H ozirgi zamon turk tilida birinchi shaxslarda
-me. -та
qo'shim chasi qo'llaniladi. Ilgari bu q o'shim cha
-mez, -maz
shaklida
bo'lgan. F e ’lning birlik 1- shaxsga egalik-shaxs qo'shim chasi
qo'shilib qo'llaniladi. Hozirgi-kelasi zam onning savol shakli
mi (mi,
mu, mu)
so'ro q yuklamasi yordam ida yasaladi:
B o‘lishli savol shakli
Ben bil-ir mi-y- im?
ol-ur mu-y-um?
Sen bil-ir mi-sin?
ol-ur mu-sun?
О bil-ir
mi?
ol-ur
mu?
Biz bil-ir mi-y-iz?
ol-ur mu-y-uz?
Siz bil-ir mi-siniz?
ol-ur mu-sunuz?
Onlar bil-ir-ler
mi?
ol-ur-lar
mi?
Bo ‘lishsiz savol shakli
Ben bil-mez mi-y-im?
ol-maz mi-y-im?
Sen bil-me-z mi-sin?
ol-maz mi-sin?
0 bil-mez
mi?
ol-maz
mi?
Biz bil-mez mi-y-iz?
ol-maz mi-y-iz?
Siz bil-mez mi-siniz?
ol-maz mi-simz?
Onlar bil-mez-ler
mi?
ol-maz-lar
mi?
FE’L MAYLLARI (Fillerde Kip)
Buyruq mayli (emir kipi).
Turk tilida fe ’llar buyruq mayli
qo'shim chalari, birlik 3-shaxs, ko'plik 2- va 3-shaxslarda shaxs-son
qo'shim chasi olgan holda o'zgaradi. Buyruq mayli qo'shim chalari
fe’lning buyruq shaklini yasaydi. Ularda zam on ifodasi bo'lm aydi,
buyruq m a ’nosini ifodalaydi. Buyruq
mayli shakli quyidagicha
yasaladi:
Birlik
1 - shaxs: —
2
- shaxs: —
3 - shaxs:
-sin (-sin, -siin, sun)
Ko'plik
1 - shaxs: --
2
- shaxs:
-in (-in, -un,-un; -iniz, -iniz, -iinuz,-unuz);
3 - shaxs:
-sinler (sinlar, -stinler, -sunlar)
96
Buyruq m ay lining birlik va k o 'plik 1-shaxsi ham borligini
ta'kidlaydigan ba’zi turk tilshunoslariga k o ‘ra
buyruq m aylining
tuslanish qo ‘shimchalari quyidagilar:
B irlik
i - shaxs:
-eyim (-ayimj;
2 -
shaxs: —
3 - shaxs:
-sin (-sin, -siin, sun)
K o ‘p lik
1 - shaxs:
-elim (-alim);
2
- shaxs:
-in (-in, -un,-un; -iniz, -miz, -iintiz,-
unuzj;
3 - shaxs:
-sinler (-sinlar, -simlet:-sunlar)
M asalan: Ben gele-e>
7
'm, Sen gel, О gel-sw, Biz gel
-elim,
Siz
gel
-in(iz),
Onlar gel
-sin(ler)
kabi.
A slida birlik va k o ‘plik 1-shaxs q o ‘shimchalari
(-eyim, -aym ,
-elim, -alim)
istak m ayliga oid.
Hozirgi turk tilida buyruq m aylida fe’lning 2-shaxsi qo'shim cha
olmaydi. F e ’l
harakat nomi shaklidagi
-тек
va
-так
olib tashlansa,
qolgan qismi buyruq maylining ikkinchi shaxsiga to ‘g ‘ri keladi:
sil-,
silme-
kabi.
Qadimgi turk tilida fe’llam ing buyruq mayli birlik 2-shaxsda
- g il (-gilj
qo'shim chasi olgan:
gel-gil, ol-gil
kabi. Hozirgi p a v td a -g i/
(-gil)
q o ‘shimchasi va
-ginen
- =
^an
shakllari turk tilining shevalarida
uchraydi:
al-ginan, ver-ginen
kabi.
K o‘plik ikkinchi shaxsda q o ’shim uianing ikki shakli mavjud:
gel-in, gel-iniz; otur-un, otur-unuz
kabi.
F e ’llarning buyruq m aylida um um iy qabul qilingan to 'g 'ri
tuslanish shakli quyidagicha:
Ben
—
Sen yap g o r durma
О yap
-
sin gor - siin durma - sin
B i z - - -
S izyap-in (iz) gor-un (iiz) durma-y-in (iz)
Onlar yap-sin (lar) gor-sun (ler) durma-sin (lar)
S h a rt
m ayli
($art kipi)
f e ig a shart m a’nosini yuklaydi. Shart
mayli turk tilshunosligida
dilek-ko$ul kipi
ham deyiladi.
Shart mayli
qo'shim chasi
-se, -sa
bo"lib, zam onni ko ‘rsatm ayii, faqat shart
97
m a’nosini ifodalaydi. F e ’lning shart shakli zamonni ifoda etmagani
uchun shart ergash gapli qo‘shma gaplar tarkibidagi ergash gap oxirida
keladi.
Turk tilidagi fe’llar ilgari faqat shaxs-son qo'shim chalari
yordam ida shart m aylida tuslanar edi. K eyinchalik ular yaqin o'tgan
zam on tuslanish shaklini ham oladigan b o ig a n .
Hozirgi zam on turk
tilida shart mayli tuslanishi shakli quyidagicha:
Dostları ilə paylaş: 
