Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------105------------------------------------ 
 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏRİN 
İNKİŞAFINDA SÜNİ İNTELLEKTİN 
ROLU 
 
 
Süni intellekt, bir elm kimi, təxminən yarım əsrə 
yaxındır ki, mövcuddur. Bu elmin əsas problemi 
kompüterin köməyi ilə insan kimi davranmağı, mühakimə 
yürütməyi, qeyri-müəyyən və qeyri-dəqiq mühitdə qərar 
qəbul etməyi bacaran maşının yaradılmasıdır. Süni 
intellekt termini ilk dəfə 1956-cı ilin yayında Stenford 
Universitetində (ABŞ) keçirilən seminarda Con Makkarti 
(John McCarthy) tərəfindən işlədilmişdir. O, bu termini 
1950-ci ildə Alan Tyurinq (Alan Turing) tərəfindən verilmiş 
kompüter intellekti (
computer intelligence) anlayışı 
əsasında irəli sürmüşdür.
Süni intellektin əhatə dairəsinə elə sahələr aid edilir 
ki, orada dəqiq modellər, həll alqoritmi və metodlar 
yoxdur. 
Süni intellektin metodları iki xarakrerik xüsusiyyətə 
əsaslanıb: 
1.Simvol şəkilli (hərf, söz, ifadə, işarə, şəkil) 
informasiyadan istifadə;
2.Simvol məntiqindən istifadə ilə axtarış.
Bütün ənənəvi süni intellekt sistemləri Hard 
Computing (“Sərt” - dəqiq hesablama) texnologiyasına 
əsaslanıb ki, bu da onların imkanlarını kifayət qədər 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------106------------------------------------ 
məhdudlaşdırıb. “Computing” – hərfi mənada, ingilscə, 
hesablamaq deməkdir.
Ənənəvi süni intellekt, yuxarıda qeyd edilən 
xüsusiyyətlərinə görə, qeyri-müəyyənlik və qeyri-dəqiqliyi 
nəzərə alan ədədi üsulları müəyyən dərəcədə qəbul etmir. 
Göstərilən cəhətlərinə görə ənənəvi süni intellekt 
sistemlərinin maşın intellektinin səviyyəsi – MİQ (Machine 
Intelligence Quotient – 
Maşın İntellekti Qabiliyyəti) heç də 
yüksək deyil. Buna görə də intellektual sistemin Maşın 
İntellekti Qabiliyyətinin yüksəldilməsi məsələsi ortaya 
çıxdı. Burada qeyri-səlis məntiq, neyron şəbəkələri, 
təkamül hesablama və s. kimi yeni ədədi metodlardan 
ayrılıqda və xüsusilə də, birgə istifadəni nəzərdə tutan 
hesablama intellekti əsas metodologiya kimi çıxış edir. 
Belə ki, o ənənəvi süni intellekt metodları və 
ümumiyyətlə, digər metodlarla həlli mümkün olmayan 
gerçək aləmin bir çox vacib problemlərini həll etməyə 
imkan verir.
Ənənəvi hesablamadan (HC - 
Hard Computing) 
fərqli olaraq SC (
Soft Computing - “Yumşaq” (çevik) 
kompütinq) son istifadəçi üçün səmərəliliyi, məhsuldarlığı 
itirmədən qismən gerçək, qeyri-müəyyənlik, qeyri-dəqiqlik 
şəraitində hesablamalar aparmağa imkan verir.
Mürəkkəb məsələlərin həlli üçün insan zəkasına 
uyğun bir sistemin yaradılması qədim zamanlardan 
insanları düşündürmüşdür. İlk dəfə bu, R.Lulliy (1235-
1315) tərəfindən müxtəlif mürəkkəb məsələlərin həlli 
üçün bir maşının yaradılması kimi irəli sürmüşdür. 
XVIII əsrdə Q.Leybnis (1646-1716) və R.Dekart 
(1596-1650) bir-birilərindən asılı olmayaraq bütün 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------107------------------------------------ 
elmlərin universal təsnifat dilinin yaradılması fikrini irəli 
sürmüşlər. Bu fikirlər süni intellektin yaradılmasının nəzəri 
əsaslarını təşkil etmişdir. 
Süni intellektin bir elm kimi inkişafı EHM-in 
yaradılmasından sonra mümkün olmuşdur. Elə həmin 
vaxtlarda Norbert Viner (1894-1964) yeni bir elmin, 
kibernetika elminin əsasını qoydu. Süni intellektin bir elm 
kimi qəbulundan sonra o iki istiqamətdə – 
neyrokibernetika 
və 
“qara 
qutu” 
kibernetikası 
istiqamətlərində inkişaf etməyə başladı. Hal-hazırda isə bu 
iki istiqamətin yenidən birləşdirilməsi meyli müşahidə 
olunur.
Neyrokibernetikanın əsas ideyasını belə təsvir etmək 
olar: “Yeganə düşünə bilən obyekt insan beynidir”. Buna 
görə də “düşünən” qurğu hər hansı yolla olursa-olsun 
insan beyninin quruluşuna bənzər olmalıdır. 
Beləliklə, neyrokibernetika beyinin quruluşuna oxşar 
aparatın yaradılmasına yönəldildi. Fizioloqlar tərəfindən 
çoxdan təsbit olunmuşdur ki, insan beyninin əsasını çoxlu 
miqdarda öz aralarında və əsəb hüceyrələri ilə qarşılıqlı 
bağlı olan 
neyronlar təşkil edir. Buna görə də 
neyrokibernetikanın səyləri neyronlara analoji olan 
sistemin yaradılmasına yönəldi. Belə sistemlərə 
neyron 
şəbəkə və ya neyroşəbəkə adı verildi. Birinci neyron 
şəbəkələr keçən əsrin 50-ci illərinin sonunda amerika 
alimləri 
F.Rozenblatt 
və 
Makkiqyuk 
tərəfindən 
hazırlanmışdır. Bu, insan gözünü modelləşdirən və onu 
beyinlə əlaqələndirən sistemin yaradılmasına bir cəhd idi. 
Onlar tərəfindən yaradılan qurğuya 
perseptron adı 
verildi. Bu qurğu əlifbanın hərflərini fərqləndirə bilir, lakin 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------108------------------------------------ 
hərflərin yazılmasına çox həssas idi. Məsələn, bu qurğu 
üçün 
А, А və А hərfləri ayrı-ayrı məna kəsb edirdi. 70-80-
ci illərdə süni intellektin bu istiqamətdə işləri getdikcə 
azalmağa başladı. Çünki ilkin nəticələr təsəlliverici deyildi. 
Müəlliflər bu uğursuzluğu kiçik yaddaş və o vaxtkı 
kompüterlərin sürətinin aşağı olması ilə izah edirdilər.
Lakin 80-ci illərin ortalarında Yaponiyada V nəsil 
kompüterlərin yaradılması üzərində aparılan işlər zamanı 
yeni bir nəsil, VI nəsil kompüterlər – neyrokompüterlər 
meydana gəldi. Bu zamanadək yaddaş məhdudluğu və 
kompüterlərin sürət problemləri praktiki olaraq aradan 
qalxmışdı. 
Transpüterlər – çoxlu miqdarda prosessoru 
olan paralel kompüterlər yarandı. Transpüterdən insan 
beyninin quruluşunda olan neyrokompüterə bir addım 
qalmışdı. Neyrokompüterlərin əsas tətbiq sahəsi surətin, 
simanın təyin edilməsidir. 
1963-1970-ci illərdə məsələlərin həlli üçün 
riyazi 
məntiq metodlarından istifadə etməyə başladılar və 1971-
1972-ci illərdə Fransanın Lumini (Marsel şəhəri) 
Universitetində Alen Kolmeroe
(Alain Colmerauer) və 
Filipp Rassel (Philippe Roussel) tərəfindən 
Prolog dili 
yaradıldı. Bundan sonra bu dili bir çox kollektivlər inkişaf 
etdirdi ki, burada da Edinburq Universitetindən olan 
qrupu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu dilin adı “məntiqi 
terminlərdə proqramlaşdırma” (Programmation en 
Logique) söz birləşməsindən yaranıb. 
Süni intellektin təcrübi tətbiqində ən böyük addım 
70-ci illərin ortalarında təfəkkürün universal axtarış 
alqoritminin əvəzinə konkret mütəxəssis-ekspert biliyinin 
modelləşdirilməsi ideyası gəldi. ABŞ-da ilk dəfə 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------109------------------------------------ 
kommersiya sistemləri – biliklərə əsaslanan 
ekspert 
sistemlər yarandı. Beləliklə, süni intellekt məsələlərinin 
həllinə yeni, 
biliklərin təqdim olunması yanaşması yarandı. 
Tibb və kimya üçün yaradılmış MYCIN və DENDRAL artıq 
klassik ekspert sistemlər sayılır. 
İntellektual texnologiyaların inkişafı üçün bir neçə 
qlobal proqram – ESPRIT (European strategic programme 
of research and development in information technology – 
Avropada 
informasiya 
texnologiyalarının 
strateji 
tədqiqatları və inkişafı üzrə proqram), DARPA (The 
Defense Advanced Research Projects Agency of USA – 
ABŞ-ın müdafiə sahəsində perspektiv tədqiqatlar 
proqramının idarə edilməsi) və yaponların V nəsil maşın 
layihəsi yaradıldı. 
Alan Kolmeroe 
Filipp Rassel 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------110------------------------------------ 
Artıq keçən əsrin 80-ci illərinin ortalarından 
başlayaraq süni intellektin kommersiyalaşdırılması prosesi 
gedir. Bu sahəyə illik kapital yatırımları ildən-ilə artır, 
sənaye ekspert sistemləri yaranır və özü öyrənən 
sistemlərə maraq artır. 
Süni intellekt indiyə qədər iki istiqamətdə öyrənilib: 
Soft Computing və Hard Computing 
Bizim danışdığımız intellektual sistemlər müasir 
dünyada bu iki istiqamətin sintezi kimi inkişaf etməkdədir. 
Lakin bu yeni istiqamətdə çalışılır ki, ağırlıq birinciyə (Soft 
Computing) verilsin. 
Bütün bunlara baxmayaraq ikinci istiqamət bizim 
üçün daha çox maraq kəsb edir. Bura istehsal, proseslərin 
idarə edilməsi, marketinqin idarə edilməsi, maliyyə 
menecmenti, bank sferası, fond birjası kimi sahələrdə 
istifadə olunan tətbiqi intellektual sistemlər və ekspert 
sistemləri daxildir. 
Bütün bunlardan belə nəticə çıxarmaq olar ki, 
intellektual sistemlər süni intellektin bir hissəsi olaraq 
onunla paralel inkişaf edib və etməkdədir.

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------111------------------------------------