daxil olması bir çox faktorların təsiri ilə 

şərtlənir, onlardan ən əsasları:   

● torpağın xassəsi və torpaq proseslərinin dinamikası;   

 

● metalların kimyəvi xassələri; onların birləşmələrinin vəziyyəti və 

transformasiyası; 

 

● bitkinin fizioloji xüsusiyyəti.  

 Daha  çox  davamlılıq  aşağıdakı  ailələrdə  qeyd  olunur:  Gramineae 

(taxıllar),  Fabaceae  (paxlalılar),  Chenopodiaceae  (marevıye).  Ağır  metal-

ların toksiki təsirinə bitkilərin davamlılığı bu sıra ilə azalır: otlar – taxıllar – 

dənlilər – kartof – şəkər çuğunduru.  

Cədvəl  3.29-dan görünür ki,  qurğuşunun 80000 mq/kq dozasında no-

xud  cücərtisinin  köklərinin  uzunluğu  nəzartə  nisbətən  7  dəfə  kiçikdir.  Bu 

Alternaria  cinsindən  olan  mikroskopik  göbələklərin  ifraz  etdiyi,  bitkiyə 

öldürücü təsir edən maddənin  miqdarının artması ilə izah olunur.  

 

Cədvəl 3.23 

Alternaria cinsindən olan mikroskopik göbələklərin fitotoksikliyinə 

qurğuĢunun dozalarının təsiri  (Mosina L. V., 2004) 

 

 

Qurğuşunun 

dozası, 

mq/kq 

 

Variant  

Noxud 

cücərtisinin 

köklərinin orta 

uzunluğu, mm 

Noxud 

köklərinin 

uzunluğunun 

dəyişməsi, % 

nəzar.nisbətən 

 

Substratın 

toksikliyi, % 

0 (nəzarət) 

    Su  

Alternaria  

24  ±  2 

25 ±   1,5 

       100 

      104 

          - 

          - 

80 

Alternariya  

24  ± 0,8 

        96 

          4 

800 

        ― 

18,5 ±  1,5 

         78 

          22 

8000 

        ― 

8,5  ±  1    

         34 

          66 

80 000 

        ― 

3,5 ±  0,5     

          14 

          86 

                    

HCP

05

 = 1,5 mm 

  Bitki, heyvan və insanları zədələyən mikotoksin yaratmaq xassəsi 

təxminən 50% göbələklərdə (Aspergillus, Penicillium, Fusarium, Mucor, 

344 

 

Helmintosporium, Cladosporium və s. cinslərdə), eləcə də bakteriya və akti-

nomisetlərdə tapılmışdır. Bu xassə ekoloji vəziyyətin pisləşməsində daha 

çox güclənir.  

VİUA-nın çox illik çöl təcrübələrinin nəticələrinə əsasən payızlıq buğ-

danın  dənində  ağır  metalların  miqdarının  çimli-podzol  torpaqların  bir  sıra 

göstəricilərindən asılı olduğu müəyyən olunmuşdur (Çernıx N.A., 2001). 

 

Kadmium: C

b

 = 0,62 – 0,28

s

 + 0,06 F + 0,002F

2 

 + 0,06

s 

. g – 0,03F . g      r =0,93;   

Qurğuşun:   C

b

 = 1,27 – 0,06

s

 – 0,02 F

2 

 - 0,16 g

2

 + 0,11 F

  

.g                     r =0,90;      

 

 

Mis: C

b

 = 15,6 – 0,75 F + 9,9g + 0,5s

2 

+ 0,05 F

2  

- 0,06s . F – 1,34s . g      r =0,90;  

Zink: C

b  

=

 

 310 – 113g + 5,3 s

2 

 + 22,9g

2

 – 15,4s . g – 0,22 F .g                 r =0,96.  

 

əsasların  miqdarı,  mq-ekv/100  q;  F–P

2

O

5

-in  miqdarı  (Kirsanova  görə), 

mq/100q; g – pH

duz

;  r–çoxsaylı korrelyasiyalar əmsalı.  

Arpada,  gülüldə  və  çuğundurun  kök  meyvəlilərində  AM-ın  miqdarı 

(cədvəl  3.30)  reqresiya  tənliyi  ilə  xarakterizə  olunur  (Nikolayev  V.A., 

1979).