Dərs vəsaiti kimi tövsiyyə edilmişdir. B a k I 1 6

 
SÜNİ İNTELLEKT - YENİ 
İNFORMASİYA TEXNOLOGİYASININ 
ƏSASIDIR
 
 
Əvvəlcə 
mövcud 
informasiya 
texnologiyasını 
nəzərdən keçirək. 
Hər şeydən əvvəl, bu, külli miqdarda kağız istehlak 
edən kağız texnologiyasıdır. EHM-in ənənəvi qaydada 
istifadə edilməsi kağız istehlakı baxımından vəziyyəti 
dəyişdirmir. Əksinə, daha yüksək keyfiyyətli kağıza tələb 
bir qədər də artmışdır. Adi (köhnə) informasiya 
texnologiyası üzrə istifadə edilən EHM-lər son 
istifadəçilərlə 
bir 
sıra 
vasitəçi mütəxəssislər: 
riyaziyyatçılar, proqramçılar, məsələ qoyuluşu ilə məşğul 
olanlar vasitəsi ilə əlaqə yaradır. Müxtəlif sahələrə aid 
biliklər kağız daşıyıcılarında mətn formasında qeyd edilmiş 
olur. 
Hal-hazırda biliklər necə istifadə edilir? 
Bilik mənbələri olan ədəbiyyatdan problem öyrənilir. 
Sonra problemin maiyyəti dərk edilir, sonra riyazi model 
tərtib edilir, sonra alqoritm tərtib edilir, sonra proqram 
yazılır, sonra məsələ EHM-də həll edilir. EHM-dən istifadə 
etməklə qərarlaşmış bu informasiya texnologiyasında 
sintaksis xarakterli modellər hakim mövqeyə malikdir. 
Məsələn, diferensial tənliklər sistemi şəkilndə verilmiş 
riyazi modellər tamamilə müxtəlif təbiətli obyektlərdə 
gedən prosesləri təsvir edə bilir. Bu cür universallıq xətti 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------120------------------------------------ 
və qeyri-xətti proqramlaşdırma üzrə optimallaşdırma 
modellərində də gözlənilir. 
Əgər riyazi modellər şərhsiz təqdim edilərsə, hansı 
konkret obyektin və ya hansı konkret prosesin təsvir 
edildiyini demək mümkün olmaz. Yalnız ümumi fikir kimi 
onu demək olar ki, hansı sinif obyektlərlə bu model 
müqayisə edilə biləndir. Modelin semantikası (məzmunu) 
bu və ya digər obyekt və ya prosesi modelləşdirən 
(düsturlaşdıran, formal şəklə salan) mütəxəssisdən başqa 
heç kimə məlum deyildir. Qeyd etmək vacibdir ki, formal-
riyazi modellərin semantikası, yəni konkret obyekt və ya 
proses haqqında konkret bilikləri aşkara çıxaran şərhlər 
(izahlar) EHM-dən kənarda yerləşir. 
Yeni 
informasiya 
texnologiyasının 
yaranması 
professor D.A.Pospelovun işləyib hazırladığı və ilk 
vaxtlarda situasion idarəetmə nəzəriyyəsində, sonra isə 
süni intellekt nəzəriyyəsində uğurla tətbiq edilən məntiqi-
linqvistik modellərlə bağlıdır. Çünki bu modellər idarəetmə 
obyekti və onda gedən proseslər barədə olan konkret 
məzmunlu bilikləri formallaşdırmağa, daha doğrusu, riyazi 
modellərlə yanaşı, məntiqi-linqvistik modelləri də EHM-ə 
daxil etməyə imkan verir. Məntiqi-linqvistik modellər – 
semantik şəbəkələr, freymlər, produksion sistemlər – 
bəzən bir anlayış halında birləşdirilərək ”süni intellekt 
sistemlərində proqram-aparat vasitələri” adlandırılır. 
Biliklər bazası məhz məntiqi-linqvistik modellərə əsaslanır. 
Beləliklə, yeni informasiya texnologiyasını köhnə 
texnologiyadan prinsipcə fərqləndirən xüsusiyyətlər 
aşağıdakılardır: 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------121------------------------------------ 
•
Xüsusi formalizmlərin (məntiqi-linqvistik 
modellərin) köməyi ilə deklarativ (rəsmi, təntənəli) 
və prosedur biliklər elektron formada təqdim edilir 
və EHM-in köməyi ilə məsələ həlli daha səmərəli 
gedir; 
•
Məntiqi-linqvistik modelləşdirmə formallaşdırılması 
çətin və ya qeyri-mümkün olan bilik sahələri və 
fəaliyyət sferaları (təbabət, biologiya, geologiya, 
çevik robotlaşdırılmış istehsalın idarə edilməsi, 
dispetçer idarəetməsi və s.) hesabına EHM tətbiqini 
olduqca genişləndirdi; 
•
Bununla da mütəxəssislərin bilavasitə (vasitəçi 
xidmətinə ehtiyac duymadan) EHM-ə müraciət 
etməsi təmin olunur və süni intellektin proqram-
aparat vasitələri hesabına yaranan intellektual 
interfeysin köməyi ilə istifadəçi öz məsələsini EHM-
də dialoq rejimində həll edə bilir;
•
Bu halda EHM-lə qarşılıqlı fəaliyyət istifadəçinin 
peşə dilində, işgüzar dildə baş verir.
Süni intellektin sadalanan vasitələri ilə təchiz edilmiş 
və şəbəkəyə qoşulmuş EHM artıq ağır yüklü kağız 
texnologiyası ilə deyil, irimiqyaslı məsələ və problemləri 
həll edən kollektivdaxili prosesi yeni informasiya-təşkilati 
texnologiya ilə təsvir edir.
Beləliklə, bir vaxt akademik V.M.Qluşkovun (1923-
1982) son kitabında göstərildiyi kimi, kağızsız 
informatikaya keçid baş verir. 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------122------------------------------------ 
D.A.Pospelov 
V.M.Qluşkov 
Viktor Mixayılovic Qluşkov - sovet riyaziyyatçısı, 
kibernetik. SSRİ Elmlər Akademiyasının akademiki, 
çoxlu sayda xarici ölkələrin akademiki və elmi birliklərin 
üzvü. Sosialist Əmıyi Qəhrəmanı, cəbr, kibernetika və 
hesablama texnikasi sahəsində elmi əsərlərin müəllifi. 
Alimin rəhbərliyi ilə 1966-cı ildə mühəndis 
hesablamaları üçün yararlı olan fərdi EHM “Mir-1” 
yaradılmışdır. 
Dmitri Aleksandroviç Pospelov, professor, texnika 
elmləri doktoru, mürəkkəb sistemlərin yeni metodlarla 
idarə 
edilməsi 
sahəsində 
mütəxəssis. 
Yeni 
arxitekturaya malik EHM-in və süni intellektin 
yaradılması sahələri ilə məşğul olmuşdur. 1989-cu ildə 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------123------------------------------------ 
yaradılmış süni intellekt assosiasiyasının prezidenti 
seçilmişdir. 1991-ci ildə qeyri-səlis sistemlərin 
assosiasiyasının sədri, 1994-cü ildə isə “Təbabətdə 
kompüter sistemləri və informasiya texnologiyaları” 
assosiasiyasinin prezidenti seçilmişdir.
Hal-hazırda yeni informasiya texnologiyası prinsipləri 
ilə fəaliyyət göstərən süni intellekt sistemi aşağıdakılara 
bölünür: 
-intellektual informasiya-axtarış sistemləri (sual-
cavab sistemləri). Bu sistemlərdə proqramçı olmayan son 
istifadəçilər verilənlər və biliklər bazaları ilə təbii dilə çox 
yaxın olan peşə dilində işləyir; 
-hesablama-məntiq sistemləri. Bunlar proqramçı və 
tətbiqi riyaziyyat mütəxəssisi olmayan son istifadəçilərə öz 
məsələlərini EHM-lə dialoq rejimində mürəkkəb riyazi 
metodlardan və müvafiq tətbiqi proqramlardan istifadə 
etməklə həll edirlər; 
-ekspert sistemləri. Bu sistemlər biliklərin ekspert 
təsviri formasında təqdim edildiyi, lakin həm də dəqiq 
elmlərə xas olan riyazi modellərdən istifadənin çətin və 
bəzən mümkün olmadığı sahələrin də səmərəli 
kompüterləşdirilməsinin həyata keçirilməsinə imkan verir. 
Məhz ekspert sistemlərinin sayəsində süni intellekt 
elmdə, istehsalın layihələşdirilməsi və idarə edilməsi 
sahəsində strateji əhəmiyyət qazanmışdır.
Hibrid ekspert sistem adlandırılan sistemlər daha 
mühüm əhəmiyyət daşımağa başlamışdır. Bu sistemlər 
ənənəvi ekspert sistemlə hesablama-məntiq sisteminin 
birləşdirilməsi yolu ilə yaradılır. Başqa sözlə, hibrid 

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------124------------------------------------ 
ekspert sistemlərdə məntiqi-linqvistik modellər riyazi 
modellərlə birlikdə istifadə edilir.
Yeni informasiya texnologiyasının daha bir vacib 
xüsusiyyəti bu və ya digər predmet oblastına aid olan 
məsələlərə münasibətdə proqram sistemlərinin adaptiv 
(uyğunlaşan) və çevik (rejimdən-rejimə keçə bilən) 
olmasıdır. Bu isə o deməkdir ki, həll edilən məsələnin və 
ya tanınan situasiyanın hansı model, hansı alqoritm və
hansı proqramlar sistemi vasitəsilə gerçəkləşdiyini 
əvvəlcədən söyləmək mümkün deyildir. Məsələn, tibbi 
diaqnoz qoyulması üçün ekspert sistemindən istifadə 
edilərkən əvvəlcədən söyləmək mümkün deyil ki, ekspert 
sistemin hasil edəcəyi məhsul (nəticə) hansı alqoritm üzrə 
alınacaqdır. Bu xüsusiyyət eyni ilə bütün intellektual 
tətbiqi proqram paketlərinə də xasdır.
Bəhs edilən süni intellekt sistemlərinin hamısı 
biliklərə yönəldilmiş sistemlər olduğundan, süni intellekt 
sistemlərinin və yeni informasiya texnologiyalarının 
gələcək tərəqqisi aşağıdakı üç əsas nəzəri problemin 
inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutur: 
-biliklərin təqdimatı. Bu, süni intellektin mərkəzi 
problemidir; 
-kompüter linqvistikası. Bu, EHM-lə təbii dildə 
ünsiyyət yaratmağı və xarici dillərdən avtomatik 
tərcüməni təmin edir; 
-kompüter məntiqi. Bu, ekspert sistemin inkişafı 
üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Çünki bunun məqsədi 
insan düşüncəsinin, mühakimələrinin modelləşdirilməsi və 
proqramlaşdırmanı sənətdən elmə çevirməkdir.

---

. 
İNTELLEKTUAL SİSTEMLƏR VƏ TEXNOLOGİYALAR 
---------------------------------125------------------------------------