Ġzabella qasimova, musa bayramov
Ekoloji təhlükəsiz məhsul istehsalı
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 2.74 Saxlanma zamanı məhsulda nitratların miqdarının azalması
- Kənd məhsullarının qiymətləndirilməsi.
- 2.12.2. Ərzaq məhsulları və yemi çirkləndirən maddələr
- Cədvəl 2.75 Ərzaq məhsullarında ağır metalların yol verilən qalıq miqdarı, mq/kq (NayĢteyn və b. 1987)
- Cədvəl 2.76 Kənd təsərrüfatı məhsullarında ağır metalların miqdarının
- Bitkilərin müxtəlif orqanlarında və hissələrində nitratların (NO 3 - ) miqdarı, mq/kq xam kütlədə
- Pestisidlər və onların qalıq miqdarı
|
2.12. Ekoloji təhlükəsiz məhsul istehsalı 2.12.1. ―Ekoloji təhlükəsiz məhsul” anlayışı Kənd təsərrüfatı fəaliyyətinin ekolojiləşdirilməsində haçar vəzifə - ekoloji təhlükəsiz məhsul istehsalıdır. ―Ekoloji təhlükəsiz kənd təsərrüfatı məhsulu anlayışı insanların sağlamlığına və təbiətlə harmoniyada məhsul- 300
dar yaşamaq hüququna əsaslanır. Ekoloji təhlükəsiz məhsul dedikdə elə məhsul başa düşülür ki, istehsal – emal-istehlak – proseslərində qəbul olun- muş orqanoleptik, ümumi – gigyenik, texnoloji və toksikoloji normativlərə uyğun gəlir və insanın, heyvanın və ətraf mühitə neqtiv təsir göstərir. Müasir dünyanın kəskin problemləri aclıq və yarı tox olmaq, insan- ların keyfiyyətsiz məhsullardan istifadəsi nəticəsində xəstəliklər və ölüm- lə daha da kəskinləşir. Yer üzərində kifayət qədər ehtiyatlar var ki, bu hallardan bir də- fəlik qurtarmaq olar. Təəssüf ki, bunları etmək üçün məhsulliyyət və ca- vabdehlik çatmir. Ksenobiotiklərin əlverişsiz təsiri bir və ya bir necə ekaloji zəncirdə kimyəvi maddələrin miqrasiyası ilə bağlıdır: Ksenobiotiklər: - hava - insan - Su - insan - ərzaq məhsulları - insan - tormaq - su - insan - torpaq - bitki - insan - torpaq - bitki - heyvan - insan Ksenobiotiklərin yeraltı miqrasiyası nə qədər çox olsa, bir o qədər insan sağlamlığı üçün təhlükəsiz olar, belə ki, ekoloji zəncirdə hərəkət edən kimyəvi maddə destruksiya və çevrilmələrə məruz qalır. Hesab olunur ki, insan orqanizminə ardıcıl daxil olan zəhərlərin 70%-i qida ilə 20% - i havadan, 10% - i isə sudan dolur.
Məhsul
3 aydan sonra 6 aydan sonra Kartof Kök
Mətbəx çuğunduru Ağbaş kələm 10...15 20...30
20...30 10...15
50...70 50...60
50...55 50...60
Aqroeksistemin vəziyyətini qiymətləndirmək üçün onun ekoloji – toksikoloji vəziyyəti haqda ilkin məlumatlar olmalıdır. Birinci növbədə torpağın vəziyyətini öyrənməklə aqroekosistemin ekaloji - toksikoloji vəziy- yətini təyin etmək olar. Torpağın vəziyyətini öyrənmədən artıq miqdarda verilən mineral gübrələr, pestosidlər və meliorantlar onun keyfiyyətini pis- ləşdirdi. Sənaye istehsalı və nəqliyyatdan, komunal tullantılardan təbii və suni ekosistemlərdə polixlorlaşmış, kükürdün, ağır metalların miqdarı artır. 301
Təbii çirkləndiricilərin arasında və mikotoksitlərin və s. müəyyən etmişlər. Kənd məhsullarının qiymətləndirilməsi. Ərzaq məhsullarında və yemlərdə neqativ təsirlərin qarşısını almaq üçün son yol verilmə (YVQ) anlayışından istifadə olunur. Yol verilən qalıq miqdar (YVM) və ya mak- simum yol verilən səviyyə (MYS) anlayışlarından da istifadə olunur. Bundan letal qatlıq bitkilərə öldürücü təsir edir.
Ağır metallar. Ağır metallar ərzaq məhsullarını və yemləri çirkləndirən ən təhlükəli maddələrdir. Onlardan Pb, Hg, Cd, As (mışyak), Zn, Ni və b. Ətraf mühitə daxil olan ağır metalların 90% -ni torpaq akummulyasiya edir. Sonra onlar təbii sulara miqrasiya edir, bitkilər tərəfindən mənimsənilir və qida zəncirinə daxil olurlar, onlar torpaqda in- tensivliklə toplanırlar. Qurşun, civə, kadmiyum, mışyak və sinq əsas çirkləndirici elementlər hesab olunur çünki onların ətraf mühitdə texnogen toplanması xüsusilə yüksək templə baş verir. Bu elemntlər fizoloji proseslərdə üçvi birləşmələrin tərkibinə daxil olur və metabalizm prosesinə, yüksək təzyiq göstərir böyümə və inkişafını dayandırır. Kənd təsərrüfatı istehsalında bu məhsuldarlığı azaldır və məhsulun keyfiyyətini pisləşdirir. Metalıln növündən asılı olaraq ağər metalların insan orqanizmində təhlükə yaratmayan yol verilən miqdarı aşağıdakı kimi dəyişir. Pb –3Mq, kd – 0,4- 0,5mq, Hg–0,3 mq bir həftə ərzində. Baxmayaraq ki, bu səviyyələr şərtidir, ərzaq məhsullarında ağır metalların miqdarına nəzarət etməyə imkan verir.
Canlı orqanizmlərdə ağır metallar ikili rol oynayırlar. Az miqdarda onlar bioloji aktiv maddələrin tərkibinə daxil olurlar, həyat fəaliyyətinin normal getməsinə şərait yaradırlar. Təkamüldə formalaşmış ağır metalların qatlığı texnolji çirklənmədən həddi ötürsə o mənfi nəticələrə, hətta fəlakətə səbəb olur. Məsələn, insan orqanizminə daxil olan ağır metallar qara ciyərdə toplanır və son dərəcədə yavaş insan bədənindən çıxır. İlkin halda onlar torpaqda yığıldığından, hətta az çirklənmiş torpaqda bitən bitkilərlə qida- lanan qanlılarda ağır metalların akumulyasiyasına səbəb olur. Bitkiyə daxil olan ağır metallar onun orqanlarında qeyri-bərabər paylanır. Adətən bitkinin kök sistemi yerüstü orqanlara nisbətən daha çox Zn yığır. Yerüstü hissədə əsasən köhnə yarpaqlarda toplanır. Buğdanın
302
köklərində Pb və Cd miqdarı yarpaqlara nisbətən çox olur. Ağır metalların generativ orqanlarda toplanması vegatativ orqanlarda nisbətən çox az olur. Kökü meyvəlilərdə, kök yumurularında, meyvələrdə ağır metallar dahada az olur və bu müsbət haldır, çünki onlar əsas tərəvəz bitkilərinin təsərrüfat əhəmiyyətli hissələrdir. Ağır metaların tərəvəz bitkilərində toplanmasının xüsusiyyətlərini bilmək vacibdir. Yer kökündə ağır metalların miqdarı (Fe – dən başqa) ucdan başa qədər tədricən azalır. Başcıqda Fe miqdarı daha çox olur, qalan hissədə isə bərabər paylanır ( Şəkil 2.39)
Mətbəx çuğundurunun aşağı hissəsində bütün elementlərin yüksək miqdarı toplanır, Cu –dən başqa. Kök meyvənin orta hissəsində Cu və Fe daha az olur. Mərkəzi silindirdə Zn, Pb, qabıqda - Cu, Mn, Kd, Fe yüksək miqdarda olur. Kd, Zn, Pb, - nın minimal miqdarı kartof yumrusunun lətində, Fe isə kənarlarında daha çox olur. Cu yumrunun bütün hissələrində bərabər paylanır .(Şəkil 2.40) Məhsulda ağır metalların miqdarının azaldılması tədbirləri təklif olu- nur. Ekoloji təhlükəsiz məhsul istehsalının vacib həlqələrindən biri ağır metalların miqdarının normallaşdırılmasıdır.
303
ġəkil 2.40. Kartofda (a) və ağbaş kələmdə (b) quru maddədə, ağır metalların və yaşıl kütlədə nitratların miqdarı (NO 3 mq/kq yaşıl kütlədə) Ətraf mühitin komponentlərində toksiki inqridientlərin normallaşdırıl- ması, ilk növbədə istehsal xammalında və ərzaq məhsullarında insan və heyvan orqanizmlərinə zərərli maddələrin daxil olmasını azaldan mühüm addımdır. Bir çox ölkələrdə yolverilən qaliq miqdarın milli normativləri ha- zırlanıb. Müqayisə göstərir ki, onlar arasında həm oxşarlıq həm də fərqlər vardır. Məsələn, Almaniyada Kd YQM (DOK) tərəvəzdə Rusiyadakından 3 dəfə çoxdur. Rusiyada - 0,03 mq/kq qəbul olunub (cədvəl 2.75 ).
Ərzaq məhsullarında ağır metalların yol verilən qalıq miqdarı, mq/kq (NayĢteyn və b. 1987)
Məhsullar Ağır metallar Hg
Cd Pb
Zn Ni
Cr Balıq
5.0 0.1
1.0 40.0
0.5 0.3
Ət 0.03
0.05 0.5
40.0 0.5
0.2 Süd
0.005 0.01
0.05 5.0
0.1 0.1
Çörək 0.01
0.02 0.2
25.0 0.5
0.2 Tərəvəz
0.02 0.03
0.5 10.0
0.5 0.2
Meyvə 0.1
0.03 0.04
10.0 0.5
0.1 Şirələr
0.005 0.02
0.4 10.0
0.3 0.1
304
Torpağın texnogen çirklənməsində, tərəvəzlərdə Kd-un Rusiya üçün qəbul olunmuş norması (0,03 mq/kq yaşıl kütlədə) çox tez artır. Əhəngləşdirmə, üzvi və mineral gübrələrin verilməsi istehsal olunan məhsulda ağır metalların toplanmasını minumuma endirir. Boz meşə torpaqlarında məsələn, peyinin tətbiqindən amarantın yerüstü orqanlarında Pb və Cd miqdarı nəzarət formaya nisbətən 12% - ə qədər azalıb. Bu halda peyinin ağır metallarla kompleks birləşmələr əmələ gətirmək qabiliyyəti üzə çıxır. Əmələ gəlmiş metal-üzvi kompleks birləşmələr az hərəkətlidir və ya torpaq- kök sərhədində hüceyrə menbranını keçə bilmir. Metalların bitkilər üçün zəhərli olmasını azalmaq torpaqda humusun miqdarını artırmağa yönəldilmiş tədbirlərə əsaslanmalıdır (üzvi gübrələrin tətbiqi, sideratların istifadə olunması, küləsin basdırılması və s.). Torpağa torf verdikdə xrom birləşmələrinin zəhərliyi azalır. Mineral gübrələrin N 60 , P
60 , K
60 dozasında lokal tətbiqi yulaf və no- xudun məhsulunda Cd və Pb miqdarını 1,3 – 1,8 dəfə azaldır (cədvəl 2.76)
Kənd təsərrüfatı məhsullarında ağır metalların miqdarının mineral gübrələrin tətbiqi üsullarından asılılığı
Bitki Kadnium Qurğuşun Dağınıq Lokal
Dağınıq Lokal
Yulaf 1.05
0.56 10.5
7.8 Noxud
2.2 1.2
46 34
Mineral gübrələrin lokal tətbiqindən bitki məhsullarında ağır metal- ların miqdarının azalması onunla izah olunur ki, gübrənin turşlaşdırıcı təsiri süni qatının bütün həcmdəı deyil, yalnız onun torpaqda yerləşdiyi yuvada üzə çıxır. Məlumdur ki, turşlaşma zamanı ağır metalların torpaqda mütəhər- rikliyi artır və onların bitkilərə daxil olması güclənir. Onuda qeyd etmək lazımdı ki, yulaf və noxudun məhsuladarlığı dağınıq səpini ilə müqayisədə gübrələrin lokal tətbiqi 1.3 – 1.5 dəfə artır. Fosfor gübrələri ağır metalların detoksikutsiya prosesinə müsbət təsir edir. Sink və qurğuşun fosfatları çətin həll olan birləşmələrdir, buna görə də bitkilər tərəfindən az mənimsənilir. Detoksikasiya effektinə görə torpağa ve- rilən 3t/ha monokalsium fosfat 1-4 ton/ha əhəngə bərabərdir. Turş torpaq- larda superfosfat əvəzinə fosforit unu tətbiq etmək məqsədə uyğundur. Seolitlərin tətbiqi Cr, Cd, Pb, Cu, Zn daxil olması əhəmiyyətli dərə- cədə azaldır, hansı ki mütəhərik formalarını udur və bununlada onların bit- kilərə daxil olmasını azaldır, hansı ki, elementlərin mütəhərrik formalarını 305
udur və bununla da onların bitkilərə daxil olmasını azaldır. Seolitin hesabını məhsulun çirklənməsini 30 % azaltmaq olar. Seliotlerin tətbiqi dozası 40-75 ton/ha arasında dəyişir. Bioloji usullar arasında tolerant sort və bitkilərin becərilməsini gös- tərmək lazımdır. (Ərzaq və yem kimi istifadə olunan, toxum üçün becərilən texniki və meşə bitkilərin becərilməsi çiçəklərin çoxalması. Tərəvəz və kartofda ağır metalların miqdarı külinar emal zamanı xeyli azalır. Təmizləmə, yuma, qabığın soyulması zamanı Pb və Hg miqdarı 50% tərəvəzlərdə, 80-85% kartofda, Cd-20% azalır. Bir dəfə yumadan sonra salatda Pb miqdarı 30-70% azalır.
inkişafına mənfi təsir edir, və məhsuldarlığı aşağı salır. Ona görə də digər qida elementləri kimi torpaqda toplanan N–un miqdarı bitkilərin tələbatına uyğun olmalıdır. Nitrat azotunun bitkilərdə toplanması prosesində 3 mühüm cəhət diqqəti cəlb edir. 1.
Nitratların bitkilərdə toplanması onların torpaqdan süzülüb yeraltı sulara qarışmasının qarşısını alır. 2.
bitkilərin azotla təmin olunma dərəcəsini göstərir. Əksər hallarda məhsulun miqdarı və keyfiyyətinə müsbət təsir edir. 3.
yəti pisləşir, insan və heyvan orqanizmi üçün potensial təhlükə yaradır. Sağlamlıq baxımından bu məsələnin ciddi araşdırılması çox vacibdir. 1895-ci ildə Amerikada qaramala qarğıdalı verdikdən sonra onlar zəhərlənib tələf olublar. Qarğıdalının kimyəvi analizi onun tərkibində çoxlu miqdarda nitrat olduğunu göstərmişdir. O, dövürdə penoliun təzə saxlanıl- ması, ətin rəngini itirməməsi üçün nitrat və nitritləri suni sürətdə əlavə edirdilər. 1907-ci ildə tərəvəzin tərkibində nitratların miqdarını öyrənən amerika alimi onun miqdarının ət konservinə verilən miqdardan çox oldu- ğunu aşkar edib. İlk dəfə 1945-ci ildə həkim Komeli sübut etmişdir ki, bəzi uşaqların zəhərlənmələri içməli suda nitratların miqdarının çoxluğuyla da bağlıdır. 1960-70-ci illərdə meyvə - tərəvəzlərdə nitratların miqdarı geniş tətqiq olu- nurdu. Çünki son illərdə bitkiçilik məhsullarına kimyalaşına geniş tətbiq olunmur. Nitrat və nitritlərin insana təsiri, meyvə-tərəvəz və suilə qəbul olunmuş nitratların 80%-i insan orqanizmindən xaric olunur, onun qalan hissəsi bəzi mikroorqanizmlərin və fermentlərin təsirindən nitritlərə çevrilir. Nitritin insana toksini təsir 10-20 dəfə çoxdur. Bu maddələrin insan və hey- van orqanizmlərinə təsir mexanizmi aşağıdakı kimi izah olunur. Normal halda qanın tərkibində olan hemoqlobin nəfəs alan zaman havanın O 2 - ni bədənin hər yerinə çatdırır. Beləliklə normal vəziyyətdə hemoqlobin bədən- 306
də O 2 daşıyıcısıdır. Orqanizmə NO və NO 2 daxil olduqda, onlar hemoqlobinlə birləşərək methemoqlobin adlanan davamlı birləşmə əmələ gəlir. Nəticədə qanda hemoqlobinin miqdarı azalır, orqanizmin O 2 -lə
normal təchizi pozulur. Normal orqanizmdə methemoqlobinin miqdarı hemoqlobinin ümumi miqdarının 2%-ni təşkil edir. Vaxtından tez doğulmuş uşaqlarda methemoqlobinin miqdarı 4%-ə çatır. Yaşliların orqanizminə xüsusi ferment sistemi mövcuddur. Uşaqlarda isə bu ferment sistemi fəaliyyət göstərmədiyi üçün NO və NO 2 -lə zəhərlənmə ölümlə nəticələnir (şəkil2.41).
dozasının təsirinin mümkün olan effektıəri (İlnitski, 1991) Nitrat və nitritlər orqanizmə kəskin ötəri və xroniki təsir göstərir. Yüksək nitrit və nitritlər daxil olmuş orqanizmlərdə methemoqlobinemiya prosesi inkişaf edir. Methemoqlobinin qanda miqdarı 10%-ə çatdıqda əla- mətsiz sianoz xəstəliyi müşahidə olunur. Methemoqlobinin miqdarı 20-50% -ə çatdıqda sianoz xəstəliyi kəskinləşir. Bu xəstəliyin əsas əlaməti O 2 çatışmamazlığıdır. Methemoqlobinin miqdarı 50%-i keçdikdə ölümlə nəticələnir. Bitkiçilik məhsullarında artıq miqdarda nitrit toplanması bir də ona görə qorxuludur ki, nitratlar ikincili amin və amidlərin iştirakı ilə konserogen nitroza birləşmələrinin sintezinə səbəb olur. Müəyən edilmişdir ki, nitritlər də konserogen təsirə malikdir. Bir sira alimlər belə güman edirlər ki, nitratın reduksiyası zamanı əmələ gələn aralıq məhsullarının embriotoksik və mutagen xassələri vardır. Hazırda elmə məlum olan nitrozabirləşmələrin 80% - dən çoxu xərçəng xəstəliyini 307
əmələ gətirir. Nitrozabirləşmələrin insan sağlamlığı üçün nə qədər real təhlükə yaratdığını bir neçə nəfərə səhər yeməyi əvəzinə 310q ispanaq, 200q pomidor, 120q çörək, 170q bekon və 460q pivə vermişlər. Bir qədərdən sonra həmin adamların qanlarını analiz etdikdə hər kq – da bir neçə mikroqanın konserrogen nitrozobirləşmə aşkar edilmişdir. Bununla onlar sübut etmişlər ki, əgər lazımı ilkin maddələr olarsa, orqanizmin özün- də çox təhlükəli maddələr sintoz edilə bilər. Faktlar göstərir ki, nitrozobir- ləşmələr verilmiş heyvanlarda (siçan, siçovul, dovşan, meymun) xərçəng şişləri yaranmaqla bərabər bu xəstəlik özünü hətta üçüncü nəsildə belə büruzə verir. Bitkilərdə nitratlar qeyri-bərabər paylanır. Generativ orqanlarda nitratlar olmur və ya çox az miqdarda olur. Kökdə, gövdə və yarpaqların saplağında nitratlar daha çox toplanır , yarpaq ayasında isə daha az toplanır. (cədvəl 2.77)
Cədvəl 2.77
Bitki
Orqan NO 3 -
Mətbəx çuğunduru Yarpaq Kökyumrusu 1300...2000 220..3000 Yerkökü Yarpaq
Saplaq Kökyumrusu 6000..1500 1700...3000 10.....1200 Soğanaqlarda nitratlar müqayisə olunacaq qədər az toplanır. Şəkil 2.42
308
Turpun yumru formasında nitratlar daha az toplanır nəinki onun uzunsov formasında (şəkil 2.43) Nitratların daha çox miqdarı kök yumrusunun aşağı hissəsində və yarpaqlarla birləşən hissəsində olur.
turpda (a) və cəfərinin köklərində (б), mq/kq yaş kütlədə
toplama xassəsinə malikdirlər. Xiyarda nitratların miqdarı ucundan saplağa qədər artır. Toxum toplanan hissədə nitratların miqdarı daha çox olur. Şəkil 2.44)
b a
309
Aqroekosistemlərə gübrələrlə yanaşı müxtəlif kimyəvi birləşmələr da- xildir ki, xəstəliklərə, ziyanvericilərə və alaq otlarına qarşı mübarizədə isti- fadə olunur - onlar birlikdə pestisidlər adlanır. Pestisidlər insanda bədxassəli şişlərin yaranmasına səbəb olur. Qəbul olunan birləşmələrin təxminən 70%-i insan orqanizminə ət, süd və yumurta ilə, 30%-i isə bitki qidaları ilə daxil olur. Pestisid qalıqlarının toplanmasına əsas səbəbi peraparatların tədbiqin- də reqlament və qaydalara əməl olunmamasıdır. Yeni peraparatı istifadəyə buraxmadan öncə ekotoksikoloji yoxlama aparılır.
(şəkil 2.45)
ġəkil 2.45. İnsan orqanizminə pestisidlərin daxil olmasının mümkün olan yolları (a); qida zəncirindən (XÜB) xlor üzvi birləşmələrin miqrasiyası və biokonsentrasiyası (b);
310
Çirkləndirici maddələrin daha çox miqdarı balığın ifrazat orqanlarında (qaraciyər və böyrəklərdə ) toplanır. Şəkil 2.46.
Çirkləndirici maddələrin daha çox miqdarı balığın beynində və kürüsündə, daha az miqdarda isə əzələlrində toplanır.
ġəkil 2.46. Çirkləndirici maddələrin balığın orqanlarında paylanması
sikant olduğu ümumplanetar miqyas aldı. Onun bəşəriyyətə təhlükəlilik də- rəcəsini nüvə silahlarının tətbiqinin nəticələrinin təhlükəsi ilə müqayisə etmək olar. İnsan və ətraf mühit üçün 4 qarışıqlı dioksinlər xüsusilə təhlü- kəlidir – 2,3,7,8 – TXDD (tetraxlordibenzo-n- dioksin), mikroprimes kimi kompleks təsirli pestisidlərin tərkibinə daxil olur. Dioksinlərin ən mühüm kimyəvi xassəsi güclü turş və qələvi məhlullarda hədsiz sabit qalmasıdır, oksidləşdiricilərə qarşı yüksək davamlıdırlar. Dioksinlərin torpaqda yarım- parçalanma dövrləri 10 ildir, suda 1-2 il. Dioksinlər torpaq hissəciklərlə möhkəm birləşirlər, ona görə də yağışla pis yuyulurlar. Lakin dioksinlərin torpaqda mütəhərrikliyi üzvi maddələrin miqdarının artması ilə kəskin azalır. Onlar adətən torpağın 15 sm üst qatında toplanırlar, ən çox miqdarı 5-10 sm dərinlikdə yerləşir. Dioksinlərin yaranma mənbələri və onların canlı və cansız təbiətə da- xil olması çox müxtəlifdir. Dioksinlər müstəsna texnogen mənşəlidirlər. On- ların ətraf mühitdə əmələ gəlməsi ilk növbədə xlor üzvi birləşmələrin isteh- salı və istifadəsi və onların tullantılarının utilizasiyası ilə bağlıdır. Dioksin- lər havaya sənaye və məişət tullantılarının yaradılması zamanı tüstülər vasi- təsilə düşür, eləcə də avtomobillərin yanacaqlarının yanmasından əmələ gəlir.
|