Ġzabella qasimova, musa bayramov

Cədvəl 3.4 

 

                  Torpaqlar 

Sn 

                                                            Meşə zonası 

Merzlotno-tayejnıe palevıye gilli və gillicəli 

1,06 

Qonur meşə gilli və gillicəli 

1,08 

Çimli podzol gilli və ağır gillicəli 

1,16 

Çimli-podzol orta və ağır gillicəli 

Çimli – podzol və boz meşə yüngül və orta gillicəli 

1,2 

1,26 

Çimli-podzol və boz meşə yüngül gillicəli 

1,3 

Çimli-podzol yüngül gillicəli və qumsal 

1,39 

                                      Meşəçöl zonası 

Qaratorpaq adi gilli və ağırgillicəli 

0,94 

Qaratorpaq tipik və qələviləşmiş orta- və ağırgillicəli  

0,98 

Qaratorpaq tipik və qələviləşmiş  yüngül- və ortagillicəli  

1,06 

Qaratorpaq tipik və qələviləşmiş   yüngül gillicəli 

1,09 

Tünd-boz meşə və qaratorpaqlar podzollaşmış orta-və ağırgillicəli 

1,05 

Boz meşə orta- və ağırgillicəli 

1,13 

Açıq-boz və boz meşə orta- və ağırgillicəli  

1,17 

                                       Çöl və quruçöl zona     

Qaratorpaq adi orta- və ağırgillicəli  

0,98 

Qaratorpaq cənubi orta- və ağırgillicəli  

1,05 

Qaratorpaq cənubi yüngül gillicəli  

1,01 

Açıq şabalıdı yüngül- və orta gillicəli  

1,3 

Açıq şabalıdı yüngül gillicəli və qumsal  

1,38 

Tünd şabalıdı orta- və ağırgillicəli  

1,07 

 

 

 

Verilmiş məlumatlar əsasında (3.1) və (3.2) formulası ilə qar suları və 

leysan  yağışı  sularından  torpağın  yuyulması  hesablanır  və  cədvəl  3.6-da 

göstərilmişdir.  

322 

 

Cədvəl 3.5 

ĠĢçi sahədə mailliyin hesablanmasına  misal 

 

 

№ 

L, m 

H

a.abs 

İ, % 

Sinα 

İlkin məlumatlar M 1:10000  xəritədən 

0 

 

218,2 

  

 

1 

120 

215 

 26,7 

0,027 

2 

175 

212,5 

 45,5 

0,045 

3 

220 

210 

55,6 

0,055 

4 

265 

207,5 

 55,6 

0,055 

5 

305 

205 

62,5 

0,062 

6 

345 

202,5 

 62,5 

0,062 

7 

380 

200 

 71,4 

0,071 

8 

405 

197,5 

100 

0,1 

9 

430 

195 

100 

0,1 

10 

455 

192,5 

100 

0,1 

11 

480 

190 

100 

0,1 

12 

505 

187,5 

100 

0,1 

13 

530 

185 

 100 

0,1 

14 

550 

182,5 

125 

0,124 

Orta 

 

 

64,9 

0,065 

0 

 

218,2 

 

 

1 

21,6 

217,6 

26,7 

0,027 

2 

43,2 

217 

26,7 

0,027 

3 

64,8 

216,5 

26,7 

0,027 

4 

86,4 

215,9 

26,7 

0,027 

5 

108 

215,3 

26,7 

0,027 

6 

129,6 

214,5 

35,5 

0,035 

7 

151,2 

213,6 

45,5 

0,045 

8 

172,8 

212,6 

45,5 

0,045 

9 

194,4 

211,4 

53 

0,053 

10 

216 

210,2 

55,6 

0,056 

23 

496,8 

188,3 

100 

0,1 

24 

518,4 

186,1 

100 

0,1 

25 

540 

183,7 

111 

0,111 

26 

550 

182,5 

120 

0,12 

Orta 

 

 

64,9 

0,065 

 

Qeyd:  Cədvəl 3.5 və 3.6 –da hesablamaların qısaldılmış variantı verilmişdir. 

323 

 

Cədvəl 3.6 

Dənli becərilən növbəli əkinlərdə cənub yamaclarında boz-meĢə  

torpaqlarının yuyulmasının hesablanmasına misal 

№ 

L,m 

İ, %   

Torpağın 

yuyulması 

Torpağın yuyulması, t/ha 

Yazda 

Leysan yağışlarından 

şum 

 

u.p 

Növbəli 

əkin 

q.p 

Becr

ilən 

Herik  Növ.

əkin 

1 

21,6 

26,7 

Yuyulma 

0,6 

0,4 

0,6 

0 

0,1 

0,2 

0,1 

2 

43,2 

26,7 

― 

1,2 

0,9 

1,1 

0,1 

0,3 

0,4 

0,2 

3 

64,8 

26,7 

― 

1,8 

1,3 

1,7 

0,1 

0,4 

0,6 

0,3 

4 

86,4 

26,7 

― 

2,4 

1,7 

2,2 

0,1 

0,6 

0,8 

0,4 

5 

108 

26,7 

― 

3 

2,2 

2,8 

0,2 

0,7 

1 

0,5 

6 

129,6 

35,5 

― 

4,8 

3,4 

4,5 

0,3 

1,1 

1,7 

0,8 

7 

151,2 

45,5 

Zəif.yuyu 

7,2 

5,1 

6,7 

0,4 

1,7 

2,5 

1,2 

8 

172,8 

45,5 

― 

8,2 

5,9 

7,6 

0,5 

1,9 

2,8 

1,4 

9 

194,4 

53 

― 

10,7 

7,7 

10 

0,6 

2,5 

3,7 

1,9 

10 

216 

55,6 

― 

12,5 

9 

11,6 

0,7 

2,9 

4,3 

2,2 

11 

237,6 

55,6 

― 

13,7 

9,9 

12,8 

0,8 

3,2 

4,7 

2,4 

13 

280,8 

59 

― 

17,2 

12,4 

16 

1 

4 

5,9 

3 

14 

302,4 

62,5 

Orta yuyul  22,3 

16 

20,8 

1,3 

5,2 

7,7 

3,9 

21 

453,6 

100 

Orta yuyul   53,5 

38,4 

49,7 

3,1 

12,5 

18,4 

9,3 

22 

475,2 

100 

Güc.yuyul  63,8  45,8  59,3 

3,7 

14,9 

22 

11,1 

26 

550 

120 

Güc.yuyul   88,5  63,5  82,2 

5,2 

20,7 

30,5 

15,4 

Orta 

 

66,4 

 

29,3 

21,1 

27,3 

1,7 

6,9 

10,1 

5,1 

Yuyul

ma 

 

28,2 

 

2,3 

1,7 

2,1 

0,1 

0,5 

0,8 

0,4 

Zəif. 

yuyul 

 

52,8 

 

12,1 

8,7 

11,2 

0,7 

2,8 

4,2 

2,1 

Orta 

yuyul 

 

80,8 

 

37 

26,5 

34,3 

2,2 

8,6 

12,7 

6,4 

Güc. 

yuyul 

 

106,2   

73,8 

53 

68,6 

4,3 

17,3 

25,5 

12,8 

 

3.2.  Torpağın yol verilən eroziya itkisinin hesablanması 

Hazırda torpağın yol verilən eroziya itkisinə bir sıra yanaşmalar təklif 

olunur.  Yuyulma  nəticəsində  torpağın  yol  verilən  itkisinə  görə  hər  şeydən 

əvvəl torpaq əmələgəlmə sürətinə uyğun itki səviyyəsi qəbul olunur.  Mədə-

ni  torpaq  əmələ  gəlmə  sürətini  təyin  etmək  üçün  kifayət  qədər  dəqiq  me-

todun olmaması, yol verilən itkinin təbii torpaq əmələ gəlmə sürətinə görə 

hesablamağa  məcbur  edir.  Torpaq  eroziyası  təbii  proses  kimi  kumulyativ 

effeklə  xarakterizə  olunur.  Başqa  sözlə,  ildən  ilə  torpağa  və  onun  itkisinə 

əlverişsiz  təsirlərin toplanması son nəticədə aqrolandşaftın deqradasiyasına 

gətirib çıxarır. Buna görə də aqrolandşafta eroziya təsirinin gücünü norma-

laşdırmaq lazımdır. 

324 

 

Torpağın yol verilən eroziya itkisi dedikdə, illik eroziya itkisinin mak-

simal  sürəti  başa  düşülür,  hansı  ki,  uzun  müddətə  torpaq  münbitliyinin 

yüksək səviyyəsini saxlamağa imkan verir. Torpağın yol verilən yuyulması 

(dM, t/ha .il) aşağıdakı formula ilə hesablanır:    

 

               

f

h

x

e

t

n

z

C

C

H

H

S

M

M

dM











2

                       (3.3) 

 

burada,  M

z

 – torpağın şumdan zonal ortaçoxillik yuyulması t/ha – la. 

Torpağın  təmiz  herikdən  ortaçoxillik  yuyulması  (M

t

,  t/ha)  bu  formula  ilə 

təyin olunur: 

                                  M

t

= 5,9 . i,                                            (3.4) 

 

burada,  i  –  leysan  yağışlarının  maksimal  30  dəqiqəlik  intensivliyi, 

mm/dəq. S

tip.  

parametri torpağın tipindən düzəliş əmsaılıdır (Cədvəl 3.6); H

e

 

və  H

x

  –  uyğun  olaraq,  eroziyaya  uğramış  şum  və  xam  torpaqlarda  humus 

ehtiyatıdır (t/ha).  

Humus ehtiyatı (H, t/ha)  aşağıdakı formula ilə tapılır:  

 

                                  H =Q

.

d

.

z                                                  (3.5) 

 

 

burada, Q – humusun %-lə miqdarı; d – torpağın kipliyi, q/sm

3

; z – humus 

qatının  sm-lə  qalınlığı;  C

h

/C

f

  –  şumun  «A»  horizontunda  humin  və  fulvio 

turşularının nisbətidir.   

Zonal  torpaqlar  üçün  «A»  horizontunda    C

h

/C

f   

nisbəti  belədir:  0,5  – 

çimli-podzol;  0,9  –  boz  meşə;  1,4  –  tipik  qaratorpaqlar;  2,9  –  çəmən 

qaratorpaqlar;    1,3–  ön  qafqaz    qaratorpaqları;  1,6  –  cənub  qaratorpaqları; 

0,9 – qonur torpaqlar; 0,5 – boz torpaqlar.  

Meşə-çöl zonasının qara və boz-meşə torpaqları üçün: 

 

      C

h

/C

f

 = 0,167 Г

c

 + 0,34     r = 0,96 ± 0,01                         (3.6) 

 

      Q

x

= 1,151 Q

m

 + 0,54         r = 0,76 ± 0,07                         (3.7)  

 

Burada, Q

m

– şumda humusun %-lə miqdarı; Q

x

– xam torpaqda humu-

sun miqdarı, %;  r – korrelyasiya əmsalı  və onun səhvi.    

Misal. Cənub eksozisiyalı yamaclarda ərinti və leysan sularından ero-

ziya nəticəsində boz meşə torpaqlarının yol verilən itkisini hesablamaq tələb 

olunur.  

325 

 

İlkin məlumatlar. Yamacın torpağı – orta gillicəli boz-meşə (S

n

= 1,13, 

cədvəl  3.4,  meşə-çöl  zonası)  yuyulmamış  (Q

x

=3,2%;  z

c

=51  sm;  d=1,27 

q/sm

3

), zəif yuyulmuş (Q

x 

=2,3 %; z

c

=42 sm; d=1,36 q/sm

3

), orta yuyulmuş 

(Q

x 

=1,8%;    z

c

=38  sm;  d=1,45  q/sm

3

)  və  güclü  yuyulmuş  (Q

x

=1%;    z

c

=21 

sm;  d=1,57  q/sm

3

).  Analoji  xam  torpaqda    sıxlıq  d=1,1q/sm

3

;  humus 

horizontunun qalınlığı z=60sm; humusun miqdarı Q=4,2% .  

Şum  qatından  torpağın  orta  çoxillik  yuyulması  М

з

=7,4  t/ha.  50%-li 

təminatda  leysan  yağışlarının  maksimal  30-dəqiqəlik  intensivliyi  i=0,49 

mm/dəq.  

Həlli. 1. (3.4) formulu ilə təmiz herikdən torpağın orta çoxillik yuyul-

masını təyin edirik: M

n 

=5,9

.

 0,49 =2,9 t/ha.  

1.

 

(3.6)  formuluna  görə  şumda  yuyulmamış  (C

h

/C

f

=0,87),  zəif  yuyulmuş  

(C

h

/C

f

=0,72),  orta  yuyulmuş  (C

h

/C

f

=0,64)  və  güclü  yuylmuş  (C

h

/C

f

= 

0,51) torpaqlarda humin və fulvio turşuların nisbətini tapırıq.  

2.

 

(3.5) formuluna görə xam və müxtəlif yuyulmuş torpaqlarda humus eh-

tiyatını  tapırıq:  xam  torpaq  –C

h

=277  t/ha;  yuyulmamış  –H

e

=207  t/ha; 

zəif  yuyulmuş  -  H

e

=131  t/ha;  orta  yuyulmuş  -  H

e

=99,2  t/ha  və  güclü 

yuyulmuş - H

e

=33t/ha.   

3.

 

 (3.3) formuluna görə  boz-meşə ortagillicəli torpaqlar üçün  yol  verilən 

eroziya itkisini təyin edirik: yuyulmamış –dM 3 t/ha; zəif yuyulmuş  – 

dM=1,6  t/ha;  orta  yuyulmuş  –  dM=1  t/ha;  güclü  yuyulmuş    dM=0,3 

t/ha.    

Cədvəl 3.7 

orpağın yuyulma 

dərəcəsi 

Etalondan 

humus 

qatının 

itkisi, % 

Torpağın yol verilən yuyulması, 

mm/il 

Qara torpaqlar 

Tünd-boz 

meşə torpaq 

Yuyulmamış 

0 - 5 

0,54 

0,41 

Zəif yuyulmuş 

5 - 25 

0,43 

0,32 

Orta yuyulmuş 

25 – 50 

0,29 

0,21 

Güclü yuyulmuş 

50 – 75 

0,14 

0,11 

Çox güclu yuyulmuş 

75 - 100 

0 

____-- 

 

ÜRET əkinçilik və torpağın eroziyadan mühafizə institutunda torpağın 

yol  verilən  eroziya  itkisinin  hesablanması  üçün  (J

yv

,  mm/il)  aşağıdakı 

formula təklif olunur:       

  

                                 J

yv

=  Ԑ . H / 100 . T . K

e                                                      

(3.8)  

burada,  H  –  torpağın  humus  horizontunun  qalınlığı,  mm;  ε–onun  ölçül-

məsinin dəqiqliyi, %; T = 50 il, H mövcud olan humus horizontunun  saxlanmasına 

326 

 

təminat  verən  vaxt,  50  ildə  kiçik  su  hövzələrinin  lilləşməsi  baş  verir;  Ke=1,4– 

etibarlılıq  əmsalı.   

(3.8) formuluna görə hesablamalar H=800 mm (tipik və qələviləşmiş 

eroziyaya uğramamış qaratorpaqlar), H=600 mm (tünd-boz meşə torpaqları) 

və  humus  horizontunun  qalınlığının  ölçülməsinin  dəqiqliyi  ε=5%  olduqda 

yerinə  yetirilmişdir.  Onlar  göstərdilər  ki,  torpağın  yol  verilən  yuyulması 

aşağıdakı kimidir: (Cədvəl 3.7 ) 

 

3.3.

 

Torpağın su eroziyasının aqroekoloji nəticələri 

Eroziya nəticəsində torpağın münbitliyi azalır, çay  yataqlarının inten-

siv  lilləşməsi  baş  verir,  biogen  elementlərlə  şirklənmə  nəticəsində  suyun 

keyfiyyəti  pisləşir,  təsərrüfat  isə  eroziyaya  uğramış  torpaqlardan  kifayət 

qədər məhsul toplaya bilmir.  

V.V.Dokuçayevin  ekspedisiyaları  zamanı  qara  torpaqlarda  humsun 

miqdar  7–10% idi, böyük ərazilərdə onun miqdarı 13%-ə çatırdı. İndi belə 

torpaqların sahəsi çox azalmışdır, tərkibində humusun miqdarı 10-13% olan 

torpaqlar isə praktiki olaraq qalmamışdır. 4-10% humus tərkibli totpaqların 

sahəsi  kəskin  artdı,  2-4%  humus  tərkibli  torpaqlar  isə  durmadan  artır. 

Torpaqlarda  100  il  ərzində  humusun  itkisi  onun  ilkin  ehtiyatının  orta  he-

sabla 25-30%-ni təşkil edir. Qədimdən şumlanan ərazilərdə isə torpağın üzvi 

maddələrinin  miqdarı  iki  dəfə  azalmışdır.  Su  eroziyasının  dağıdıcı  təsirinə 

məruz  qalmış  torpaqlarda  üzvi  maddələrin  itkisi  ildə  1  t/ha  artır.  Eroziya 

nəticəsində  zəif  yuyulmuş  qara  torpaqlarda  humus  horizontunun  qalınlığı 

orta  hesabla  12-15  sm,  orta  yuyulmuşda  –  30-37  sm,  güclü  yuyulmuş  qara 

torpaqlarda – 43-55 sm azalır; humus itkisi zəif yuyulmuş qara torpaqlarda – 

68 t/ha, orta yuyulmuşlarda – 185 və güclü yuylmuşlarda 270 t/ha-ya çatır.  

Çöl  və  quru-çöl  zonalarda  torpaq  qatının  eroziyadan  5  sm  azalma-

sında,  cənub  qaratorpaqlarında  22,5  t/ha  humus,  1,2  t/ha  azot,  0,75  t/ha 

fosfor  və  7,8  t/ha  kalium  itirilir.  Yaxşı  inkişaf  etmiş  torpağın  5  sm  yuyul-

ması 2-3 s/ha buğda məsulunun azalmasına bərabərdir.   

Eroziyaya  uğramış  torpaqların  məhsuldarlığı  profil  boyunca  torpağın 

münbitliyinin paylanması ilə sıx qarşılıqlı əlaqədədir.  Podzol, çimli-podzol, 

qonur  və  podzol-sarı  torpaqların  məhsuldarlığı  xüsusilə  kəskin  azalır.  Bu 

torpaqların məhsuldarlığı, əsasən, akkumulyativ horizontun istehsal gücü ilə 

 təyin olunur.  

Yuyulmuş  torpaqların  münbitliyinin  sabitləşdirilməsində  aparıcı  rol 

üzvi gübrələrə məxsusdur, hansı ki, ona tələbat növbəli əkində humusun de- 

327 

 

fisitsiz balansına (D

b

, t/ha)  görə hesablanır:   

                      

D

b

= M

p

 . K

o

 . K

q

 . K

у

 – (H . K

m

 . γ +İ

n

),                      (3.9)  

burada,  M

p

  -  planlaşdırılan  məhsuldarlıq,  t/ha;  К

о

  -  biçin-kök  qalıq-

larının  toplanma  əmsalı  (cədvəl  3.8);  К

q

-  quru  madənin  və  onun  humus-

laşmasının  toplanma  əmsalı  (cədvəl  3.9);  К

у

-  müxtəlif  yuyulma  dərəcəli 

torpaqlarda  məhsuldarlığın  azalma  əmsalı  (cədvəl  3.10-3.11);  З-  torpağın 

şum qatında humus ehtiyatı, t/ha; К

m

- humusun minerallaşma əmsalı (cədvəl 

3.12); γ-torpaq mühafizə işlərinin tətbiqi nəticəsində humus itkisinin azalma 

əmsalı: γ = 0,8 –yastı kəsici şumlamada, γ = 0,77- ən az şumlamada,  γ = 1– 

çevirmə  şumunda;    İ

h

-  torpaq  eroziyasından  humusun  illik  itkisi  və  bu 

formula ilə müəyyən olunur:  

                                

F

Q

E

T

T

İ

s

l

h









)

(

я

,                             ( 3.10) 

Burada, T

ə

 və T

l

 -(3.1) və (3.2) formulu ilə təyin olunan, uyğun plaraq, 

ərinti  və  leysan  yağışı  sularından  torpağın  yuyulması,  t/ha;  E

s

  -  eroziyaya 

uğramış torpaqların  sahəsi,  ha;   Q-şum  qatında humusu miqdarı, (%);  F  -  

işçi ərazinin sahəsi, ha. 

Cədvəl 3.8 

Əsas məhsulun müxtəlif məhsuldarlığında biçin-kök qalıqlarının 

toplanma əmsalı 

Bitki 

 

Məhsuldar 

lıq, s/ha 

K

o 

Məhsuldar 

lıq, s/ha 

K

o

 

Məhsuldar 

lıq, s/ha 

K

o

 

Payızlıq buğda 

25 qədər 

1,6 

26 – 35 

1,4 

36 – 46 

1,2 

Payızlıq çovdar 

20 qədər 

1,8 

21 – 30 

1,5 

31 – 40 

1,3 

Yazlıq buğda 

20 qədər 

1,6 

21 – 30 

1,4 

31 – 40 

1,3 

Arpa 

25 qədər 

1,3 

26 – 35 

1,1 

36 – 45 

1 

Yulaf 

20 qədər 

1,6 

21 – 30 

1, 3 

31 – 40 

1,1 

Darı 

15 qədər 

1,8 

16 – 25 

1, 4 

26 – 35 

1,3 

Qarabaşaq 

9 qədər 

2,7 

10 – 17 

1,9 

18 – 25 

1,7 

Noxud 

15 qədər 

1,5 

16 -23 

1,2 

24 – 30 

1 

Şəkər 

çuğunduru 

250 qədər 

0,09 

251 – 350 

0,08 

351 – 450 

0,07 

Kartof 

100 qədər 

0,22 

101 – 150 

0,17 

151 – 200 

0,15 

Tərəvəzlər 

100 qədər 

0,2 

101 – 150 

0,16 

151 – 200 

0,15 

Yem kökü 

meyvəlilər 

200 qədər 

0,09 

201 – 300 

0,08 

301 – 400 

0,07 

Silos qarğıdalısı 

250 qədər 

0,18 

251 – 350 

0,16 

351 – 450 

0,15 

Birillik otlar 

25 qədər 

1,4 

26 – 35 

1,2 

36 – 45 

1,1 

Çoxillik otlar 

30 qədər 

2 

31 – 40 

1,7 

41 – 50 

1,6 

Kənaf 

8 qədər 

0,18 

- 

- 

- 

- 

328